‘Kevaka e Dua e Vakasaurarataki Iko’

“O IKO! Sa rauta qori, lako vatotolo mai ke mo colata na ka qo.” Na cava o nanuma ena cakava e dua na Jiu ena imatai ni senitiuri ke dua na sotia ni Roma e vosa vaka oqori vua, dina ga ni sa rui osooso na Jiu oya? Ena nona iVunau ena Ulunivanua, a tataunaka kina o Jisu: ‘Kevaka e dua e vakasaurarataki iko mo lakova e dua na maile, lako vata kaya me rua na maile.’ (Maciu 5:​41) Era na kila vakacava na ibalebale ni ivakasala oqori o ira era rogoci Jisu? Na cava e kena ibalebale vei keda ena gauna oqo?

Meda kila na kena isau, e dodonu meda kila na cakacaka e dau lavaki ena gauna makawa. Na cakacaka oqori era kila vinaka o ira era tiko e Isireli ena gauna i Jisu.

Cakacaka Lavaki

E vakadinadinataki ni se tekivu sara mai na ika18 ni senitiuri B.S.K. na cakacaka lavaki ena Tokalau e Loma. Na ivolatukutuku mai Alalakh, na koro makawa kei Siria, e tukuni ira na ilawalawa e dau lavaka vei ira na matanitu na cakacaka. Na ka tale ga oqo e dau caka vei ira era veiqaravi ena iteitei mai Ugarit, ena baravi kei Siria, vakavo ke lewa na tui mera vagalalataki mai na cakacaka vaka oya.

Era dau vakasaurarataki mera cakacaka o ira era vesu mai ena ivalu. O ira na iliuliu kei Ijipita era dau vakasaurarataki ira na Isireli mera buli biriki. E muri, o ira na Isireli era qai vakasaurarataki ira na kai Kenani era tawana tiko na Vanua Yalataki. Oqo tale ga na ka erau dau cakava o Tevita kei Solomoni.​—Lako Yani 1:​13, 14; 2 Samuela 12:31; 1 Tui 9:​20, 21.

Nira kerea na Isireli me dua nodra tui, sa qai vakamacalataka o Samuela na veika ena namaka na tui vei ira. Na tui ena vakayagataki ira e so mera cicivaka na qiqinivalu, ra qai dauvodo ose, o ira mera cukita na were kei ira mera tatamusuki, o ira mera buli iyaragi, kei na so tale. (1 Samuela 8:​4-​17) Ena gauna e tara kina na valenisoro i Jiova, era vakasaurarataki mera cakacaka na vulagi, ia a “sega ni vakabobulataka e dua maivei ira na Isireli ko Solomoni; ia era sa tamatai valu ga, kei na nona tamata, kei na nona tamata turaga, kei na turaga ni nonai valu, kei na turaga ni nona qiqi-ni-valu, kei na nona tamata dauvodo ose.”​—1 Tui 9:​22.

Me baleti ira na Isireli era taravale, e kaya na 1 Tui 5:​13, 14: “A sa lesia ko Solomoni na tui na tamata maivei ira kecega na Isireli: era sa lewe tolu na oba na tamata. A sa talai ira ki Lepanoni, e le dua na oba e na dua na vula, ka ra veitaravi; era sa vula dua mai Lepanoni, ka ra vula rua mai nodra koro.” E kaya e dua na turaga vuku: “Macala e ke nira dau lavaka na cakacaka o ira na tui e Isireli kei Jutia me kua ni saumi kina na tara ni nodra vale kei na qaravi ni tikiniqele e lewa na tui.”

E tarabi dina na icolacola ena gauna ni veiliutaki i Solomoni. E vakadinadinataki oqo ena gauna a saga kina vakaukaua o Riopoami me vakaikuritaka na nodra icolacola, era qai kudru o ira taucoko na Isireli ra qai vakavirika ena vatu na vakailesilesi e digitaki me liutaka na cakacaka. (1 Tui 12:​12-​18) Ia, a sega ni muduki na veivakasaurarataki. Ena gauna mada ga e vakaroti ira kina na Juta o Esa, na makubu i Riopoami, mera tara na koro o Kipa kei Misipa, era vakaitavi kece, “sa sega ni vo e dua.”​—1 Tui 15:​22.

Ena Veiliutaki Vakaroma

Na iVunau ena Ulunivanua e vakaraitaka nira kila vinaka na Jiu ena imatai ni senitiuri ni rawa nira ‘vakasaurarataki.’ Na vosa sa vakadewataki tiko me vakasaurarataki e vakadewataki mai na vosa vakirisi na ag·ga·reuʹo, e dusia taumada na cakacaka era dau vakaitavi kina na daukauivola ni Perisia. E tu vei ira na kaukaua mera vakasaurarataka na tamata, kovea na ose, waqa, se dua tale na ka e gadrevi me vakatotolotaki kina na cakacaka e vauca na bula raraba.

Era a vakarurugi tu ena veiliutaki vakaroma o ira na Isireli ena gauna i Jisu. O ira oqo era dau veivakasaurarataki tale ga. Ena yasayasa vakaesia, e dau ikuri ni saumi vakacavacava na kena lavaki vakawasoma se so na gauna veiganiti na cakacaka vei ira na lewenivanua. Sa sega tu ga ni dau taleitaki na itavi vaka oqo. E takalevu tale ga na nodra dau tauri vakailawaki na draiva, kovei ni manumanu, se kareti, me vakayagataka na matanitu. Na daunitukutuku makawa o Michael Rostovtzeff, e kaya ni o ira na veiliutaki era dau “saga mera vakalawataka ra qai tarova na veivakasaurarataki, ia e dreve ga, e macala ni na vakaloloma na ka e sotavi kina ke tomani tiko ga. Sega ni cavuka nodra veivakaroti na iliuliu, era saga ena yalodina mera muduka na veivakasaurarataki kei na veivakalolomataki . . . Ia e tomani tiko ga.”

E kaya e dua na vuku ni Kirisi ni “tamata cava ga e rawa ni vakasaurarataki me colata na iyaya ni ivalu,” se “lavaki me qarava na cakacaka era lewa na kai Roma.” Oqori na ka a yaco vei Saimoni na kai Kirini, era ‘vakasaurarataki’ koya na sotia ni Roma me colata na kaunirarawa i Jisu.​—Maciu 27:32.

Na nodra ivola na rapai e vakadinadinataka tale ga na veivakasaurarataki vaka oqo. Kena ivakaraitaki, a vesu e dua na rapai me kauta ina vale ni tui e dua na mataqali kau na mateli. Na tamata cakacaka mada ga ni dua na itaukei ni cakacaka e rawa ni kau me lai cakava e dua tale na taba ni cakacaka, ia ena saumi koya tiko ga nona itaukei ni cakacaka makawa. E rawa nira kovei na bulumakau se manumanu dau usaiyaya. Kevaka era mani vakasukai, sa macala tu ga ni sa na sega ni rawa nira cakacaka tale. Oya na vuna, era sega ni namaka kina o ira e kovei nodra iyau se manumanu me na suka tale vei ira. E dina kina e dua na vosa vakaibalebale vakajiu: “Na veivakasaurarataki e vaka na mate.” E kaya e dua na daunitukutuku makawa: “E rawa sara ga ni rusa e dua na koro ni kovei na kena bulumakau ni siviyara mera vakasaurarataki mera dreta na veika bibi era dau dreta e so tale na manumanu.”

E rawa nida raitayaloyalotaka na kena sevaki na cakacaka vaka oqo, vakauasivi ni vakayacori ena qaciqacia kei na lewa ca. Ni vakasamataki na yalo ni veicati sa bucini tu e lomadra na Jiu ena vuku ni nodra veiliutaki na kai Matanitu Tani, sa rauta me mosi vei ira ke ra vakasaurarataki mera vakayacora na cakacaka lolovira sara. E sega ni dua na lawa matata me dusia na iyalayala ni nona vakasaurarataki e dua. Kena irairai ni levu era na sega ni tu vakarau mera cakava na cakacaka e sega ni lavaki vakalawa.

Oqo sara ga na mataqali cakacaka e nanuma tiko o Jisu ena gauna e kaya kina: ‘Kevaka e dua e vakasaurarataki iko mo lakova e dua na maile, lako vata kaya me rua na maile.’ (Maciu 5:​41) Na nodra rogoca na ka oqo e so, era nanuma kina ni cala na ka e kaya o Jisu. Ia na cava ga na kena ibalebale?

Ka Mera Cakava na Lotu Vakarisito

E kaya o Jisu vei ira na vakarogoci koya ni kevaka e vakasaurarataki ira e dua e tu vua na lewa mera qarava e so na cakacaka e donu vakalawa, e dodonu mera cakava ena marau ra qai kua ni vosakudrukudru. Mera solia ga “vei Sisa na ka sa nei Sisa” ra qai nanuma tale ga mera solia vua “na Kalou na ka sa nona na Kalou.”​—Marika 12:17.a

Kena ikuri, ni a vakadreti ira tale ga na lotu Vakarisito na yapositolo o Paula: “Me ra talairawarawa vei ira na turaga levu ko ira na tamata kecega. Ni sa sega na turaga sa tubu wale, mai vua ga na Kalou: ko ira era sa turaga tu, sa lesi ira na Kalou. Ia ko koya sa vorata na turaga, sa vorata nai lesilesi ni Kalou . . . Kevaka ko sa caka ca, mo rere ga; ni sa sega ni taura walega nai seleiwau ko koya.”​—Roma 13:​1-4.

Erau kila o Jisu kei Paula ni tu na dodonu vua na tui se na matanitu me totogitaki ira era beca na lawa. Na mataqali itotogi cava? E dua vei ira na itotogi e kaya o Epictetus, na vuku ni Kirisi ena imatai kei na ikarua ni senitiuri  S.K.: “Ke basika vakasauri e dua na ituvaki e kauta kina na sotia na nomu luve ni asa, laiva me kauta. Kua ni tarovi koya, kua ni vosakudrukudru, de o na qai vaculaki qai sega ni vakasukai vei iko na nomu asa.”

Ia, ena so na gauna, ena gauna makawa vaka kina nikua, era nanuma na lotu Vakarisito ni na vakacaraki na nodra lewaeloma ke ra cakava na veika e lavaka na matanitu. Ena so na gauna, e dau ca sara na veika e sotavi kina. Era totogi mate kina e so na lotu Vakarisito. E so tale era curu e valeniveivesu me vica vata na yabaki nira bese ni vakaitavi ena cakacaka era nanuma nira na veitovaki kina. (Aisea 2:4; Joni 17:16; 18:36) So na gauna era nanuma na lotu Vakarisito ni rawa nira cakava na veika e kerei vei ira. Kena ivakaraitaki, e so na lotu Vakarisito e vinaka nodra lewaeloma ke ra vakaitavi ena cakacaka e yaga raraba. Ena rairai okati kina na nodra vukei na sa qase se o ira e tuvakaca na yagodra, veiqaravi ena tabana ni bokobuka, samaki ni baravi, cakacaka ena vanua ni gade, veikau, se ena valeniwilivola, kei na so tale.

Ia, e duidui na ituvaki e veivanua. Me baleta gona na kena muri se sega na veika e lavaki, ena dui vakatulewa kina na lotu Vakarisito ni vakayagataka nona lewaeloma e vakavulici ena iVolatabu.

Lako Kaya ena iKarua ni Maile

Na ivakavuvuli a vakatavulica o Jisu, oya me vakayacori ena yalomarau na veika e donu vakalawa, e sega wale ga ni vauca na veika e lavaka na matanitu, ia ena noda veimaliwai tale ga e veisiga kei ira tale e so. Kena ivakaraitaki, kaya mada ke vinakata e dua e vakaitutu mo vakayacora na ka o sega ni taleitaka ia e sega ni veisaqasaqa kei na lawa ni Kalou. Na cava o na cakava? De dua o nanuma ni veika e kerei mo cakava ena vakalusia nomu gauna kei na nomu kaukaua, o sega kina ni via cakava. Na ka oqo ena vakavuna nomudrau veimecaki. Ena yasana kadua, ke o cakava vakavoraki, ena vakacaraka na lomamu. Na cava na kena iwali? Cakava na ka e vakatura o Jisu​—lako kaya ena ikarua ni maile. Kua ni cakava na veika ga e kerei vei iko, me levu cake tale na ka o vakayacora. Me caka ena yalorawarawa. Ke o cakava oya, o na sega ni nanuma ni o vakasaurarataki, o na cakava ena galala na veika o vinakata.

“Ena nodra bula e levu era dau vakayacora ga na veika e lavaki mera vakayacora,” e kaya e dua na dauvolaivola. “Sa rui dredre vei ira na bula ra qai oca vakalevu. Sa qai tiko o ira era vakaikuritaka na veika e lavaki vei ira mera cakava ra qai tu vakarau ni vukei ira tale e so.” O koya gona e levu tu na ituvaki ena vakatau kina vua e dua me vakayacora na veika e lavaki vua se me levu cake na ka e cakava. Ena kena imatai, ena rairai nanuma e dua me sa vakayagataka ga na nona dodonu. Ena kena ikarua, ena cakava ga ni kila ni tiko na veika vinaka ena sotava kina. O dau vakayacora wale ga na veika e lavaki vei iko, se rawa ni levu cake tale na veika o cakava? O na marau vakalevu qai levu na ka o rawata ke o taleitaka na ka o cakava, sega ni nomu raica tu ga me dua na itavi se dua na ka e dodonu ga me caka.

Na cava o na cakava ke tu vei iko na lewa? Macala ni sega ni ka vakayalololoma se vakarisito ke o dau vakacolasau. “[E]ra dau vakacolasau vei ira na kai veimatanitu tani ko ira na nodra i liuliu, ka ra dau lewa vakaukauwa vei ira ko ira na nodra turaga dokai,” a kaya o Jisu. Na ka oqo ena sega ni cakava na lotu Vakarisito. (Maciu 20:​25, 26, VV) De na vakayacora na itavi ke vakasaurarataki, ia ena vinaka cake sara ni kerei vakavinaka ena veidokai baleta ni na ciqomi tale ga ena vakarokoroko kei na marau! Io, eda na marau nida lomasoli meda cakava na ikuri ni ka e lavaki vei keda.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 25]

VAKAYAGATAKI CALA NI VEIVAKASAURARATAKI ENA GAUNA MAKAWA

Na lawa e virikotori me tarova na veivakasaurarataki e kilai kina ni dau vakayacori na ivalavala oqo. Ena 118 B.S.K., a vakarota vei ira nona vakailesilesi o Ptolemy Euergetes II mai Ijipita “mera kua ni vakasaurarataka e dua na lewenivanua mera rawaka kina, se lavaka me vakayagataki nodra manumanu me yaga ga vei ira.” Kena ikuri: “E sega ni dua ena veivakasaurarataki . . . me vakayagataka na waqa se mani cava na kena inaki.” Na veika a vola na iliuliu ni matanitu o Roma, o Vergilius Capito, ena 49 S.K. ena valenisoro na Temple of the Great Oasis, e Ijipita, e vakadeitaka nira dau kerea na sotia na veika e tabu vakalawa, a mani vakarota kina me “kua ni dua e taura se kerea . . . e dua na ka, vakavo keu solia na kena ivola ni veivakadonui.”

[iYaloyalo ena tabana e 24]

A vakasaurarataki o Saimoni na kai Kirini

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Levu na iVakadinadina era curu e valeniveivesu ni dei nodra vakabauta vakarisito