Na Bete Levu a Lewa me Mate o Jisu

ENA Noveba 1990, a kune e dua na ka vakasakiti ena gauna era kelikeli tiko kina e so na tagane ena dua na rara kei na dua na gaunisala rauta toka e dua na kilomita ena ceva ni Koro Makawa o Jerusalemi. Era a kelia vakacalaka na dela ni dua na ibulubulu qaravatu makawa. Na vanua oqo a vakayagataki tu me dua na ibulubulu levu me tekivu mai na imatai ni senitiuri B.S.K. me yacova na imatai ni senitiuri S.K. E vakasakiti dina na ka era kunea na daunivakekeli ena loma ni qaravatu.

Era kunea e kea e 12 na kato e buli mai na vatu cule. Na kato oqo e dau tawa kina na suidra na tamata mate ni sa oti e dua na yabaki na kena maroroi tu na yagodra ena qaravatu, qai sa midra tale ga na lewedra. E dua vei ira na kato oqo​​—e kato totoka duadua e se bau kune​​—e ceuti tu kina na yaca Yehosef bar Caiapha (Josefa na luve i Kaiafa).

Na veika e kune ena vakadidike e dusia ni oqo e nona ibulubulu na bete levu a turaganilewa ena veilewai bibi duadua me bau vakayacori​​—oya nona veilewaitaki o Jisu Karisito. E dua na Jiu e daunitukutuku makawa o Josephus, e tukuni koya na bete levu oqo me o “Josefa, e dau vakatokai me o Kaiafa.” Ena iVolatabu, e cavuti ga me o Kaiafa. Na cava meda kauai kina ena kena itukutuku? Na cava e lewa kina me vakamatei o Jisu?

Nona Vuvale kei na Nona Vuli

O Kaiafa a vakawatitaka na luvei Anasa e dua tale ga na bete levu. (Joni 18:13) Kena irairai ni a vosaki na wati Kaiafa ni se vo tu e vica vata na yabaki me rau qai vakamau, me vaka ni vuvale ruarua erau na vinakata me rau dui vakawati ga na nodrau gone ena vuvale rogo. Kena ibalebale oqo ni a dikevi vinaka sara na iyatukawa ni bera ni vakadeitaki na veidinadinati. Rairai erau vutuniyau ruarua na vuvale oqo, rau qai kawa turaga vakajiu, de dua erau rawailavo vakalevu ena nodrau qele lelevu ena yasayasa e Jerusalemi. Sega ni vakabekataki ni a vinakata o Anasa me na tokoni koya ena veika vakapolitiki na tagane ena yaco me vugona. Kena irairai ni o Anasa kei Kaiafa erau lewe ni isoqosoqo lotu dau vosayaco na Setoki.​​—Cakacaka 5:​17.

Ni lewe ni vuvale vakabete kilai, de dua a vulica o Kaiafa na iVolatabu vakaiperiu kei na ka era nanuma me kena ibalebale. A rairai tekivu veiqaravi ena valenisoro ni se yabaki 20, ia e sega ga ni kilai se a yabaki vica ena gauna e yaco kina me bete levu.

Ira na Bete Levu kei na iLiuliu ni Bete

Taumada, na itutu ni bete levu e dua na ivotavota ni vuvale, na itavi oqo e yacova sara na mate. Ia ena ikarua ni senitiuri B.S.K., a taura vakaukaua na itutu vakabete levu o ira na Hasmonaean.a E dau lesi ira na bete levu o Eroti na Ka Levu qai vakasivoi ira tale ga, na ka e cakava oqori e vakaraitaka ni o koya sara ga e lewa na nona digitaki na bete levu. Era muria tale ga na ivalavala oqo na kovana ni matanitu o Roma.

Na veika oqo e lai basika sara kina e dua na ilawalawa e vakatoka na iVolatabu na “iliuliu ni bete.” (Maciu 26:​3, NW, 4) E lewe ni ilawalawa oqo o Kaiafa, vaka kina o ira era a bete levu e liu me vakataki Anasa, a qai sosomitaki ia se vakayagataka tiko ga na icavuti oya. Ra okati tale ga e ke na wekadra voleka na bete levu kei ira era a bete levu e liu.

E vakalaiva na matanitu o Roma mera veiliutaki ena yasana o Jutia na kawa turaga vakajiu, ra okati kina na iliuliu ni bete. Ena sala oqo a rawa kina ina matanitu o Roma me lewa na yasana o Jutia, kei na kena kumuni na ivakacavacava ena nodra talai e kea e vica ga na sotia. Namaka o Roma vei ira na veiliutaki vakajiu mera raica tiko na rokovi ni matanitu o Roma, ra tutaka tale ga na veika e vinakata. O ira na kovana ni Roma era sega ni taleitaki ira na iliuliu vakajiu, ena yasana kadua, o ira na iliuliu vakajiu era cata na veiliutaki ni matanitu o Roma. Ia era mai cakacakavata wale tiko ga ena nodra vinakata me dei na matanitu, kevaka e sega, ena yaco na leqa vakaitamera.

Donuya na gauna i Kaiafa, sa okati na bete levu me nodra iliuliu tale ga vakapolitiki na Jiu. A lesi Anasa ena itutu oqo o Quirinius, na kovana ni Roma e Siria, ena 6 se na 7 S.K. E vakaraitaka na nodra ivakavuvuli na rapai nira kilai levu na matavuvale kawa turaga vakajiu ena nodra kocokoco, veitovaki vakavuvale, veivakalolomataki, kei na itovo kaukaua. E vakabauta e dua na dauvolaivola ni a vakayagataka nona itutu vakabete levu o Anasa me “toroicake vakatotolo kina na itutu ni veiqaravi ena valenisoro nei Kaiafa na vugona; vakauasivi ni oqo ena yaga ga vei Anasa.”

A vakacegui Anasa rauta toka na 15 S.K. o Valerius Gratus, na kovana e Jutia. E tolu tale ratou mai taura veitaravi na itutu oqo ena dua ga na gauna lekaleka, e dua vei iratou oqo na luve i Anasa. A yaco me bete levu o Kaiafa rauta na 18 S.K. Ena 26 S.K. a lesi kina o Ponitio Pailato me kovana kei Jutia, ena loma ni tini na yabaki ni nona veiliutaki vakovana a sega ni veisautaka na itutu i Kaiafa. Na dede ni nona veiqaravi o Kaiafa e kovuta na gauna a cakacaka voli kina vakavunau o Jisu kei na itekitekivu ni nodratou cakacaka vakavunau na tisaipeli. Ia a sega ni taleitaka o Kaiafa na ivakavuvuli vakarisito.

Rerevaki Jisu, Rerevaki Roma

E nanuma o Kaiafa ni o Jisu e dua na dau vakavuca. A vakacala o Jisu na nodra rai na iliuliu vakajiu ena ka me baleta na Siga ni Vakacecegu, a vakasevi ira tani tale ga na dauveivoli kei ira na dauveisauilavo mai na valenisoro ena nona kaya nira sa vukica me “nodra qara na daubutako.” (Luke 19:​45, 46) Era vakabauta e so na daunitukutuku makawa ni makete ena valenisoro e nona na vuvale i Anasa​​—rairai oqori e dua tale na vuna a via vagalui Jisu kina o Kaiafa. Gauna era vakarota kina na iliuliu ni bete mera lai vesuki Jisu mai na ovisa, era a lesu lala mai nira kurabuitaka na veika e tukuna o Jisu.​​—Joni 2:​13-​17; 5:​1-​16; 7:​14-​49.

Dikeva na ka a yaco ena gauna era rogoca kina na iliuliu vakajiu ni sa vakaturi Lasarusa o Jisu. E kaya na kosipeli i Joni: “Sa qai soqoni vata ko ira na [“iliuliu ni bete,” NW] kei ira na Farisi me ra bosea, a ra sa kaya, A cava mada me da kitaka? ni sa cakava na cakacaka-mana e vuqa na tamata oqo. Kevaka eda sa weletaki koya vakaoqo, era na vakabauti koya na tamata kecega: era na qai lako mai na kai Roma, ka kovea na noda koro kei na noda matanitu.” (Joni 11:​47, 48) Me vaka nira na saumi taro vei Pailato, era nanuma cala na lewe ni Sanadrini ni o Jisu ena vakavu leqa ena nodra veiliutaki vakalotu kei na nodra tiko vinaka na lewenivanua. Era na saga sara ga na lewe ni Sanadrini me kua ni yaco e dua na ka mera nanuma kina na kai Roma ni so era sa via vuaviritaka tiko na matanitu, de na vakaleqa na veiliutaki vakajiu e sa bau cici tiko.

Dina ni sega ni vakalasuya o Kaiafa na cakacaka veivakurabuitaki i Jisu, ia a sega ni via vakabauta. E bibi cake vua na nona itutu kei na nona rogo. Rawa vakacava me vakadinata ni a vakaturi o Lasarusa? E Setoki o Kaiafa, e sega gona ni vakabauta na veivakaturi!​​—Cakacaka 23:8.

E vakavotui na lawaki i Kaiafa ena nona tukuna vei ratou na vo ni bete levu: “Dou sa sega ni . . . vakananuma ni sa yaga vei keda me mate e dua na tamata e na vukudra na tamata, ka me kakua ni rusa na matanitu taucoko.” Tomana tale na kena itukutuku: “A sa sega ni vosataka na ka oqo ko koya vakataki koya: ia ni sa bete levu e na yabaki ko ya, sa parofisai ko koya ni na mate ko Jisu e na vuku ni matanitu ko ya; ka segai e na vuku ni matanitu duaduaga ko ya, me vakasoqoni ira vata talega na luve ni Kalou era sa duiveiseyaki me ra dua bau. Mai na siga ko ya era sa qai bosei koya me ra vakamatea.”​​—Joni 11:​49-​53.

A sega ni kila o Kaiafa na ibalebale ni nona vosa. Ni bete levu tiko, na nona vosa oya sa tiki sara tiko ga ni parofisai.b Ena yaga na mate i Jisu​​—ia ena sega ni yaga wale ga vei ira na Jiu. Ena vakarautaka na isoro me sereki kina na kawatamata mai na ivalavala ca kei na mate.

Veretaki me Vakamatei

Era soqo vata na iliuliu ni bete Jiu kei ira na qase ena vale i Kaiafa mera bosea na sala mera na vesuki Jisu kina ra qai vakamatei koya. Kena irairai ni a tiko tale ga na bete levu ena veivosaki kei Jutasa Isikarioti, me baleta na isau me na vesu rawa kina o Jisu qai vakamatei. (Maciu 26:​3, 4, 14, 15) Ia a sega ga ni lomavakacegu o Kaiafa. “Ko ira na [“iliuliu ni bete,” NW] era sa bose vata me ra vakamatei Lasarusa talega: ni ra sa lewe vuqa na kai Jutia sa lako yani e na vukuna, ka vakabauti Jisu.”​​—Joni 12:​10, 11.

O Maliko na dauveiqaravi i Kaiafa a maliwai ira era talai mera vesuki Jisu. Taumada a kau o Jisu vei Anasa me lai tarogi, oti oya sa qai kau sara vei Kaiafa. Me rawa ni vakayacori na veilewai ena bogi oya, a soqoni ira kina na Jiu qase o Kaiafa, dina ga ni cala ena lawa vakajiu.​​—Maciu 26:57; Joni 18:​10, 13, 19-​24.

Sega ni veisautaka na lomana o Kaiafa, e dina ni veicalati na nodra itukutuku na ivakadinadina lasu era mai beitaki Jisu. E kila na bete levu na ka era vinakata na nona ilala me baleta na tamata e tukuni koya ni Mesaia. Mani vakarota matua o Kaiafa me kila se vakatokai koya o Jisu me Mesaia se sega. E sauma o Jisu ena nona kaya nira na raici koya na beitaki koya ni “dabe tiko e na liga i matau i Koya na Kaukauwa, ka lako tiko mai e na vei o ni lomalagi.” Me vakaraitaka o Kaiafa na nona via yalododonu, “Sa qai dresulaka na nonai sulu na bete levu, ka kaya, Sa qai vosavakacacataka na Kalou ko koya: sa yaga vakacava me so tale nai vakadinadina?” Era duavata na lewe ni Sanadrini ni sa dodonu me mate o Jisu.​​—Maciu 26:​64, VV, 65, 66.

Ena rawa ga ni vakamatei e dua ke ra vakadonuya na kai Roma. Me vaka ni nodra mata na Jiu vei ira na kai Roma o Kaiafa, de dua a lai veivosaki kei Pailato. Gauna a tovolea kina o Pailato me sereki Jisu, kena irairai ni o Kaiafa a dua tale ga a maliwai ira na iliuliu ni bete ena nodra qolouvaka: ‘Vakota, vakota’! (Joni 19:​4-6) De dua a uqeti ira na ilawalawa levu o Kaiafa mera qolouvaka me sereki e dua na daulaba, me kua ni sereki o Jisu, qai maliwai ira tale ga na iliuliu ni bete o Kaiafa era kaya ena veivakaisini: “Sa sega na neimami tui, ko Sisa duaduaga.”​​—Joni 19:15; Marika 15:​7-​11.

A sega ni ciqoma o Kaiafa na ivakadinadina ni nona vakaturi o Jisu. E tusaqati Pita kei Joni, vaka kina o Sitiveni. A vakaroti Saula tale ga o Kaiafa me vesuki ira na lotu Vakarisito e kunea rawa e Tamasiko. (Maciu 28:​11-​13; Cakacaka 4:​1-​17; 6:8–​7:​60; 9:​1, 2) Ia, rauta na 36 S.K., a vakasakei Kaiafa o Vitellius na kovana ni Roma e Siria.

E sega soti ni vinaka na veika e volai ena ivola vakajiu me baleta na vuvale i Kaiafa. Me kena ivakaraitaki, e lelevaka na ivola na Babylonian Talmud: “Au sa ca ena vuku ni vuvale i Hanin [Anasa], au sa ca ena vuku ni nodra vakasolokakana,” se “lawaki.” E nanumi ni vosa ni rarawa oqo e dusia tiko “na nodra bosea lo na ca.”

Ka Eda Vulica Mai na Bula i Kaiafa

E kaya e dua na vuku nira kilai na bete levu mera turaga “voravora, lawaki, qaseqase​​—qai vakalevu mera dau qaciqacia.” Na nona qaciqacia o Kaiafa a sega ni vakabauta kina na Mesaia. Meda kua gona ni yalolailai ke ra cata na itukutuku ena iVolatabu e so ena gauna oqo. So era sega ni taura vakabibi na dina ena iVolatabu me rawa kina nira biuta e so na vakabauta era vakamareqeta voli. So tale ena vuku ni nodra itutu, era nanuma ni ka beci mera lai kacivaka na itukutuku vinaka. E sega tale ga ni salavata na ivakatagedegede vakarisito kei na lawaki se na kocokoco.

Me vaka ni dua na bete levu o Kaiafa, a rawa ni vukei ira na Jiu mera ciqoma na Mesaia, ia a lai lewa tale me vakamatei o Jisu ni a vinakata ga na rogo. Kena irairai ni a cakava tiko oqo o Kaiafa me yacova na nona mate. Na ivolatukutuku ni nona ivakarau e vakaraitaka ni gauna eda mate kina, e sa na qai tukuni keda tu na keda irogorogo. Ena nanumi keda na Kalou ena ka eda cakava, se vinaka se ca.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Josefa na luve i Kaiafa

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Na kato e dau tawa kina na sui e qai kune ena vica na yabaki sa oti

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 10]

Ossuary, inscription, and cave in background: Courtesy of Israel Antiquities Authority