Alexander na Ikaono​—Na Tui Tabu e Beci Kina na Lotu Katolika

“ENA rai ni lotu Katolika, e sega na vosa e veirauti me vakamacalataki kina na torosobu ni ivalavala i Alexander VI (se, iKaono).” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Na Kedra iTukutuku na Tui Tabu ena iCavacava ni Veiyabaki ni 500-1500 S.K.]) “E sega na nona iulubale ena lolovira ni nona bula . . . Me tukuni ga vakadodonu, oqo e dua na tui tabu e vakamaduataka dina na Lotu. Vei ira mada ga era bula ena nodratou gauna na Borgia, na vuvale ni tui tabu, e dina ni sa matau na nodra raica na itovo lolovira, ia e sega ni tukuni rawa na levu ni nodra kidroataka na nodratou ivalavala. Me yacova sara mai oqo ni sa sivi e 400 vakacaca na yabaki, se vakilai ga na roka ni nodratou bula.”​—L’Église et la Renaissance (1449-​1517) (Na Lotu kei na Cadra ni iTabagauna Vou).

Cava era vakadiloya vakaukaua kina vaka oqori na tui tabu kei na nona vuvale na veivola rogo ni itukutuku makawa ni lotu Katolika? Cava eratou cakava me vaka sara kina oya na warumisa ni nodratou vakadiloi? A vakayacori e dua na soqo e Roma (Okotova 2002–Feperueri 2003), e vakatokai na I Borgia​—l’arte del potere (O Iratou na Borgia​—Vuvale Dau Vakacolasau), e saravi kina na kaukaua levu e taukena e dua ni sa lumuti me tui tabu, vakabibi na sala e vakayagataka kina na itutu oya o Rodrigo Borgia, se o Alexander VI (tui tabu, 1492-​1503).

Torocake na iTutu ni Veiliutaki

A sucu ena dua na vuvale rogo e Játiva o Rodrigo Borgia ena 1431, ena matanitu o Aragon, e tiko e Sipeni ena gauna oqo. Na bisovi ni Valencia o Alfonso de Borgia, e qarava na vuli nei vugona o Rodrigo, e qai raica tale ga me lesi ina itutu vakalotu saumi ni se gone ga. Ena nona veiqaravi o Alfonso a sa yaco me kadinala, a vakatalai Rodrigo ni se qai yabaki 18 me toki i Itali me lai vuli loya. Ni sa tui tabu o Alfonso, sa vakatokai me o Calixtus III, a lesi Rodrigo kei na dua tale na vugona me rau kadinala. O Pere Lluís Borgia, a lesi tale ga me kovana ni so na korolelevu. Oti ga vakalailai sa digitaki sara o Rodrigo me ivukevuke i koya e liutaka na veika vakalotu, a taura tu na itutu oqo ena veiliutaki ni vuqa na tui tabu, mani rawata kina e so tale na itutu vakalotu isau levu, e rawa iyau vakalevu, vosayaco, qai bula vutuniyau me vaka na ravouvou.

E tamata vuku qai matai na vosa o Rodrigo, e dau cuqena tale ga na cicivaki ni arts, qai sega ni dau vakatara e dua na ka me vakalatilati ena ka e vinakata. E levu tu na yalewa era nona vakasuva, e va na luvena vua e dua na yalewa sa dede toka nodrau tiko vata, qai levu tale na luvena era duidui tina. E dina ni a vakadodonutaki koya na tui tabu o Pius II ni sa rui galeleta na “ivalavala velavela” qai sivia na nona “garova na ka ca,” a sega ni bau veivutuni o Rodrigo.

A leqa na tui tabu o Innocent VIII ena 1492, ra mani bose vata na kadinala mera digia e dua me kena isosomi. E sega tale ni lomatarotarotaki ni sa na digitaki ga o Rodrigo Borgia me tui tabu Alexander VI, ni a saumi ira na kadinala mera digitaki koya. E sauma vakacava na nodra veidigitaki na kadinala? E solia vei ira na itutu lelevu, na vale vakatui, na valevatu lelevu, monastiri kei na tabacakacaka e dau rawati vakalevu kina na ilavo. Oya na vuna e kaya kina e dua na daunitukutuku makawa ni lotu ni “torosobu qai veivakamaduataki ena Lotu Katolika” na nona veiliutaki o Alexander VI.

Tautauvata ga kei Ira na Tui ni Gauna Oya

Na nona kaukaua vakailiuliu ni lotu o Alexander VI, e vukea na kena wali na nodrau veileqaleqati o Sipeni kei Potukali me baleta na vanua era se qai kune vou mai Sauca Amerika kei Mereke. Na nona kaukaua tale ga e liutaka kina e dua na iwase levu kei Itali, qai tautauvata ga kei ira na tui ni itabagauna oya na nona veiliutaki. E tautauvata tale ga nona veiliutaki kei ira na tui tabu era a veiliutaki ni bera, vaka kina ni sa oti nona gauna, e laurai ga kina na veivaqumi, na veitovaki vakamatavuvale, bau kasamitaki tale ga ni yaco kina na laba.

Donuya na gauna ni tiko yavavala oya, na tui tabu a dua tale ga vei ira na veiqatitaka tiko kei ira na veimatanitu kaukaua na vanua o Itali. Na ivadi qaseqase kei na veiwekani vakapolitiki kece e bukia, se sereka o Alexander VI, e kena inaki vakatabakidua me mau kina na nona veiliutaki, me ratou rawaka vakalevu na luvena, qai saga me vakacerecerei kina nona matavuvale, na Borgia. Na luvena tagane o Juan a vakawatitaka na tavalena na tui ni Castile, a mani soli kina vua na itutu vaka duke of Gandía, e Sipeni. Dua tale na luvena o Jofré, a vakawatitaka na makubuna na tui e Naples.

Nona vinakata na tui tabu me rau tovata kei na dua me vakaukauataka nona veiwekani kei Varanise, a tagutuva kina na nona a musuka tu na luvena yabaki 13 o Lucrezia vua e dua na turaga ni Aragon, qai soli koya vua e dua na weka ni duke of Milan. Ni sa tawayaga ina veika vakapolitiki na vakawati oya, a mani qarai kina e dua na iulubale me rau sere, sa qai vakamautaki o Lucrezia kei Alfonso, e dua na lewenivuvale vakatui mai Aragon, e meca kei Varanise. Ena gauna vata oya na ganei Lucrezia o Cesare Borgia, e dua na gonetagane lomakocokoco qai voravora, e via lai duavata kei na tui e Varanise o Louis XII, e vakamadua gona kina na nona lai vakawatitaka tu e dua na kai Aragon na ganena. Na kena iwali? E kaya e dua na kena itukutuku ni wati Lucrezia o Alfonso, “a mavoa sara vakaca ni ratou tovolea e lewe va me ratou vakamatei koya ena mata ni valenilotu levu na St. Peter’s Basilica. Ni se vakabulabula tiko ena ka a yaco oya, a qai kunati koya e dua na dauveiqaravi i Cesare.” Nona vinakata na tui tabu e dua tale na ito me rau duavata, a nakita tale kina na ikatolu ni vakamau i luvena o Lucrezia, e sa yabaki 21 ena gauna oya, me vakawatitaka na luve ni tui kaukaua e Ferrara.

Na itukutuku ni bula i Cesare, e kilai me “itukutuku ni ivakarau ni bula torosobu duadua, qai dave vakayauyau kina na dra.” A digitaki koya o tamana me kadinala ni se qai yabaki 17, ia e ganiti koya cake na bula vakaivalu mai na bula vakalotu, ni tamata dauveilali, e dau kocova na itutu, qai tutu yadua me dua e bau yacova na velavela ni nona ivakarau. Ni oti nona kere vakacegu mai na itutu ni kadinala, a vakamautaka e dua na raluve ni Varanise, qai rawata kina na itutu ni duke of Valentinois. Ena nodra veitokoni na mataivalu ni Varanise, a tekivu sasagataka na kena tauri vakaukaua na vualiku kei Itali, yaco tale ga na veilabalabati, ena nona saga me veiliutaki e kea.

Nona vinakata na tui tabu me vakadeitaka tiko ga na veitokoni ni mataivalu ni Varanise me rawa kina na inaki i luvena o Cesare, a vakadonuya vakatawadodonu na sere i Tui Louis XII ni Varanise me rawa ni vakawatitaki Anne of Brittany, me vakaikuritaka tale kina na tui na nona vanua. Sa rauta me kaya e dua na ivola me baleti koya na tui tabu “ni lai vakawalena na kena irogorogo na Lotu, qai sega ni bau via tabea na dodonu, me rawa ga ni vakamarautaki iratou kina na nona matavuvale.”

Vakadiloi ni sa Rui Sivia na Ka Eratou Cakava

Na sivia ni ka eratou cakava na Borgia e levu kina na nodratou meca, ratou qai vakadiloi tale ga vakalevu. Na tui tabu e sega sara ga ni bau kauaitaki ira na dau veivakadiloi, ia e dua e sega ni rawa ni vagaluya, o Girolamo Savonarola. A dua na bete, e imuri i Santo Dominic, e dau vosa vakadoudou ni vunau, qai iliuliu ni ka vakapolitiki ena koro o Florence. E vakacala na veika era cakava na veiqaravi vua na tui tabu, e vakacalai koya sara mada ga na tui tabu kei na nona iwalewale vakapolitiki, qai kacivaka ni dodonu me vakacegui me veisau tale ga na itutu kece vakalotu. A kacivaka o Savonarola: “Vei kemuni na iliuliu ni lotu, . . . ena bogi oni lai moceri ira na nomuni vakasuva, ia ena mataka cake oni lai qarava na sakaramede.” E qai kaya tale e muri: “Na matadra [na iliuliu ni lotu vaka oqo] e vaka ga na matadra na yalewa dautagane, ra qai vakarogorogocataka na Lotu. Meu tukuna vakadodonu, o ira oqo e sega vei ira na vakabauta dina vakarisito.”

A saga na tui tabu me vagalui Savonarola ena nona solia vua na itutu ni kadinala, ia e sega ni ciqoma. E sega ni macala se cava a qai vagalui rawa kina o Savonarola, na nona saqata na nona ile vakapolitiki na tui tabu se na nona vunau, ia a qai vakacegui mai na lotu, tini mate ena nona vesu, vakararawataki me vakatutusa, e kunati qai vakamai.

Na Taro Bibi

Na veika e yaco ena gauna makawa oya, e vakavurea e levu na taro bibi. Cava e rawa ni tukuni ni vu ni vere kei na itovo ni tui tabu? Cava nodra rai kina na daunitukutuku makawa? E duidui e ke na vakasama.

E vuqa era vakabauta ni dodonu me laurai na ka e cakava o Alexander VI kei na itabagauna e bula donuya. Na veiwekani vakapolitiki a bukia kei na nona cakacaka vakalotu e vakatau vakalevu ena kena sagai na tiko sautu, na nodra veiyaloni na veiyasana e Itali era veiqati tiko, vakaukauataki na nodra veitokani na ito era na taqomaka na itutu vakatuitabu, kei na kena sagai na nodra vakaduavatataki na tui kece era lotu Vakarisito me rawa nira vorata na matanitu o Taki ke ravu yani.

Ia, vakacava na nona itovo? “Ena veitabagauna ni bula ni Lotu, era na tiko ga e so na lotu Vakarisito ca kei ira na bete torosobu era lewena,” e kaya e dua na vuku. “Me kua ni dua e kidroataka na ka oqo ni sa tukuna tu vakailiu na Karisito; e vakatauvatana na Lotu ina were e tubu kina na witi vinaka kei na co ca, se na lawa e coko tu kina na ika vinaka kei na ika ca, me vaka ga nona vakalaivi Jutasa me dua nona yapositolo.”a

E kuria na vuku vata ga oya: “Ke yaco me veveka e dua na iukuuku e vonoti me matana na vatutalei, na vatu oya ena okati tiko ga me ka dredre qai saulevu. Ke mani ca gona e dua na bete e sega ni kena ibalebale . . . me sa lai vakadukadukalitaki kina na ivakavuvuli e vakavuvulitaka. . . . Na koula ena duadua tu ga, veitalia ke savasava se mani duka na liga i koya e tara.” E kaya e dua na daunitukutuku makawa ni lotu Katolika, ni ivakatagedegede e dodonu mera a muria na lotu Katolika yalodina me baleta itovo i Alexander VI, oya e tiko ena ivakasala e solia o Jisu vei ira nona tisaipeli me baleti ira na vunivola kei na Farisi: ‘Cakava na veika era tukuna, kua ga ni muria nodra ivalavala.’ (Maciu 23:​2, 3, VV) Ia, e dodonu beka na mataqali iulubale vaka oqo?

Oqo Beka na Lotu Vakarisito Dina?

A biuta o Jisu e dua na ivakavuvuli rawarawa sara me kilai kina na lotu Vakarisito dina: “Dou na kilai ira e na vuadra. Sa veti li na vua-ni-vaini mai na wa-vakavotona, se na lolo mai na soni? sa vakakina sa vuataka na vua vinaka na kau vinaka kecega, a sa vuataka na vua ca na kau ca. E sega na kau vinaka me vuataka rawa na vua ca, se na kau ca me vuataka rawa na vua vinaka. E dina ga, dou na kilai ira e na vuadra.”​—Maciu 7 :​16-​18, 20.

Vakararaba, era muria beka na iliuliu ni lotu ena veisenitiuri, vaka kina nikua, na ivakatagedegede dodonu kei na ituvatuva ni lotu Vakarisito dina a tauyavutaka o Jisu, era ivakaraitaki kina na nona imuri dina? Da dikeva mada e rua na basogana​—ena veika vakapolitiki kei na ivakarau ni bula.

O Jisu e sega ni a bula me vaka e dua na tui e vuravura. Na rawarawa ni nona bula e tukuna kina ni “sega . . . na tikina me kotora kina na uluna.” Na nona Matanitu e “sega ni vakavuravura,” o ira tale ga nona tisaipeli era ‘sega ni vakavuravura, me vaka ga ni sa sega ni vakavuravura o koya.’ E sega gona ni vakaitavi o Jisu ena veika vakapolitiki ni gauna oya.​—Maciu 8:​20; Joni 6:​15; 17:​16; 18:36.

Sega li ni vakadinadinataki ena veisenitiuri sa sivi nodra kabiti ira tiko na iliuliu vakapolitiki na isoqosoqo ni lotu mera rawata kina na kaukaua, ra rawaka tale ga, dina ga nira na kune rarawa kina na tauvanua? E sega li ni vakadinadinataki ni vuqa na nodra iliuliu ni lotu era vutuniyau, dina ga nira dravudravua tu na lewenilotu?

A kaya o Jemesa na taci Jisu: “Oi kemudou na dauyalewa kei na dautagane, dou sa sega beka ni kila, ni sa veicati kei na Kalou na veivinakati kei vuravura? ia sa veimecaki kei na Kalou ko koya sa viaveiwekani kei vuravura.” (Jemesa 4:4) Cava mera ‘veimecaki kina kei na Kalou’? E kaya na 1 Joni 5:​19: “Sa koto ga vua na vu-ni-ca ko ira kecega na kai vuravura.”

E kaya e dua na daunitukutuku makawa ena gauna i Borgia me baleta na itovo i Alexander VI: “E velavela vakaoti na nona bula. E sega ni bau kila na madua qai sega vua na dina. Sega tale ga ni tu vua na vakabauta, e sega ni lotu. E sega ni tukuni rawa na levu ni nona lomakocokoco, e kocova na itutu qai dau veivakalolomataki. Ni levu na luvena, e saga tale ga ena nona igu mera rawati ira kece.” Ia, a sega ni yalani ga na bula vaka oya vei Borgia, ni vuqa era vakaitutu levu tu vakalotu ena gauna oya e velavela sara tale ga na ivakarau ni nodra bula.

Na cava e tukuna na iVolatabu ena ivakarau vaka oya? E taroga o Paula: “Dou sa sega beka ni kila, ni na sega ni rawata na matanitu ni Kalou ko ira sa sega ni yalododonu? Dou kakua ni vakaisini kemudou: o ira na daudara, . . . na dauyalewa, . . . na daukocokoco . . . era na sega ni rawata na matanitu ni Kalou.”​—1 Korinica 6:​9, 10.

E dua na inaki levu ni soqo e caka mai Roma me saravi kina na ka me baleti iratou na Borgia, oya “meda raici ira na tamata rogo oqo me salavata kei na ivakarau ni bula ena veitabagauna oya . . . , meda kilai ira kina, ia e sega ni kena inaki meda lomani ira se meda vakacalai ira.” E vakatau sara ga vei ira na lai sarasara na veika era tinimaka me baleti iratou na vuvale oya. Cava na nomu rai?

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Rodrigo Borgia, na tui tabu o Alexander VI

[iYaloyalo ena tabana e 27]

E vakayagataki Lucrezia Borgia na tamana me vakalevutaka nona kaukaua

[iYaloyalo ena tabana e 28]

E dau kocova na itutu o Cesare Borgia, qai torosobu na nona bula

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Ni a sega ni vagalui rawa o Girolamo Savonarola, a kuna qai vakamai tale ga