Amaketoni​—E iTekitekivu Marautaki

NA VOSA “Amaketoni” e kau mai na vosa vakaiperiu na “Har–Magedon,” se “Ulunivanua o Mekito.” E laurai oqo ena Vakatakila 16:16, e kaya: “A ratou sa vakasoqoni ira vata e na vanua na yacana e na vosa vaka-Iperiu ko Amaketone [“Har–Magedon,” NW].” O cei ena vakasoqoni vata yani ina vanua o Amaketoni? Cava na vuna? E kaya na Vakatakila 16:14: “Na tui ni veivanua kei vuravura taucoko” era na soqoni vata “ki nai valu ni siga dina ko ya ni Kalou Kaukauwa.” E votu ena veivosa oqori e so tale na taro vakavure vakasama. Era na lai vala e vei “na tui” oqo? Na ile cava ena vakavuna na tubu ni ivalu oqo? Era na vala kei cei? Era na vakayagataka beka na iyaragi vakaniukilia me vaka era vakabauta e vuqa? So beka era na bula ena Amaketoni? Na iVolatabu ena sauma na veitaro oqori.

Ni cavuti na “Ulunivanua o Mekito,” e kena ibalebale beka oqo ni ivalu na Amaketoni ena vakayacori ena dua na ulunivanua mai na Tokalau e Loma? Sega. Taumada, oqo e sega ni ulunivanua dina​—na koro makawa o Mekito e dua wale sara na delana lailai, e rauta ni 20 na mita na kena cere, e toka e cake qai buca e ra. Kuria oya, e vanua lailai o Mekito, ena sega gona ni rauti ira kece ‘na tui kei vuravura, kei na nodra mataivalu.’ (Vakatakila 19:19) Ia, ena volaitukutuku makawa kei Tokalau e Loma, e kunei ni a yaco mai Mekito e so na veivaluvaluti vakadomobula sara, yaco tale ga kina e so na qaqa vakairogorogo. O koya gona, na yaca Amaketoni e vakatakarakarataka na ivalu ena qaqa ga kina e dua.​—Raica na kato “Mekito​—iVakatautauvata Veiganiti,” tabana e 5.

Ia, sega ni rawa nida kaya ni Amaketoni era na veivaluvaluti ga kina na veimatanitu e vuravura, baleta e kaya na Vakatakila 16:14 ni “[o] ira na tui ni veivanua kei vuravura taucoko” era na tovata ena “[i]valu ni siga dina ko ya ni Kalou Kaukauwa.” Ena parofisai uqeti vakalou i Jeremaia, a kaya ni o ira ena vakarusai ira o Jiova era na robota “nai yalayala kei vuravura e dua ki nai yalayala kei vuravura kadua.” (Jeremaia 25:33) O koya gona, na Amaketoni e sega ni ivalu vakatamata, qai vakayacori ena dua na vanua ena Tokalau e Loma. Oqo na ivalu i Jiova, ena tara na vuravura taucoko.

Nida wilika na Vakatakila 16:16, o na dikeva ni vakatokai kina na Amaketoni me dua na “vanua.” Ena iVolatabu na “vanua” e rawa ni dusia e dua na ituvaki​—me vaka ena tikinivolatabu oqo, e dusia tiko na nodra na tovata na veimatanitu kece e vuravura mera veivala kei Jiova. (Vakatakila 12:6, 14) Era na tovata gona na veimatanitu kece e vuravura ena Amaketoni mera vala kei “ira na matai valu mai lomalagi” ena ruku ni veiliutaki i Jisu Karisito na “nodra Tui na tui, kei na nodra Turaga na turaga.”​—Vakatakila 19:14, 16.

Ia, vakacava ga na kena tukuni ni na vakayacori na veivakarusai vakaloloma ena Amaketoni ni sa na vakayagataki na iyaragi vakaniukilia, se na coqa na noda vuravura kei dua tale na kalokalo e maliwalala? Ena vakatara beka na Kalou dauloloma me sotava na kawatamata kei na vuravura na itinitini vakadomobula vaka oqo? Dravusakulukulu. E tukuna vakamatata tu na Kalou ni a sega ni bulia na vuravura “me lala” ia a “bulia ga me tawa.” (Aisea 45:18; Same 96:10) Macala gona, ni na sega ni vakarusa o Jiova na noda vuravura ena Amaketoni. Na ka ga ena cakava, ena “vakarusai . . . ira era sa vakarusai vuravura tiko!”​—Vakatakila 11:18, VV.

Ena Yaco e Naica na Amaketoni?

Ena veisenitiuri sa oti, e dau lomatarotarotaki vakalevu se na yaco e naica na Amaketoni? Nida dikeva vata na Vakatakila kei na so tale na ivola ena iVolatabu, ena rawa ni vukei keda meda kila na gauna ena yaco kina na ivalu bibi oqo. Na Vakatakila 16:15 e vakatauvatana na Amaketoni kei na nona na lako mai o Jisu me vaka e dua na daubutako. A vakayagataka tale ga na vosa vakatautauvata oqori o Jisu me vakamacalataka nona na yavala me vakarusa na ivakarau ni veiliutaki i Setani.​—Maciu 24:43, 44; 1 Cesalonaika 5:2.

Na yaco ni veika sa parofisaitaki tu mai ena iVolatabu, e vakadinadinataka nida sa bula tu oqo ena iotioti ni veisiga, me tekivu mai na 1914.a Ena qai tini na iotioti ni veisiga ena ka e vakatoka o Jisu me ‘veivakararawataki levu.’ Na iVolatabu e sega ni tukuna se na vakacava na balavu ni ‘veivakararawataki levu,’ ia na rarawa ena kauta mai e sega ni se bau sotava na kawatamata. Ena qai cava na veivakararawataki levu ena Amaketoni.​—Maciu 24:21, 29.

Me vaka ni Amaketoni e “[i]valu ni siga dina ko ya ni Kalou Kaukauwa,” ena sega gona ni tarova rawa na tamata. Ni sa ‘lokuca’ oti tu o Jiova na “gauna” me na yaco kina na ivalu oya. Ia, “ena sega ni berabera sara.”​—Apakuki 2:3.

Nona iValu na Kalou Lewadodonu

Na cava me vakacibi ivalu kina na Kalou e vuravura taucoko? Na yaco ni Amaketoni e vakavotuya e dua na itovo qoroi ni Kalou, oya na lewadodonu. Kaya na iVolatabu: “Sa vinakata na ka dodonu ko Jiova.” (Same 37:28) E raica vinaka tu o koya na cakacaka tawadodonu kece e yaco tu ena bula ni kawatamata. Sa rauta me vakaraitaka na nona cata. E lesi Luvena kina me liutaka na ivalu dodonu oqo me vakawabokotaka na veiliutaki kece i Setani.

O Jiova duaduaga e rawa ni vakacibi ivalu qai kune kina na lewadodonu, me raica tale ga nira vakarusai o ira e dodonu mera rusa qai vakabulai ira na tamata yalomalumalumu ena vanua cava ga e vuravura era bula voli kina. (Maciu 24:40, 41; Vakatakila 7:9, 10, 13, 14) O koya duadua tale ga e tu vua na dodonu me veiliutaki e vuravura taucoko ni a bulia.​—Vakatakila 4:11.

Na cava ena vakayagataka o Jiova me vakarusai ira kina nona meca? Eda sega ni kila. Ia, na ka ga eda kila ni tu vua na kaukaua me vaqeavutaki ira vakadua kece na veimatanitu ca. (Jope 38:22, 23; Sefanaia 1:15-18) Era na sega ni vakaitavi ena ivalu o ira na dauveiqaravi ni Kalou e vuravura. Na raivotu ena Vakatakila wase 19 e dusia ni o ira ga na mataivalu mai lomalagi era na vakaitavi kei Jisu Karisito ena ivalu oqo. Sega ni dua vei ira na tamata i Jiova e vuravura ena vakaitavi.​—2 Veigauna 20:15, 17.

Veivakasalataki na Kalou Vuku ena Kena Gauna Dodonu

So beka era na bula? Io, na Kalou e sega ni vinakata me dua e mate ena Amaketoni. E kaya na yapositolo o Pita: “Na Turaga [o Jiova] . . . sa sega ni vinakata me rusa e dua, me yacova ga na veivutuni ko ira kecega na tamata.” (2 Pita 3:9) Na yapositolo tale ga o Paula e kaya ni Kalou e “vinakata me bula na tamata kecega, ka mai kila sara nai vakavuvuli dina.”​—1 Timoci 2:4.

Me rawati oqori, e sa vakadeitaka o Jiova me vunautaki “na i Tukutuku Vinaka ni matanitu” ni Kalou ena vica vata na drau na vosa e vuravura taucoko. E sa soli tiko vei ira na tamata kece ga na galala mera digia na bula. (Maciu 24:14, VV; Same 37:34; Filipai 2:12) O ira era ciqoma na itukutuku vinaka oqori era na rawa ni bula sivia na Amaketoni, ra qai bula uasivi me tawamudu ena parataisi e vuravura. (Isikeli 18:23, 32; Sefanaia 2:3; Roma 10:13) Sega li ni oqori na ka eda kila ni na cakava na Kalou e nona bula na loloma?​—1 Joni 4:8.

Ena Vala Beka na Kalou Dauloloma?

Levu era dau vakasamataka se cava e vakatara kina na Kalou e vatuka ni loloma mera sotava na tamata na rusa kei na mate. E rawa ni vakatauvatani na ituvaki oqo kei na vale e kune kina na manumanu e dau vakadewa na mate. Me rawa vua na itaukeinivale dauveinanumi me taqomaka na nodratou bula kei na nodratou tiko vinaka na nona vuvale, sega li ni dodonu me vakarusa na manumanu e dau vakadewa na mate?

E via vakatale ga oqori na ka ena cakava o Jiova. Na titobu ni nona lomani keda e vakavuna kina me yaco na ivalu na Amaketoni. E nona inaki na Kalou me veisautaka na vuravura me parataisi qai vukei ira na tamata mera yacova na bula uasivi kei na sautu, me qai “sega e dua me na vakarerei ira.” (Maika 4:3, 4; Vakatakila 21:4) Na cava me na caka vei ira era dau saga mera vakacacana na nodra sautu kei na nodra bula vakacegu na wekadra? Ena vukudra na tamata yalododonu, ena raica na Kalou mera na vakarusai na tamata ca era sega ni veivutuni.—2 Cesalonaika 1:8, 9; Vakatakila 21:8.

Vuqa na veivala kei na vakadavedra nikua e vu mai na nodra veiliutaki na tamata ivalavala ca kei na nodra dui boletaki vanua. (Dauvunau 8:9) Nodra saga gona na matanitu vakatamata mera vakalevutaka na vanua era lewa, sa ra lai guilecava kina na Matanitu ni Kalou sa tauyavutaki oti. E laurai nira sega ni via vakamalumalumu ina veiliutaki cecere ni Kalou kei Karisito. (Same 2:1-9) Sa kilikili gona mera na vagalalataki na veimatanitu oqori me rawa ni veiliutaki na Matanitu savasava i Jiova, e kena iliuliu o Karisito. (Taniela 2:44) Ena yaco na Amaketoni me rawa ni macala kina se o cei dina e dodonu me liutaki keda kei na noda vuravura.

Nona sa na yavala o Jiova me kauta mai na Amaketoni e vu sara tiko ga ena nona kauaitaki keda dina. Sa qai cacamatua ga na ituvaki ni vuravura oqo, na veiliutaki uasivi ga ni Kalou eda na qai vakila kina na bula vakacegu eda dau gadreva tu. Na Matanitu ni Kalou duadua ga ena kauta mai na bula sautu dina kei na tiko vinaka. Ke na vakalaiva tiko ga o Jiova na veiliutaki ni tamata me tawamudu qai sega ni cakava kina e dua na ka, ena vakacava na ituvaki e vuravura? Sega beka nira na sotava tiko ga na kawatamata na veicati, itovo kaukaua, kei na ivalu me vaka era sotavi voli ena ruku ni veiliutaki vakatamata ena veisenitiuri sa sivi? Na ivalu na Amaketoni e dua dina vei ira na ka uasivi ena yaga vei keda!​—Luke 18:7, 8; 2 Pita 3:13.

Na iValu ena Vakaotia na iValu Kece

Na Amaketoni ena vakayacora na ka e sega ni se bau cakava e dua tale na ivalu​—ena vakaotia na ivalu kece. Sega ni vakabekataki, nida na vinakata meda bula ena vuravura sa na sega kina na ivalu. Ia, e dreve kece na sasaga ni tamata me vakaotia na ivalu. E vakavotui kina na dina ni veivosa i Jeremaia: “Kemuni Jiova, au sa kila, ni sa sega ni vu mai vua na tamata na nona sala: sa sega ni vu mai vua na tamata sa lako tu me lewa na nonai lakolako.” (Jeremaia 10:23) Me baleta na ka e cakava na Kalou, e yalataka na iVolatabu: “Sa vakaotia nai valu mai nai yalayala kei vuravura: sa musuka na dakai titi ko koya, ka tayamusuka na moto, ka sa vakama na qiqi-ni-valu e na buka waqa.”​—Same 46:8, 9.

Nira vakayagataka na veimatanitu ena gauna se bera mai na nodra iyaragi vakadomobula mera veivaluvaluti kina vakataki ira, ra saga mera vakawabokotaka na noda iyaubula, ena qai yavala o koya e bulia na vuravura me sauma lesu ena Amaketoni, me vaka e tukuni ena iVolatabu! (Vakatakila 11:18) Ia, na ivalu oqo ena cakava na ka era a nuitaka voli na tamata era rerevaka na Kalou ena vica vata na drau na yabaki sa oti. Ena vakadinadinataki tale ga kina ni sa dodonu ga vua na Kalou o Jiova, a bulia na vuravura, me liutaki ira kece nona ibulibuli.

O koya gona, e sega ni dodonu vei ira era dau guta na ivalavala dodonu mera rerevaka na Amaketoni, ia mera nuitaka ga. Ni ivalu na Amaketoni ena vakasavasavataka na veidabui kei na itovo ca kece e vuravura, qai vakatara me yaco na ituvaki vou ni yalododonu ena ruku ni veiliutaki ni Matanitu ni Kalou ena liutaka na Mesaia. (Aisea 11:4, 5) Na Amaketoni e sega ni itinitini vakadomobula, ia e ivakatakilakila ni itekitekivu marautaki vei ira na tamata yalododonu era na bula tawamudu ena parataisi e vuravura.—Same 37:29.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 5]

MEKITO​—IVAKATAUTAUVATA VEIGANITI

E vanua vinaka sara e toka kina na koro makawa o Mekito, baleta e raica sobu tu yani na yasana vaka ina ra ni buca bulabula o Jesirieli, ena vualiku kei Isireli. Na koro tale ga oqo e lewa tu na veitolonisala era dau muria na veimatanitu ena gauna oya mera lai veivoli, se na nodra lako ena ivalu. Sa rauta me yaco o Mekito me vanua ni veiraravui. A vola na Parofesa o Graham Davies ena nona ivola na Cities of the Biblical World​—Megiddo: “Na koro o Mekito e toka ena dua na vanua era mai sota vata kina e vica vata na gaunisala lelevu . . . e sala rawarawa mera muria na dauveivoli kei ira na dau veitokiyaki mai na veivanua e so. Ia ena gauna vata oya e rawa sara ga ni lewa na koro o Mekito na nodra veitosoyaki ke tu vua na kaukaua. E rawa ni tukuni kina ni lewa tu na koro oqo na itosotoso ni veivoli kei na veika vakaivalu. Sa rauta me dau yaco na veivaluvaluti . . . ena kena sagai me taukeni na koro oqo, ia ke sa taukeni me taqomaki vinaka sara.”

Na itukutuku makawa kei Mekito a tekivutaki ena sivia na 3,500 na yabaki sa oti, ena gauna a vakamalumalumutaki ira kina na iliuliu kei Kenani mai Mekito o Thutmose III na iliuliu kei Ijipita. E sega ni cegu na veiraravui ena vanua oqo me yacova na 1918, ena nona a vakadruka vakaloloma na mataivalu ni Taki o Edmund Allenby na Jenerali ni Peritania. Ena vanua tale ga oqo o Mekito, a vakatara kina na Kalou me vakamatei Japini na nodra tui na kai Kenani, na dauveilewai o Peraki. (Dauveilewai 4:12-24; 5:19, 20) Ena vanua vata ga oqori a vakamalumalumutaki ira kina na kai Mitiani o Kitioni na dauveilewai. (Dauveilewai 7:1-22) Oya tale ga na vanua erau a vakamatei kina o Tui Easaia kei Josaia.​—2 Tui 9:27; 23:29, 30.

E veiganiti gona na vakatauvatani ni Amaketoni kei na vanua o Mekito, ni oqori na vanua e yaco kina e levu na ivalu ni qaqa. Vakauasivi ni sa na vakarau qaqa tale ga na Kalou vei ira kece era saqati koya.

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Era vakasalataki na tamata ena vuravura raraba, qai soli vei ira na galala me rawa nira bula ena Amaketoni

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Na Amaketoni e ivakatakilakila ni itekitekivu marautaki