iTalanoa ni Nona Bula

Marau Sega ni Vakatauvatani Rawa!

TALANOATAKA O REGINALD WALLWORK

“E sega ni dua na ka ena vuravura oqo me vakatauvatani kei na marau keirau sotava ena cakacaka vakatabakidua vei Jiova ena neirau daukaulotu!” Au kunea na ivola oqo nei watiqu ni oti toka ga vakalailai nona leqa ena Me, 1994.

NIU vakasamataka tiko na veivosa oqo i Irene, au nanuma lesu kina na 37 na yabaki totoka keirau daukaulotu tu kina mai Peru. Keirau marautaka e dua na ivau talei vakarisito me tekivu sara ga mai na neirau vakamau ena Tiseba, 1942​—de na vinaka me tekivu e ke na noqu italanoa.

A susugi ena vuvale iVakadinadina i Jiova o Irene mai Liverpool, e Igiladi. Eratou le tolu na yalewa, a leqa o tamadratou ena iMatai ni iValu Levu. A qai vakawati tale o tinana kei Winton Fraser mani dua kina na luvedrau tagane, o Sidney. Ni se bera na iKarua ni iValu Levu, ratou toki vakavuvale i Bangor, ena vualiku kei Welesi, na vanua tale ga a papitaiso kina o Irene ena 1939. Ia, a papitaiso ena yabaki yani e liu o Sidney rau mani painia vata sara​—cakacaka vakaitalatala vakatabakidua​—ena baravi ni vualiku kei Welesi, mai Bangor yaco sara i Caernarvon, vaka kina na yanuyanu o Anglesey.

Ena gauna vata oqori au a tiko kina ena ivavakoso e Runcorn, rauta ni 20 na kilomita ena cevaicake kei Liverpool, au veiqaravi tale tiko ga kina vakaivakatawa, e kilai ena gauna oqo me ivakatawa daulewa. A kerea o Irene ena dua na soqo ni tabacakacaka ke rawa ni soli vua e so na yalava me na cakacaka kina vakavunau baleta ni na lai tiko yani vakalailai kei Vera, na tuakana e sa vakawati qai vakaitikotiko tale ga e Runcorn. E levu sara na ka keirau taleitaka vata kei Irene ena loma ni rua na macawa a tiko kina ena neitou yasayasa, e muri au sa qai dau sikovi koya e Bangor. Dua na ka noqu marau ena dua na muanimacawa ni sa vakadonuya na noqu vosaki koya!

Noqu lesu i vale ena Sigatabu, totolo ga noqu navuca na veika e baleta na neirau vakamau, ia e dua na telekaramu e vakau mai vei au ena Tusiti. E volai koto kina: “Vosota sara ni na vakararawataki iko na itukutuku oqo, ia me sa na daro toka mada na nodaru vakamau. Sa curu tiko yani na ivola.” Dua na ka na noqu kidroa. Na cava beka e leqa?

Au taura na ivola i Irene ena siga ga e tarava. E kaya ni sa na lako i Horsforth, e Yorkshire me lai painia vata kei Hilda Padgett.a E vakamacalataka ni 12 na vula sa oti a vakadonuya kina me na veiqaravi ena vanua cava ga e gadrevi kina na cakacaka ke na mani kerei. E vola: “Oqo e vaka sara ga noqu bubului vei Jiova, au bubului vua e liu ni bera nodaru veikilai, sa dodonu ga meu na vakayacora.” E dina niu rarawataka, ia e lauti au na nona yalodina, au mani vola lesu: “Mo lako ga. Au na waraki iko.”

A totogi vula tolu e valeniveivesu o Irene ena nona tiko mai Yorkshire baleta ni sega ni tokona na sasaga vakaivalu. Ia, ni oti tale e 18 na vula, keirau sa qai vakamau ena Tiseba, 1942.

Noqu iTekitekivu

A volia ena 1919 o tinaqu e dua na idaba ivola na Studies in the Scriptures.b E dina ni tukuna o tamaqu nona sega vakadua ni bau wilika e dua na ivola o Na, ia oqo sa saga sara ga me vulica na ivola oqori kei na iVolatabu. Ena nona vakayacora oqo e lai papitaiso kina ena 1920.

E yalorawarawa o tamaqu qai dau vakalaivi tinaqu me cakava ga na ka e vinakata, okati kina na nona tuberi keitou na gone ena ka dina​—o rau na ganequ o Gwen kei Ivy; vaka kina na taciqu o Alec. E dau mai vunau vakaivolatabu e Runcorn, na vanua e tauyavu vou kina e dua na ivavakoso, o Stanley Rogers kei ira e so tale na iVakadinadina yalodina mai Liverpool. E toso vakayalo neitou vuvale kei na ivavakoso.

E vuli ena lotu Jaji o Gwen me rawa ni papitaiso kina ia a mani muduka oqori ni rau sa vulivolatabu ruarua kei Na. Ni lako yani na bete me kila na vu ni nona sega tiko ni lai vuli yani, sa qai vakatarogi koya mai o Gwen ena so na taro a sega ni bau namaka tu na bete. E taroga o Gwen na ibalebale ni Masu ni Turaga qai tini vakamacalataka tale vua! E tinia ena nona cavuqaqataka na 1 Korinica 10:​21, me vakamatatataka kina ni sega ni rawa ni kana ena ‘rua na tepeli.’ E tukuna na bete ena gauna sa biuta mai kina na neitou vale ni na masulaki Gwen, ena qai mai sauma tale ga na nona taro ia a sega vakadua ni lesu tale yani. Ni papitaiso oti ga o Gwen sa cakacaka vakatabakidua sara.

E totoka dina na nodra dau kauaitaki na lalai ena neitou ivavakoso. Au nanuma lesu noqu vakarogoca tiko niu se qai yabaki vitu na nona ivunau e dua na qase ni ivavakoso a veisiko yani. Ni oti oya a mai vosa sara vei au na qase oqo. Au tukuna vua niu a wilika tiko na italanoa i Eparama kei na nona via cabori luvena o Aisake. E qai kaya vei au: “Lako ina yasa ni buturara ni vosa qai talanoataka mai vei au.” Au marautaka dina na noqu imatai ni “vosa e matanalevu”!

Au a papitaiso ena 1931 niu se qai yabaki 15, na yabaki tale ga a mate kina o tinaqu au mani biu vuli mai meu vuli cakacaka ena tabana ni livaliva. A tekivu kaburaki ena 1936 na ivunau vakaivolatabu era a katoni tu, e uqeti keirau vakaveitacini e dua na tacida yalewa sa kena marama me keirau vakaitavi kina. Keirau lai voli basikeli sara mai Liverpool kei Alec, qai sema ena yasa ni basikeli e dua na qiqi me toka kina na neirau misini ni katokatoni. E coba ena daku ni qiqi e dua na ka e vaka na tiuvu e rawa ni lobi, e rua na mita na kena balavu me qai tava kina na gusu ni kakaburaki. E kaya vei keirau na mekeniki ni oqo e se qai imatai ni kena mataqali me cakava, ia e mani yaga dina! Ena gumatua keirau kovuta vinaka na neirau yalava, keirau vakavinavinaka tale ga ena nona veiuqeti na ganeda oya kei na itavi dokai e vakacolati vei keirau.

iKarua ni Valu Levu​—Gauna ni Veivakatovolei

Na gauna sara ga e vakarau kacabote kina na ivalu keirau a vakaitavi tiko kei Stanley Rogers ena kacivaki ni vunau soqovi levu “Face the Facts” ena vakayacori ena 11 Sepiteba, 1938 ena Royal Albert Hall mai Londoni. E muri au qai vakaitavi tale ga ena veisoliyaki ni ivola lailai a tabaki tu kina na ivunau oya, kei na ivola na Fascism or Freedom, a tabaki ena yabaki e tarava. Na ivola ruarua oqori e vakavotuya sara ga na nona vinakata na veiliutaki vakominisi o Itala mai Jamani. Ena gauna tale ga oqori, au sa kilai levu tu kina e Runcorn ra qai dokai au ena vuku ni noqu cakacaka vakaitalatala. O koya gona e yaga sara ga na noqu dau vakaliuca tu ga na veika vakayalo.

Na kabani au cakacaka tiko kina a saumi me vakalivalivataka e dua na vale ni buliyaya vou ena taudaku ni tauni. Ena noqu kila ni na vakayagataki me na vale ni iyaragi ni valu, au mani vakamatatataka niu na sega ni rawa ni cakacaka kina. E dina nira sega ni marautaka na itaukei ni cakacaka, ia a vosa ena vukuqu na noqu fomani, qai soli kina vei au e duatani tale na cakacaka. Au qai kila e muri ni dua na wekana e iVakadinadina i Jiova.

E vakaukauataki au e dua keirau cakacaka vata ni kaya: “Reg, keimami namaka tiko ni o na cakava oqori baleta ni sa vica vata na yabaki nomu cakacaka voli vakalotu.” Ia, meu qaqarauni ga baleta ni levu keimami cakacaka vata era via vakatubu ca.

E ciqoma na mataveilewai e Liverpool ena June 1940 na noqu sega ni vakaitavi ena ivalu qai tukuna me kua tale ga ni veisau na noqu cakacaka. E rawa gona kina niu tomana tiko ga na noqu cakacaka vakaitalatala.

Cakacaka Vakatabakidua

Ni cava na ivalu, au nanuma meu sa biuta mai na noqu cakacaka saumi meu tomani Irene ena cakacaka vakatabakidua. Ena 1946, au tara e dua na neirau valeqiqi e lima na mita na kena balavu, ia na yabaki ga e tarava a kerei me keirau toki i Alveston, e dua na koro e Gloucestershire. Keirau mani painia ena tauni makawa o Cirencester kei na korolevu o Bath. Au lesi meu ivakatawa dauveilakoyaki ena 1951 meu sikovi ira na ivavakoso ena ceva kei Welesi, ia ni se bera ni oti e rua na yabaki keirau sa lai vuli daukaulotu ena Watchtower Bible School of Gilead.

A vakayacori na vuli ni ika21 ni kalasi e South Lansing, Niu Yoka, keimami qai tuvaitutu ena 1953 donuya na Soqo Cokovata e kena ulutaga iSoqosoqo ni Vuravura Vou a caka mai na korolevu o Niu Yoka. Keirau sega ni kila kei Irene na neirau ilesilesi me yacova na siga ni tuvaitutu. Dua na ka na neirau marau ni keirau sa lesi i Peru. Baleta? Ni sa yabaki dua vakacaca nodrau veiqaravi tiko na gane i Irene vakacabecabe o Sidney Fraser kei na watina o Margaret ena valenivolavola ni tabana mai Lima ni oti ga na nodrau tuvaitutu ena ika19 ni kalasi mai Kiliati!

Ni bera neirau taura na ivola ni curuvanua i vanuatani keirau a cakacaka vakalailai e Peceli mai Brooklyn, oti ga oya keirau sa lako sara i Lima. E tini na vanua keirau lesi kina, ia na kena imatai i Callao, ena ikelekele ni waqa levu e Peru, ena ra kei Lima. E dina ni keirau sa vulica toka vakalailai e so na vosa vakasipeni, ia keirau se sega ni vosataka sara vakavinaka. Keirau na vunau gona vakacava?

Veika Dredre e Sotavi ena Cakacaka Vakavunau kei na Kena Yaga

A tukuni vei keimami mai Kiliati ni o tina ena sega ni vakavulici gone ena vosa. Ia ena qai vuli ga ni vosa tiko vua o tinana. O koya gona e soli vei keimami na ivakaro oqo: “Lako ina cakacaka vakavunau, vulica na vosa mai vei ira na lewenivanua. Era na vukei iko.” O na rawa ni vakila na noqu lomaleqa niu se saga tiko mada ga meu kila na vosa vou oqo, qai lesi meu ivakatawa daulewa ni ivavakoso o Callao ni oti ga e rua na macawa neirau yaco yani! Au lai raici Sidney Fraser sara, ia a tukuna vei au na ivakaro vata ga a soli mai Kiliati​—mo veimaliwai kei ira na lewe ni ivavakoso vaka kina o ira ena nomu yalava. Au saga sara meu muria na ivakaro oqo.

Dua na mataka ni Vakarauwai, au sotava e dua na matai ena nona valenicakacaka. E kaya: “E tu na cakacaka meu cakava, ia dabe mada qai vosa tiko mai vei au.” Au tukuna vua niu na makutu ga ke “vakadodonutaki au niu cavuta cala e dua na vosa. Au na sega ni cudru.” E dredre ga qai vakadonuya na noqu kerekere. Au dau sikovi koya vakarua ena veimacawa, au dikeva ni sala vinaka oqo meu kila kina na noqu vosa vou, me vaka ga a tukuni mada vei au.

E ka ni kidacala na noqu sotava e dua tale na matai ena neirau ikarua ni ilesilesi, oya mai Ica, au qai vakamacalataka vua na ka au a cakava mai Callao. E vukei au tale ga mani vinaka sara kina na noqu vosa vakasipeni dina ga ni taura e tolu na yabaki meu qai madila kina. E dau osooso tu ga na turaga oqo ia keirau vuli rawa ena noqu dau wilika kei na noqu vakamacalataka na iVolatabu. Ena dua na macawa niu qai lakovi koya yani sa tukuna mai o nona boso ni sa biubiu me lai cakacaka i Lima. Dua tale na gauna e muri keirau qai sotavi koya kei Irene ena neirau lai tiko ena dua na soqo ni tikina mai Lima. Au marautaka sara ga nona lako vei ira na iVakadinadina e kea me tomana kina nona vuli kei na nodratou sa mai yalataki iratou kece vei Jiova na nona vuvale!

Ena dua na ivavakoso keirau mani kunea ni tiko kina e dua na veiwatini erau se bera tu ni vakamau, ia erau sa papitaiso oti. Ni keirau vakamacalataka vei rau na ivakavuvuli vakaivolatabu e vauci kina, rau saga sara ga me rau vakalawataka nodrau vakawati, me rau qai dua kina na iVakadinadina papitaiso oti. Au veivosakitaka sara meu kauti rau me lai vakalawataki nodrau vakawati. Sa qai dua na leqa, oya ni sa va toka na luvedrau era sega kece tu ni volai vakamatanitu ni oqo e virikotori ena lawa. Keitou sa veinanuyaka se cava ena vakatulewa kina o turaganikoro. E kaya: “Ena vuku ni nodrau vakarautaka na nomu itokani vinaka oqo, na iVakadinadina i Jiova, me vakalawataki na nomudrau vakawati, ena sega kina ni soli na samani baleti iratou na gone, me qai volai ga na yacadratou me kua ni saumi.” Keitou marautaka dina baleta ni ratou vuvale dravudravua ia kevaka e vakaroti me ratou sauma e dua na ilavo e sa na bau tarabi toka!

A sikovi keirau yani e muri o Albert D. Schroeder mai na itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova e Brooklyn qai kaya me na dua na nodra vale vou na daukaulotu ena dua tale na yasa i Lima. Keirau mani toki gona kina kei Irene ina yasana o San Borja vaka kina e rua tale na tacida yalewa, o Frances kei Elizabeth Good mai Mereke kei na dua na veiwatini mai Kenada. Ena loma ga ni rua se tolu na yabaki keimami sa vakalougatataki ena tauyavu ni dua na ivavakoso gugumatua.

Ena veiqaravi mai Huancayo, sivia na 3,000 na mita na kena cere ena lomanivanua, keitou veimaliwai kei na dua na ivavakoso e lewena e 80 na iVakadinadina. Au veivuke tale ga e keri ena kena tara na ikarua ni Kingdom Hall ena vanua oya. Au lesi tale ga meu matataki ira na iVakadinadina i Jiova ena veika vakalawa, baleta ni keitou rairai vakatolu ina mataveilewai me vakadinadinataki kina ni sa tiko na neimami dodonu vakalawa ena vuku ni qele sa voli oti. Na veika vaka oqori kei na levu ni nodra cakacaka ni veivakatisaipelitaki na daukaulotu yalodina taumada, e biuta sara ga e dua na itekitekivu vinaka ina kena tubu na cakacaka eda sa vakadinata tu oqo mai Peru​—283 na iVakadinadina ena 1953 ina sivia na 83,000 nikua.

Veitalatala Mosimosi

Keirau marautaka na veimaliwai totoka kei ira na vo ni daukaulotu ena vale keimami tiko kina, qai levu na gauna e dau noqu itavi meu ivakatawa ni vale ni daukaulotu. Keimami dau veivosakitaka ena veimataka ni Moniti na ka me caka ena macawa oya kei na neimami lesi ina itavi me na qaravi kina na neimami vale. Ena neitou raica ni bibi duadua na cakacaka vakavunau keitou sa biuta sara ga me neitou isausau oqori qai cakacaka vata ena duavata. Au marautaka ni sega ni levu na duidui ena dua vei ira na vale keitou tiko kina.

Keirau lesi tale ga i Breña, e dua na yasayasa e Lima, oqo e iotioti ni neirau ilesilesi. E tubu totolo na kena ivavakoso mai na 70 na iVakadinadina ina 100 qai dua tale na ivavakoso vou e tauyavu e Palominia. Ena gauna vata oqori sa tautauvimate kina o Irene. Au tekivu raica ni sa guiguileca, kei na so na gauna e dredre me nanuma nona ilesulesu i vale. E dina ni qaravi vinaka sara ga vakavuniwai, ia e torosobu tiko ga vakamalua na nona bula.

E ka ni rarawa niu veivosakitaka ena 1990 me keirau sa suka i Igiladi, e qai ciqomi keirau ena yalovinaka o Ivy na ganequ ina nona vale. A leqa o Irene ni oti tale e va na yabaki ni sa yabaki 81. Au se cakacaka tiko ga vakatabakidua, au qase tale tiko ga ni ivavakoso ena dua vei iratou na tolu na ivavakoso ena koro au tiko kina. Au dau gole i Manchester ena so na gauna meu lai vakaukauataki ira kina na iwasewase vosa vakasipeni era tiko e kea.

Au se qai sotava wale tiko ga oqo e dua na vua ni ka a yaco sara ena vica vata na yabaki sa oti niu a vakarogoya tiko vei ira na itaukeinivale me lima na miniti na ivunau e katoni tu ena noqu misini. E se kasa tu ga ena noqu vakasama na nona a duri toka mai daku i tinana ena matanikatuba e dua na goneyalewa, rau qai vakarogoca tiko na ivunau.

A qai toki vakadua i Kenada na goneyalewa oqo, rau qai dau veivolavolai tiko kei na dua nona itau yalewa e tiko i Runcorn e sa iVakadinadina ena gauna oqo. E vola mai ni rau a se qai sikovi koya ga yani e rua na iVakadinadina rau qai tukuna vua e so na ka e lai nanuma kina na ivunau katoni a rogoca me lima na miniti. Nona taura rawa ni oqo na ka dina, e sa yalataki koya vei Jiova qai kerea ke rawa ni bau vakavinavinakataki na cauravou a sikovi tinana yani ena 60 na yabaki sa oti! E dina kina nida sega ni kila se ra na tubu vakacava na sore ni ka dina.​—Dauvunau 11:6.

Au marautaka dina na noqu raica lesu na veiqaravi tabu au vakaitavitaki au kina vei Jiova. Me tekivu mai na noqu yalayala ena 1931, au se sega vakadua ni bau calata e dua na nodra soqo ni tabacakacaka na tamata i Jiova. E dina ni keirau sega ni vakaluveni kei Irene, au marautaka ni sivia e 150 na luvequ yalewa kei na luvequ tagane vakayalo era qarava tiko na Tamada vakalomalagi o Jiova. Me vaka ga e vola o watiqu daulomani, na neirau marautaka na neirau itavi e sega ni vakatauvatani rawa.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 24]

O Na ena itekitekivu ni veiyabaki ni 1900

[iYaloyalo ena tabana e 25]

E cake: O yau kei Irene ena mata ni neirau valeqiqi ena 1943

[iYaloyalo ena tabana e 25]

iMawi: O Hilda Padgett, o yau, o Irene, kei Joyce Rowley mai Leeds, e Igiladi ena 1940

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Veisureti ina vunau soqovi levu e Cardiff, Welesi, ena 1952