iTalanoa ni Nona Bula

Kerau Nakita me Keirau Vakaotia Neirau Cakacaka Vakaitalatala

Talanoataka o Lena Davison

“Sa buawa na mataqu. Au sa sega ni rai rawa,” a kaya cacavukavuka o pailate. Oti ga vakalailai sa malumu na ligana, sa sega ni taura rawa na iuli ni waqavuka lailai keitou a vodo tiko kina, sa sega tale ni qai vakilai koya. E sega sara ga ni bau kila na vukataka na waqavuka o watiqu, ia ena levu ni nona lomaleqa a saga vakaukaua me vakayadrati pailate. Bera niu tomana se keirau a qai drobula rawa vakacava, meu vakamacalataka mada na vuna keirau vodo waqavuka kina i Papua Niu Kini, dua vei ira na vanua yawa era sega ni kila vinaka e levu.

AU A sucu e Ositerelia ena 1929, au susu tale ga e Serene, na koroturaga kei New South Wales. Na tamaqu, o Bill Muscat e dua na Kominisi, ia a vakabauta na Kalou. Ena 1938 a bau vakadonuya tale ga me sainitaka na ivola ni kerekere vakamatanitu e kerei kina me lai vunau ena Sydney Town Hall o Joseph F. Rutherford, mai na itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova.

“E dua sara ga na itukutuku bibi e via mai wasea,” e kaya o Tata vei keitou ena gauna oya. Oti tale e walu na yabaki, keitou sa qai kila na tiki bibi ni itukutuku oya. A sureti Norman Bellotti mai vale o Tata, e dua na iVakadinadina i Jiova e nona cakacaka tudei na cakacaka vakavunau, me keitou veivosakitaka na iVolatabu. Totolo sara neitou ciqoma vakavuvale na dina ena iVolatabu, sega ni dede keitou sa vakaitavi sara vakalevu ena cakacaka vakavunau.

Ena loma ni yabaki 1940 vakacaca, au biu vuli meu vukei Nana baleta ni dau tautauvimate. Au dau cula vinivo me rawa ni keitou bula kina. Ena veibogi ni Vakarauwai, keirau dau salavata kei tuakaqu o Rose vaka kina e dua na ilala painia me keimami vunau e salatu ena taudaku ni Sydney Town Hall. Ena 1952 a tuvaitutu kina na ganequ o John, mai na koronivuli ni daukaulotu e Kiliati mai Mereke qai lesi sara i Pakistan. Au taleitaka tale ga na cakacaka vakavunau, au vinakata meu vakatotomuri koya. O koya gona ni oti tale e dua na yabaki, au sa painia tudei.

Vakawati kei na Kaulotu

Sega ni dede, au sotavi John Davison, a cakacaka tiko ena valenivolavola ni tabana ni iVakadinadina i Jiova e Ositerelia. Au taleitaka dina na nona yalomalua, gugumatua kei na nona itovo vinaka. Ena iKarua ni iValu Levu, a curu vakatolu e valeniveivesu baleta na nona tawaveitovaki Vakarisito. Keirau vakatulewataka me neirau cakacaka tudei na cakacaka vakavunau.

Keirau vakamau ena June 1955. Keirau mani volia e dua na basi, qai veisautaka me valeqiqi me rawa ni keirau tiko kina ni keirau dau lai vunau ena vanua ribayawa e Ositerelia. Ena yabaki tarava, a yaco mai e dua na veisureti mera toki e so na iVakadinadina i Niu Kini.a A se bera ni vunautaki e kea na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Sega ni bera neirau bole.

Ena gauna oya, na sala duadua ga mo curuvanua kina i Niu Kini me tiko nomu ivola ni konitaraki ni cakacaka. Tekivu vaqara cakacaka sara o John. Sega ni dede sa dua na nona konitaraki ena dua na valenikauvaro e New Britain, dua na yanuyanu lailai e tiki kei Niu Kini. Oti tale e vica na macawa, keirau sa biubiu sara ina neirau ilesilesi vou, keirau tadu yani i Rabaul e New Britain, ena Julai 1956. Ono na siga neirau waraka tiko na waqa me kauti keirau i Waterfall Bay.

Neirau Cakacaka Vakaitalatala e Waterfall Bay

Ni oti toka e vica na siga ni soko voravora, keirau yaco sara yani i Waterfall Bay, oqo e dua na toba levu rauta ni 240 na kilomita ena ceva kei Rabaul. Ena dua na vanua galala e veikauloa e tiko kina e dua na valenikauvaro levu. Ena yakavi oya nira sa dabe kece na tamata cakacaka ena teveli ni kana, e kaya sara o manidia, “Kemudrau na veiwatini, e dau kena ivakarau ena kabani oqo mera tukuna na nodra lotu na kena tamata cakacaka kece.”

Keirau kila vinaka ni sega ni ivakarau dina ni kabani oqo, ia me vaka ni keirau sega ni via vakatavako, era lomatarotaro voli. Mani sauma o John, “Keirau iVakadinadina i Jiova.” Sega ni dua e vosa. O ira na turaga oqo era sotia luvaisulu ni iKarua ni iValu Levu, ra qai sega ni taleitaki ira na iVakadinadina baleta nira tawaveitovaki ena ivalu. Tekivu na gauna oya, ra sa qara na sala mera vakadredretaka kina vei keirau na ka.

Kena imatai, a sega ni solia na manidia na katoniwaililiwa kei na sitovu, dina ga ni dodonu me soli vei keirau. E ca kece na keirau kakana e dau ca totolo, keirau mani vakasaqa ga ena dua na sitovu ca keirau a kunea mai veikau. Dua tale, nodra sega ni vakatarai na lewenikoro ena yasayasa oya mera volitaka vei keirau na nodra vuaniqele, keirau sa mani bula ga ena kakana draudrau keirau kunea rawa. Keirau sa vakatokai tu me yamata, ra qai vakaraica vinaka de keirau na vakavulica e dua ena iVolatabu. Oti oya au sa tauvi malaria.

Ia, keirau nakita ga me keirau vakaotia na neirau cakacaka vakaitalatala. Keirau mani kerea e rua na cauravou rau cakacaka ena valenikauvaro erau kila na vosa vakavalagi, me rau vakavulici keirau ena vosa ni vanua, na Melanesia Pidgin. Keirau qai vakavulici rau ena iVolatabu. Ena veimuanimacawa keitou dau gade vakalevu ena veivanua yawa. Ena neitou ilakolako oqo, keitou vunau vei ira na lewenikoro keitou sotava ia keitou qaqarauni toka ga, rau qai vakadewa tiko na neirau vuli iVolatabu. Keitou takosova na uciwai e kaukaua na kena kui, ra qai vakacilavi siga tu e batiniwai na korokotaile lelevu. Vakadua ga era a cemuri keitou, ia era sega ni dau vakaleqa sara na neitou ilakolako.

iVukevuke ni Veivakavulici

Ni sa toso tiko na neirau cakacaka vakaitalatala, keirau nanuma me sa taipataki e so na itukutuku vakaivolatabu rawarawa ga me soli vei ira na tataleitaki. Rau vukei keirau na neirau vuli iVolatabu ena kena vakadewataki na imatai ni iwasewase. Levu sara na bogi keirau taipataka kina e vicavata na drau na ivolacebaceba me soli vei ira na lewenikoro kei ira na kaimua ni waqa e dau kele mai.

Ena 1957 a sikovi keirau mai o John Cutforth, e dua sa dede sara nona cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka, a veivakauqeti nona veisiko.b A vakatura ni na rairai laulau cake me vakayagataki na droini me vakavulici kina na ka dina ena iVolatabu vei ira na sega ni kila na wili vola. Rau veivuke kei watiqu na droinitaka na droini rawarawa me vakamatatataka e so na ivakavuvuli vakaivolatabu. Ni oti oya, dau vicavata na aua neirau droinitaka tale na iyaloyalo vata ga oya ena ivola. Era yadua na ilavelave na gonevuli ni iVolatabu, ra qai vakayagataka mera vunau kina. Na iwalewale ni veivakavulici oqo a qai vakayagataki ena vanua kece oya.

Oti e rua veimama na yabaki e Waterfall Bay, sa oti na neirau konitaraki ni cakacaka, sa vakadonui tale ga mai na tabana ni curuvanua me keirau sa tiko ga ena vanua oqo. Keirau ciqoma gona na ilesilesi me keirau painia lavotaki.

Lesu i Rabaul

Ni keirau soko cake tiko i Rabaul, a lai kele bogi dua e Wide Bay na waqa, e tiko kina e dua na loga ni niu kei na koko. E nodrau e dua na veiwatini qase rau sa vinakata me rau lai vakacegu i Ositerelia, rau qai kerei John me cicivaka tiko. A veibacani dina na kerekere oqo, ia ni keirau qai veivosakitaka vinaka ena bogi oya, keirau duavata ni keirau sega ni lako mai Niu Kini me keirau vakaliuca na iyau. Keirau nakita me keirau vakaotia na neirau cakacaka vakaitalatala me vaka ni keirau a painia tiko. Ena siga tarava, keirau tukuna vei rau na veiwatini na neirau vakatulewa, keirau lai vodo tale ena waqa.

Ni keirau yaco yani i Rabaul, keirau tomani ira na ilawalawa lailai iVakadinadina era gole mai na veimatanitu era sa mai vakaitikotiko e kea. Era taleitaka vakalevu na itaukei na itukutuku ni Matanitu ni Kalou, keirau tekivutaka sara e levu na vuli iVolatabu. Ia, keimami dau soqoni ga ena dua na valenisoqo e redetaki, rauta ni le 150 era dau tiko. Levu vei ira oqo era ciqoma na dina, ra qai vakatetea tale ga na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou ena veiyasana tale e so.​—Maciu 24:14.

Keirau sikova tale ga na koro o Vunabal, rauta ni 50 na kilomita mai Rabaul, era tiko kina e so era taleitaka vakalevu na ka dina ena iVolatabu. Kauai sara kina e dua na lotu Katolika e dau vosayaco. A gole mai kei ira na nona ilala ra qai mai tarova neimami vuli iVolatabu vakamacawa ra qai vakasavi keirau tani mai nakoro. Ni keirau kila ni na levu sara na leqa ena macawa tarava, keirau mani kerea na ovisa me tomani keirau.

Ena siga oya era yatuni ena batinisala na lotu Katolika me vicavata na kilomita, ra qai cavuta na vosa ni veivakalialiai. Levu era via viriki keirau ena vatu. E dua na bete a kumuni ira mai nakoro e vicanadrau na tagane. Tukuna sara vei keirau na ovisa ni tu na dodonu me keitou soqoni ga, ratou a qai vukei keirau me keirau lako siviti ira rawa na ilala levu oya. Ia, ni tekivu ga na neitou soqoni, sa bukani ira nona ilala na bete mera tarova. Era sega ni cakava rawa e dua na ka na ovisa, a tukuna ga o turaganiovisa me keirau sa biubiu qai kauti keirau sara vakatotolo ina neirau motoka.

Era sosovi keirau na ilala oqo, ra vosa ca, kasivi, ra qai via vacuki keirau, ia a roqoliga tu ga na bete qai matadredredre tu yani. Ni keirau sa dro rawa, e kaya na turaganiovisa ni veika a yaco oya se qai dua na ituvaki torosobu me bau sotava. Dina ga ni levu mai Vunabal era rerevaka na veitusaqati oya, ia a yaloqaqa e dua na gonevuli ni iVolatabu me tutaka na ka dina ni Matanitu ni Kalou. Tekivu mai na gauna oya, e drau vakacaca e New Britain era sa tutaka na ka dina.

Tekivu na Cakacaka e Niu Kini

Ena Noveba 1960, keirau lesi i Madang, e dua na tauni levu ena vualiku ni baravi kei Niu Kini. Keirau sureti vakalevu e ke me keirau cakacaka saumi. E dua na kabani e uqeti au meu cicivaka e dua na nodratou sitoa ni isulu. Dua tale a vinakata meu culaisulu. So na marama mai vanuatani era tu vakarau mera vukei au meu tauyavutaka ga noqu sitoa ni culaisulu. Ni keirau dei tiko ga ena neirau inakinaki, keirau sega kina ni ciqoma na veisureti oqo kei na vuqa tale.​—2 Timoci 2:4.

A vuavuaivinaka na yalava e Madang, mani tauyavu rawa kina e dua na ivavakoso gugumatua. Keirau dau taubale se vodo motovai ni keirau lai vunau ina koro ribayawa me vica na siga. Keirau moce ena bure sa lala tu, keirau qai davoca na co keirau wereca mai veikau. E vica ga na ka keirau dau kauta, na kakana tawaitini, na bisikete, kei na taunamu.

Ena dua na ilakolako, keirau a sikova e dua na ilala tataleitaki mai Talidig, e dua na koro rauta ni 50 na kilomita ena vualiku kei Madang. Nira sa toso vinaka vakayalo, a sega ni vakadonuya na qasenivuli liu ni dua na koronivuli e kea mera vulica na iVolatabu ena qele e taukeni raraba. E muri, a qai bukani ira na ovisa mera talaraka nodra vale qai vakasavi ira i veikau. Ia, e dua na iliuliu ni koro voleka ga e kea a vakadonuya mera mai tiko ena nona qele. Toso na gauna, a qai ciqoma na turaga yalovinaka oya na ka dina ena iVolatabu, qai tara tale ga e dua na Kingdom Hall vou ena yalava oya.

Vakadewa kei na Veisiko

Ni oti ga e rua na yabaki neirau yaco yani i New Britain ena 1956, keirau sureti me keirau vakadewataka e so na ivola vakaivolatabu ena vosa vakaMelanesia Pidgin. Keirau cakava tiko oqo me vicavata na yabaki. Ena 1970, keirau sureti me keirau lai cakacaka ena tabana ni vakadewa ena valenivolavola ni tabana e Port Moresby, na koroturaga kei Papua Niu Kini. Keirau bau veivakavulici tale ga ena vosa ni vanua oya.

Keirau lesu i New Britain ena 1975 me keirau veiqaravi vakaivakatawa dauveilakoyaki. Ena loma tale ni 13 na yabaki, keirau dau vodo waqavuka, waqa, motoka, se taubale. Keirau sotava e levu na ituvaki leqataki, okati kina na kena e talanoataki ena itekitekivu ni italanoa oqo. Ena gauna oya, a vakavuna na nona rebo o pailate na matenikete ni keitou sa volekata yani na raraniwaqavuka ena tauni o Kandrian, e New Britain. Ni sa vuka tu ga vakataki koya na waqavuka, keitou sa qai cowiri toka ga e macawa, ena levu ni nona lomaleqa sa qai saga o John me vakayadrati pailate. Sa qai vakilai koya o pailate, makare tale nona rai, rawa vua me vakavukaca vinaka tale na waqavuka yacova ni ro. Oti a baci rebo tale.

Dua Tale na Taba ni Veiqaravi

Ena 1988 keirau a lesi i Port Moresby me keirau lai veivuke ena tabana ni vakadewa ena valenitabana. Rauta ni keimami le 50 na vakaitikotiko qai cakacaka kina, keirau vakavulici ira tale ga na dauvakadewa vou. E veirauti vinaka na neimami rumunimoce. Keirau vakatulewataka me laqa toka ga na neirau katuba me uqeti ira na lewenivuvale se vulagi mera mai cegu vakalailai. Ena sala oqo keirau veivolekati kina kei ira na lewenivuvale, keimami veilomani qai dau veivukei.

Ena 1993 a takali kina o John ni tauvi koya na mateniuto. E vaka ga ni yali e dua na tiki ni yagoqu. E 38 na yabaki na neirau vakawati, keirau vakayagataka na gauna kece oqori ena cakacaka vakavunau. Ena kaukaua ga i Jiova, se gu tiko ga na lomaqu meu tomana na noqu veiqaravi. (2 Korinica 4:7) Dau dola tu ga noqu katuba ni rumu, ra qai dau sikovi au na itabagone. E yaga vei au na veimaliwai vaka oqo me donu tiko ga noqu rai.

Ena 2003, au lesi ina valenivolavola ni tabana e Serene, Ositerelia, baleta niu sa tautauvimate. Nikua, au sa yabaki 77, au veiqaravi tiko ga ena Tabana ni Vakadewa, au dau vakaogai au tale ga ena cakacaka vakavunau. Era dau vakamarautaki au na noqu itokani, kei ira na luvequ kei na makubuqu vakayalo.

Dau dola tu ga noqu rumu e Peceli, qai levu na siga era dau veisiko mai na vulagi. Ni sogo noqu katuba, era dau tukituki nira via kila se cava na leqa. Niu se bula tiko, au nakita meu vakaotia sara na noqu cakacaka vakaitalatala, io meu qarava tiko ga na noqu Kalou, o Jiova.​—2 Timoci 4:5.

[iVakamacala e ra]

[Mape ena tabana e 18]

(Raica tale na ivola)

NIU KINI

OSITERELIA

Serene

IDONISIA

PAPUA NIU KINI

Talidig

Madang

PORT MORESBY

NEW BRITAIN

Rabaul

Vunabal

Wide Bay

Waterfall Bay

[Credit Line]

Mape: Based on NASA/Visible Earth imagery

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Keirau kei John ena dua na soqo ni tikina e Lae, mai Niu Kini, 1973

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Ena valenitabana e Papua Niu Kini, 2002