Sagai me Dua na iVolatabu ena Vosa Vakirisi Vou

Eda na rairai kurabui ni kila ni vanua mada ga o Kirisi e dau vakatokai me vanua e tekivu kina na galala, a dede na kena sagai tiko me vakadewataki kina na iVolatabu ena vosa e rawarawa nira kila na lewenivanua. O cei sara mada ena saqata na tabaki ni iVolatabu Vakirisi e matata vinaka? Cava na vuna ena via tarova kina e dua?

ENA rairai nanuma e dua nira kalougata o ira era vosataka na vosa vakirisi, ni volai taumada ena nodra vosa e levu na ivola ni iVolatabu. Ia na vosa vakirisi vou e duatani sara mai na vosa vakirisi ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito, se na kena ena iVolatabu Vakirisi na Septuagint e vakadewataki mai na iVolatabu Vakaiperiu. Ena ono na senitiuri sa oti, na vosa vakirisi e volai kina na iVolatabu sa lai vaka na vosa ni vanua tani vei ira e levu era vosataka na vosa vakirisi, baleta ni sega ni matata. Sa veisau na vosa, sa sosomitaki na vosa makawa ena vosa vovou, sa veisau tale ga na tuvai ni vosa kei na ituvatuva ni yatuvosa.

Nira kumuni na iVolatabu Vakirisi ni ika3 ina ika16 ni senitiuri, e vakadinadinataki kina ni a sagai taumada me vakadewataki na Septuagint ina vosa rawarawa vakirisi. Ena ikatolu ni senitiuri, a vakadewataka kina o Gregory, na bisovi mai Neocaesarea (rauta na 213 ina rauta na 270 S.K.), na ivola na Dauvunau mai na Septuagint ina vosa vakirisi kilai rawarawa. Ena ika11 tale ga ni senitiuri, a vakadewataka kina o Tobias ben Eliezer, na Jiu e vakaitikotiko mai Masitonia e so na wase ni Penitatuki mai na Septuagint ina vosa vakirisi ni veisiga. Ni a vakayagataka sara ga na matanivola vakaiperiu baleti ira na Jiu e Masitonia era vosataka na vosa vakirisi, ia era kila wale ga na wilivola vakaiperiu. Na ivakadewa ni Penitatuki oqo a qai tabaki e Constantinople ena 1547.

Rarama Vakalailai ena Gauna Butobuto

Sa ra sega ni vuli e levu na lewenivanua era tiko ena iwase ni vanua o Byzantium era vosa vakirisi, ni oti nodra vakavuai vei ira na Ottoman ena ika15 ni senitiuri. Dina ni dokai na lotu Orthodox ena nodra veiliutaki na Ottoman, ia e vakalaiva na lotu mera vakalolomataki ra qai lecaika na lewenilotu. E kaya kina na dauvolaivola ni Kirisi o Thomas Spelios: “Na inaki levu duadua ni Lotu Orthodox kei na kena koronivuli, oya me taqomaki ira na lewena mai na nodra sasaga na Musilimi kei na nodra ivakavuvuli na lotu Katolika Vakaroma. E tu vakadua kina nodra vuli na kai Kirisi.” Ena ituvaki dredre oqo, era vakabauta o ira era rokova na iVolatabu ni dodonu mera nanumi ra qai vakacegui ena ivola ni iVolatabu na Same na lewenivanua sa curumi ira tu na yalolailai. Mai na 1543 ina 1835, e yacova na 18 na ivakadewa kece ni Same ena vosa vakirisi.

Na imatai ni ivakadewa vakirisi ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito taucoko a vakarautaka ena 1630 o Maximus Callipolites, na bete mai Callipolis. E cakava oqo ena veidusimaki kei na veituberi nei Cyril Lucaris, na peteriaki e Constantinople, a vakavuna tale ga e so na veisau ena lotu Orthodox. Ia era saqati Lucaris e so na lewe ni nona lotu nira cata na veisau e vakatura, ra sega tale ga ni vakadonuya me vakadewataki na iVolatabu ena vosa vakirisi kilai rawarawa.a A beitaki o Lucaris ni via vuaviritaka na matanitu qai kunati. Dina ni yaco oya, a qai tabaki e rauta ni 1,500 na ilavelave ni ivakadewa nei Maximus ena 1638. Ena vuku ni ivakadewa oqo, e vakadonuya kina ni oti e 34 na yabaki na matabose ni lotu Orthodox mai Jerusalemi ni “sega ni dodonu mera wilika na lewenivanua na [iVolatabu], ia mera wilika ga o ira era dau digova na veika titobu vakayalo ni oti nodra vakekeli vagumatua.” Kena ibalebale oqo nira sa na wilika ga na iVolatabu na italatala ni lotu era vuli vinaka.

Ena 1703, a tovolea o Seraphim, na bete ni Kirisi, mai na yanuyanu o Lesbos me tabaka na ivakadewa nei Maximus e Lodoni. Ni vakadaroi na veivuke vakailavo e yalataka na tui e Igiladi, sa mani vakayagataka ga nona ilavo me tabaka kina. E warumisa na nona ivakamacala taumada, qai vakabibitaka kina o Seraphim na yaga ni nodra wilika na iVolatabu na “lotu Vakarisito yalodina kece,” a vosataki ira tale ga na italatala ni lotu era “via vunia nodra itovo ca nira sega ni vakavulici ira na lewenivanua.” Me vaka ga a namaki, era vesuki koya e Rusia na nona meca era lotu Orthodox tale ga, ra qai kauti koya vakavesu i Siberia, e lai mate kina ena 1735.

E dua na italatala ni lotu mai Kirisi a serelaka na nodra viakana tu vakayalo na lewenivanua era vosa vakirisi qai kaya me baleta na veisau a caka ena dua na gauna e muri ena ivakadewa nei Maximus: “Era ciqoma ena vakavinavinaka kei na marau na iVolatabu oqo na kai Kirisi kei ira tale e so. Era wilika. E seavu vakamalua nodra rarawa, qai kaukaua cake . . . nodra vakabauta na Kalou.” Ia, era taqaya na iliuliu ni lotu ni kevaka era kila na iVolatabu na lewenivanua, sa na vakavotuya nodra itovo kei na nodra ivakavuvuli sega ni vakaivolatabu na italatala. Ena 1823 vaka kina ena 1836, e vakadonuya kina na peteriaki mai Constantinople me vakamai na ilavelave ni ivakadewa kece ni iVolatabu vaka oqo.

Dauvakadewa Yaloqaqa

Ena gauna sara ga e kaukaua tu kina na veitusaqati vaka kina na tagici ni kilaka ena iVolatabu, e basika sara e dua na turaga rogo ena veivuke sara vakalevu ena vakadewataki ni iVolatabu ina vosa vakirisi vou. Na turaga yaloqaqa oqo o Neofitos Vamvas, e madila ena vica vata na vosa, e vuku kilai ni iVolatabu, qai dau vakatokai tale ga me “Qasenivuli ni Vanua o Kirisi.”

E vakadinata o Vamvas ni beitaki dina ga na lotu Orthodox ena lailai ni nodra kilaka vakayalo na lewenivanua. E vakabauta tale ga ni dodonu me vakadewataki na iVolatabu ena vosa vakirisi ni veisiga, me vakayadrati ira vakayalo na lewenivanua. Ena 1831, ena nodra veivuke ni so tale na vuku, a tekivu vakadewataka kina na iVolatabu ena vosa vakirisi kilai rawarawa. E qai tabaki nona ivakadewa taucoko ena 1850. Ni sega ni tokoni koya na lotu Orthodox Vakirisi, sa mani duavata kina kei na isoqosoqo na British and Foreign Bible Society (BFBS) ena tabaki kei na veisoliyaki ni nona ivakadewa. E vakatokai koya na lotu me “Vukitani,” qai vakalolovirataki.

Na ivakadewa nei Vamvas e vakamuria voleka sara na King James Version kei na so tale ga na kena ivakavuvuli cala, e vu oqo mai na lailai ni kila vakaivolatabu kei na vuli ena gauna oya. Dina ni vaka tu oya, ia na iVolatabu oqo era vakayagataka tu na lewenivanua me vica vata na yabaki ni volekata duadua na vosa vakirisi e kilai raraba. E cavuti tale ga kina vakava na yaca ni Kalou, “Ieová.”​—Vakatekivu 22:14; Lako Yani 6:3; 17:15; Dauveilewai 6:24.

Era raica vakacava na lewenivanua na iVolatabu e rawarawa ni wiliki oqo kei na so tale na kena ivakadewa rawarawa? Era taleitaka dina! Dua na turaga dau volitaki iVolatabu mai na BFBS a vodo tiko ena dua na waqa e kele toka ena dua na yanuyanu e Kirisi, e “kidacala nira sa kabi yani e vica vata na waqa era sinai tu kina na gone era vinakata me so nodra [iVolatabu], e mani . . . vakaroti kavetani me seredali” ke sega sa na oti kece nona ibinibini iVolatabu! Totolo sara nodra yavala na dauveitusaqati.

Era vakasalataki ira na lewenivanua na bete ni lotu Orthodox me kua ni dua nodra ilavelave ni iVolatabu vaka oqo. Ena korolevu o Aceni, me kena ivakaraitaki, e tauri kina vakaukaua na iVolatabu. Ena 1833, e vakama na bisovi ni lotu Orthodox mai Kiriti na “New Testaments (Veiyalayalati Vou)” a kunea ena monastiri. Dua na bete a vunitaka e dua na ilavelave, vaka kina o ira ena koro voleka nira dui vunia na nodra me yacova ni sa biuta na yanuyanu na bisovi.

Ena yanuyanu o Corfu ni oti e vica na yabaki, e vakatabuya kina na Matabose ni Lotu Orthodox Vakirisi me vakayagataki na ivakadewa ni iVolatabu nei Vamvas. E tarovi na kena volitaki qai vakarusai na ilavelave e kune. Ena yanuyanu o Kio, Síros, kei Mykonos, na nodra veivakasaurarataki na italatala e lai tini ena vakamai ni iVolatabu. Ia, e sega ni se oti na kena cati na vakadewataki ni iVolatabu.

Ranadi e Taleitaka na iVolatabu

Donuya na veiyabaki ni 1870, e liaca o Ranadi Olga mai Kirisi ni vovodea nodra kila na iVolatabu na lewenivanua. Ni vakabauta ni na veivakacegui qai veivakabulabulataki ina matanitu na kilai ni iVolatabu, a saga kina me vakadewataki na iVolatabu ena vosa e rawarawa cake mai na ivakadewa nei Vamvas.

Ena nodratou veivosaki ga, rau sa tokona tu kina na sasaga ni ranadi na ajibisovi mai Aceni kei na iliuliu ni Matabose ni Lotu o Prokopios. E muri ni sa qai kerekere vakadodonu na ranadi ina Matabose ni Lotu, sa sega tale ni vakadonui. Baci kerekere tale ena 1899, ia sa sega tu ga. Sa mani nanuma me sa vakailavotaka ga na tabaki ni vica na ilavelave, dina ni se sega ga ni vakadonui. Sa qai vakavatukana nona sasaga ena 1900.

Ra Sega ni Soro na Dauveitusaqati

Ena 1901, e tabaki ena The Acropolis, na niusiveva kilai e Aceni, na Kosipeli i Maciu ena vosa vakirisi kilai rawarawa e vakadewataka o Alexander Pallis, e dua na daunivakadewa e vakaitikotiko e Liverpool, mai Igiladi. Na inaki nei Pallis kei ira nona itokani mera ‘vakavulici ira na lewenivanua e Kirisi’ ra qai veivuke ena “vueti ni matanitu” mai na leqa.

Era kaya na parofesa kei na gonevuli ni cioloji ni lotu Orthodox ni ivakadewa oqo e “vakalolovirataki kina na iyaya tabu duadua ni noda vanua,” na iVolatabu, qai beci tale ga kina. Sa qai vakatabuya e muri na peteriaki mai Constantinople o Joakim III. Na veileti oqo sa qai vakayagataki vaqaseqase mera veisaqasaqa kina na isoqosoqo vakapolitiki.

Tekivu taketetaka sara na ivakadewa nei Pallis e dua na iwase rogo ni tabana ni itukutuku mai Aceni, qai vakatokai ira era tokona nira “sega ni vakabauta na Kalou,” era “liumuri,” ra qai “mata ni matanitu tani” era via vakacacana na bula e Kirisi. Mai na ika5 ina ika8 ni Noveba, 1901, ena nodra veivakauqeti na ilawalawa yalodua ni lotu Orthodox Vakirisi, era vakacaca kina na gonevuli e Aceni. Era vakacacana na valenivolavola ni Acropolis, era tayabe ina vale vakatui, ra taura vakaukaua na univesiti mai Aceni, ra qai vinakata me vakacegu na matanitu. E tini na vakacaca ni ratou mate e le walu vei ira na mataivalu. Na siga ga e tarava, e lewa na tui me vakacegui o Ajibisovi Prokopios, ra qai cegu tale ga ni oti e rua na siga na lewe ni Palimedi.

Oti ga e dua na vula sa ra baci vakabesebese tale na gonevuli ra qai vakama na ilavelave ni ivakadewa nei Pallis nira rai tu na lewenivanua. Era vakatabuya na veisoliyaki ni ivakadewa oqo ra qai kaya ni na tau na itotogi ca sara ke tovolei me veisoliyaki tale e muri. Oqo e iulubale vinaka me tarovi vakadua kina na vakayagataki ni iVolatabu ena vosa vakirisi vou. Sa dua na gauna ca dina!

‘Na Vosa i Jiova ena Tudei me Tawamudu’

Ena 1924 e bokoci kina na vakatatabutaki ni iVolatabu ena vosa vakirisi vou. Me tekivu mai na gauna oya, sa dreve kece tu ga na sasaga ni lotu Orthodox Vakirisi mera kua ni kila na lewenivanua na iVolatabu. Ena gauna oqo, era liutaka sara tiko ga na iVakadinadina i Jiova na veivakavulici ena iVolatabu mai Kirisi, me vaka ga ena vica vata tale na veivanua. Mai na 1905, era vakayagataka tiko na ivakadewa nei Vamvas mera vukei kina e vica vata na udolu era vosa vakirisi mera kila na ka dina ena iVolatabu.

Ena vica vata na yabaki sa oti, e levu na vuku kei na parofesa sa ra saga vagumatua mera vakarautaka na iVolatabu ena vosa vakirisi kilai rawarawa. Nikua, sa rauta ni 30 na ivakadewa taucoko se vakatikina ni iVolatabu, era wilika rawa na kai Kirisi. Dua vei ira na iyau vakamareqeti oqo na New World Translation of the Holy Scriptures Vakirisi, e veisoliyaki ena 1997 me yaga vei ira na 16 na milioni e vuravura raraba era vosataka na vosa vakirisi. Na ivakadewa oqo ni Vosa ni Kalou era tabaka na iVakadinadina i Jiova, e rawarawa ni wiliki, matata, qai muria vakavoleka sara na iVolatabu taumada.

Na sasaga me dua kina na iVolatabu ena vosa vakirisi kilai rawarawa e vakaraitaka e dua na tikina bibi. Se mani vakacava nodra tusaqata na tamata, na ‘vosa i Jiova ena tudei me tawamudu.’​—1 Pita 1:25.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 27]

E liutaka o Cyril Lucaris na vakadewataki ni imatai ni ivakadewa vakirisi ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito taucoko ena 1630

[Credit Line]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[iYaloyalo ena tabana e 28]

E so na ivakadewa ni vosa vakirisi ni veisiga: Na Same e tabaka o: (1) Ilarion ena 1828, (2) Vamvas ena 1832, (3) Julianus ena 1643. “Veiyalayalati Makawa” tabaka o: (4) Vamvas ena 1840

Ranadi Olga

[Credit Line]

iVolatabu: National Library of Greece; Ranadi Olga: Culver Pictures

[iTaba ni Credit Line tabana e 26]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[iTaba ni Credit Line tabana e 29]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin