Sarava na iYau Nei Chester Beatty
“E VUTUCOQA ena iyau makawa, . . . qai totoka vakaoti na kena ivakatakarakara lalai kei na droini e so.” Oqori na ka a kaya o R. J. Hayes na turaga a dau qarava tu na valeniyau maroroi na Chester Beatty Library e Dublin, mai Ailadi. E binikasauru ena vale oqo na iyau sau dredre makawa, droini rairai totoka, na ivola kunekunei dredre, kei na ivolaliga e sega ni kilai rawa na kena isau. O cei sara mada o Chester Beatty? Na iyau cava a kumuna?
A sucu o Alfred Chester Beatty ena 1875 e Niu Yoka, mai Mereke, qai tikitiki Sikoteladi, Ailadi, kei Peritania. Vutuniyau sara o koya ni sa yabaki 32, ni a idinia kina ni qara ni vatutalei qai kena daunivakasala tale ga. Ena nona bula kece, a vakayagataka na levu ni nona iyau me kumuna kina na veika rairai totoka qai vakasakiti. Ia, ni mate o Beatty ena 1968 ni sa yabaki 92, a mani soli na ka kece e kumuna vei ira na lewenivanua o Ailadi.
Na Cava e Kumuna?
E rabailevu sara qai duidui na veika e kumuna o Beatty. E rawa ni saravi ga e rauta ni 1 na pasede ena dua na gauna. E kumuna na iyau kunekunei dredre qai vakamareqeti mai na duidui gauna kei na vanua e sivia e vica vata na udolu na yabaki na kena dede—mai na itabagauna makawa me yacova na cadra ni itabagauna vou e Urope vaka kina mai na levu na vanua e Esia kei Aferika. Kena ivakaraitaki, e maroroya tu o koya e so na kau era ceuta na kai Japani mera tabaka kina na matanivola kei na iyaloyalo ena pepa se isulu. E kainaki ni oya e dua vei ira na kena e vinaka duadua e vuravura.
E totoka dina na droini kei na cakacakaniliga tale e so e sa kumuna mai, ia sa qai tiko tale e dua na ka e duidui vakalevu, oya na nona vakumuna mai e sivia e duanadrau na papa qele mai Papiloni kei Sumer e volai tu ena matanivola makawa. O ira na lewenivanua mai Mesopotemia era bula ena sivia na 4,000 na yabaki sa oti era dau vola na itukutuku matailalai ni nodra bula ena papa qele suasua, oti sa qai vavi. Levu na papa vaka oqo era se tu ga me yacova mai nikua, e ivakadei matata ni a se tekivu makawa sara na volavola.
E Dau Taleitaka na iVola
E kena irairai ni dau taleitaka o Chester Beatty na iwalewale ni kena caka na ivola rairai totoka. E udolu vakacaca na ivola ni lotu e kumuna kei na ivola tale e so, wili kina e so na ilavelave ukutaki vinaka ni nodra ivola ni lotu na Musulimi, na Kurani. E kaya me baleti Beatty e dua na dauvolavola, e “dau taleitaka na volai ni matanifika ena volavola vakaarapea, . . . e taleitaka tale ga vakalevu na roka baleta ni vakayagataki na wainikoula, siliva kei na so tale na wai makare ena volavola.”
E vakasakiti tale ga vei Chester Beatty na vatutalei drokadroka na jade, e vaka tale ga oya vei ira na empara ni Jaina ena veisenitiuri sa oti. O ira na empara oqo era vakatoka na jade me vatu e talei duadua, e uasivia na koula. Sa ra qai lesi na kenadau mera vukica na tikitiki ni jade me vaka na draunipepa mamare yagoyagovinaka. O ira na daudroini sa ra qai volavola ra qai droinitaka na iyaloyalo ena draunipepa nira vakayagataka na wainikoula, era cakava kina e so na ivola rairai vinaka duadua. E kilai e vuravura na nona vakumuna o Beatty na ivola vaka oqo.
iLavelave Makawa ni iVolatabu e Volai ena Liga
Vei ira era vakamareqeta na iVolatabu, e talei duadua vei ira na iwase levu ni ilavelave makawa ni iVolatabu e volai ena liga e kumuna o Chester Beatty. Na totoka ni irairai ni ivolaliga e vakaraitaka na nodra vosota kei na nodra maqosa na lavetaka. Na ivola era tabaki e laurai tale ga kina nodra ligamaqosa na dabana na ivola kei ira na dautabaivola taumada. Kena ivakaraitaki, ena 1479 e Nuremberg, na nona tabaka na Biblia Latina o Anton Koberger, na turaga a bula donuya na gauna i Johannes Gutenberg e vakatokai me “dua vei ira na dau tabaivola yaga duadua qai daucakacaka.”
E dua na vakaraitaki ni iyau duatani sara ena Chester Beatty Library e saravi kina na ivolaliga kulinimanumanu ni ikava ni senitiuri nei Ephraem, na vuku ni Siria. E lavelave vakalevu o Ephraem mai na ivola ni ikarua ni senitiuri e vakatokai na Diatessaron. Ena ivola i Tatian oqo, e biuta vata kina na va na Kosipeli ni nona bula o Jisu Karisito me dua ga na kena ivakamacala. E muri, sa ra qai dau tukuna e so na ka baleta na ivola na Diatessaron na dauvolavola, ia sa sega tale ni qai kune e dua na kena ilavelave. E so mada ga na vuku ena ika19 ni senitiuri era vakabekataka ni a dua dina na ivola vaka oqo. Ia ena 1956, a qai kunea o Beatty na ivakamacala i Ephraem me baleta na ivola nei Tatian na Diatessaron—na ka e kune oqo e ikuri ni kena vakadeitaki na dina kei na dodonu ni iVolatabu.
iVolaliga Makawa e Caka ena Kuta
A kumuna tale ga o Beatty e levu sara na ivolaliga ni lotu kei na so tale era caka ena kuta. Sivia e 50 na ivola vaka oqo era sa tu ni bera na ikava ni senitiuri S.K. E so vei ira era kune ena kena ibinibini levu, ena ibenubenu ni ivola sa dede na kena bulu tu ena veinuku mai Ijipita. Levu na ivola vaka oqo era sega ni volai vakaoti ena gauna e volitaki kina. Era dau tawa tu ena kateni na ivola vaka oqo era kune ra qai volitaki. “Era na tatara ga e loma ni kateni o ira na via volivoli ra qai taura ga na kena e levu kina na volavola,” e kaya o Charles Horton, na turaga e dau qarava e dua na tabana ena valeniyau maroroi na Chester Beatty Library.
E kaya o Horton ni iyau “talei duadua a kumuna” o Beatty, na ivola ni iVolatabu vakamareqeti era “okati kina e so na ilavelave makawa sara ni Veiyalayalati Makawa kei na Veiyalayalati Vou.” O ira na dauvolivolitaki era kila na bibi ni ivola oqo era rairai dau wasewasea me volitaki vakaiwasewase mera rawailavo vakalevu kina. Levu na ivola oqo a qai volia kece o Beatty. E vakacava sara tu mada na yaga ni ivola oqo? E kaya o Sir Frederic Kenyon ni “yaga sara vakalevu” na kena kunei, ni tarava ga na nona kunea o Tischendorf ena 1844 na Codex Sinaiticus.
Na ivola oqo era se laurai sara mai ena ikarua kei na ikava ni senitiuri S.K. Ena iVolatabu Vakaiperiu ena ivakadewa na Greek Septuagint e tiko kina e rua na ilavelave ni Vakatekivu. E kaya o Kenyon ni yaga vakalevu sara oqo, “baleta na ivola oqo [na Vakatekivu] e sega sara ga ni tiko ena Vaticanus kei na Sinaiticus,” na ivolaliga ni ikava ni senitiuri e caka ena kulinimanumanu. E tolu na ivola oqo e tiko kina na iVolatabu Vakirisi Vakarisito. E dua e tiko kina na iwase levu ni va na Kosipeli kei na dua tale ga na iwase levu ni ivola na Cakacaka. Na ikarua ni ivola, a qai kunea e vica tale na kena taqanipepa o Beatty, e voleka ni tiko kece kina na ivola ni yapositolo o Paula, wili kina nona ivola vei ira na Iperiu. Na kena ikatolu e lewena e duanaikatolu ni ivola na Vakatakila. E kaya o Kenyon, ni ivola e caka mai na kuta oqo e “vakadeitaka na yavu ni noda vakadinata na lewe ni Veiyalayalati Vou me vaka sa tu oqo vei keda.”
Na iVolatabu e kunea o Chester Beatty e caka mai na kuta e vakaraitaka nira tekivu vakayagataka na lotu Vakarisito na codex, se ivola vakadrauna, me sosomitaka na ivolavivigi ena gauna makawa sara, rairai ni bera toka ni cava na imatai ni senitiuri S.K. E dusia tale ga ni gauna e lailai kina na pepa ni volavola, era dau vakayagataka tale na daulavelave na taqanipepa kuta sa vakayagataki oti. Kena ivakaraitaki, e dua na iwase ni Kosipeli i Joni ena nodra ivola na Copt e volai “ena dua beka na ivola ni vuli era tu kina na fika vakirisi.”
Na ivola oqo era caka mai na kuta era sega ni rairai totoka sara, ia era isau dredre. Era ivakadei laurai ni gauna e tekivu kina na lotu Vakarisito. “Ena ivola sara ga oqo,” e kaya o Charles Horton, “o rawa ni raica kina na ivola era vakayagataka e so na lotu Vakarisito taumada—na ivola e vaka na iyau vuni era vakamareqeta vakalevu.” (Vosa Vakaibalebale 2:4, 5) Ke mani yaco mo lai sarava na iyau oqo ena valeniyau maroroi na Chester Beatty Library, o na marautaka sara ga.
[iYaloyalo ena tabana e 31]
Na iyaloyalo nei Katsushika Hokusai e caka mai na kau ceuti
[iYaloyalo ena tabana e 31]
Na “Biblia Latina” e dua vei ira na iVolatabu e tabaki taumada
[iYaloyalo ena tabana e 31]
Na ivakamacala nei Ephraem me baleta na vola i Tatian na “Diatessaron” e vakadeitaka na dina ni iVolatabu
[iYaloyalo ena tabana e 31]
Na Chester Beatty P45, e dua vei ira na ivola vakadrauna makawa duadua, e lewena e dua na iwase levu ni va na Kosipeli kei na dua tale ga na iwase levu ni ivola na Cakacaka
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 29]
Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 31]
All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin