Rau Duavata Beka na Evolution kei na iVolatabu?

E DINA beka na vakasama ni a vakayagataka na evolution na Kalou me bulia na tamata mai na manumanu? A vakayagataka beka na Kalou na manumanu somidi mera tubu me yacova nira ika se mera vuki ina veimataqali manumanu, lai maqe, qai basika kina o keda? Era kaya e so na saenitisi kei na so na iliuliu ni lotu, nira vakabauta ruarua na evolution kei na iVolatabu. Ra kaya ni ivola vakaivolatabu na Vakatekivu e italanoa ga. O na rairai lomatarotarotaka, ‘E duavata beka kei na iVolatabu na ile nida vu mai na manumanu?’

Bibi meda kila se da vu mai vakacava, nida na kila kina na veika me baleti keda, na vanua e mua tiko kina noda bula kei na ivakarau ni bula meda muria. Eda na kila tale ga na vuna e vakatara tiko kina na Kalou na rarawa kei na nona inaki me baleta na veisiga se bera mai. Ena sega ni vakadonui keda na Kalou ke da vakabekataka ni buli keda. Meda dikeva mada se cava e kaya na iVolatabu me baleta na itekitekivu ni kawatamata, na ituvaki e tu kina ena gauna oqo, kei na veigauna se bera mai. Eda na dikeva tale ga se duavata kei na iVolatabu na ile ni evolution.

Buli na iMatai ni Tamata

Era kaya o ira na vakabauta na evolution, nida vu mai na manumanu. Ra cakitaka ni dua na gauna a bula voli kina e dua na tamata. Ia, e vakamacalataka na iVolatabu, nida vu mai na dua ga na tamata, o Atama. Tukuna na iVolatabu ni a dua dina na tamata o koya. E vakamacalataka na yaca i watina kei na so na luvena. Vakamatatataka tale ga na ka a cakava, tukuna, na gauna a bula kina kei na nona mate. A sega ni okata o Jisu na ivolatukutuku oya me nodra italanoa ga na sega ni vuli. Kaya vei ira na iliuliu ni lotu vuli vinaka: “Dou a sega beka ni wilika, ko koya sa buli rau e nai vakatekivu sa bulia ga na tagane kei na yalewa?” (Maciu 19:​3-5) E cavuta tale ga na veika me baleti Atama kei Ivi e volatukutukutaki ena Vakatekivu 2:24.

A vakamacalataka o Luke e dua na dauvola iVolatabu qai daunitukutuku maqosa, ni a tamata dina o Atama me vakataki Jisu. Volatukutukutaka tale ga na iyatukawa i Jisu me yaco sara vei Atama na imatai ni tagane. (Luke 3:​23-​38) E kaya tale ga na yapositolo o Paula ina dua na ilala levu, okati kina e so na vuku ni Kirisi era vuli ena koronivuli kilai levu e kea: “Na Kalou ka a buli vuravura kei na veika kece ga e tu kina. . . . E a bulia ko koya na veimatatamata kece ga mai na dua ga na tamata, me ra tiko e na veiyasa i vuravura kece ga.” (Cakacaka 17:​24-​26, VV) Macala vinaka ena ka e tukuna na iVolatabu nida vu mai na “dua ga na tamata.” E duavata beka na evolution kei na ka e kaya na iVolatabu me baleta na itekitekivu ni bula ni tamata?

Vakayali na Bula Uasivi

E kaya na iVolatabu ni uasivi na imatai ni tagane a bulia o Jiova. Sega ni dua na ka e bulia me ca. Na itukutuku ni bulibuli mai na ivakatekivu e kaya: “Sa bulia na tamata na Kalou mei tovo vata kei koya . . . A sa vakaraica na Kalou na ka kecega sa bulia ko koya, ka raica, sa ka vinaka sara.” (Vakatekivu 1:​27, 31) E vakacava sara mada na tamata uasivi?

E tu vua na galala ni vakatulewa, e rawa tale ga ni vakatotomuria vinaka na itovo ni Kalou. Kaya na iVolatabu: “Sa bulia na tamata na Kalou me yalododonu; ia era sa vakasaqara nai tovo vou e vuqa.” (Dauvunau 7:​29) A digia o Atama me talaidredre vua na Kalou, vakayalia kina na bula uasivi a soli vua, vaka kina o keda nona kawa. Oya na vuna eda dau cakava kina e so na ka e vakararawataki keda, dina nida via cakava na ka vinaka. Vola na yapositolo o Paula: “Na ka ka’u sa vinakata, au sa sega ni kitaka; ia na ka ka’u sa cata, au sa kitaka tiko.”​—Roma 7:​15.

Kaya na iVolatabu ni tamata uasivi ena bula tawamudu. Vakadinadinataki oqori ena ka a tukuna na Kalou vei Atama ni na sega ni mate ke talairawarawa. (Vakatekivu 2:​16, 17; 3:​22, 23) Ena sega ni kaya o Jiova ni “vinaka sara” na nona bulia na tamata ke ra na tautauvimate se talaidredre. Na vakayali ni bula uasivi e vakavuna na tauvimate se na vakaleqai ni so na tiki ni yago. Sega gona ni duavata na evolution kei na iVolatabu, baleta na evolution e vakavuvulitaka ni sa qai vinaka cake tiko ga na bula ni tamata ena gauna nikua, ia na iVolatabu e vakaraitaka nida a uasivi, ia oqo sa torosobu tiko ga na noda bula.

Na vakasama ni a vakayagataka na evolution na Kalou me bulia kina na tamata mai na manumanu, e sega tale ga ni duavata kei na ka e kaya na iVolatabu me baleta na itovo ni Kalou. Ke a tokona na Kalou na evolution, kena ibalebale ni vakavuna na tauvimate kei na rarawa eda sotava tu nikua. Ia, e kaya na iVolatabu: “A Uluvatu! sa sega ni cala na nona cakacaka: ni sa dodonu na nonai valavala kecega: a Kalou vosa dina, ka sega ni ca, sa yalododonu ka daucaka dodonu ko koya. Era sa vakacacani ira vakai ira, era sa sega ni luvena, e na vuku ni nodra ca.” (Vakarua 32:​4, 5) Na rarawa eda sotava tu nikua, e sega ni vu mai na kena nanumi ni a vakayagataka na evolution na Kalou. E vu ga ena nona vakayalia na bula uasivi e dua na tamata ni talaidredre, vaka kina o keda na nona kawa. Sa da veitalanoataka oti na veika baleti Atama, meda raica mada oqo na veika me baleti Jisu. E duavata beka na evolution kei na ka e kaya na iVolatabu me baleti Jisu?

Rawa Beka ni O Vakabauta Ruarua na Evolution kei na iVakavuvuli Vakarisito?

“Sa mate na Karisito e na vuku ni nodai valavala ca.” O sa na rairai kila tiko ni oqo e dua na ivakavuvuli vakarisito. (1 Korinica 15:3; 1 Pita 3:​18) Meda kila na vuna e sega ni duavata kina na ivakavuvuli ni evolution kei na ivakavuvuli vakarisito, ena vinaka meda kila na cava e kaya kina na iVolatabu nida tamata ivalavala ca kei na vua ni ivalavala ca.

Eda tamata ivalavala ca kece ni sega ni taucoko noda vakatotomuria na itovo vakasakiti ni Kalou, me vaka na loloma kei na lewadodonu. Oya na vuna e kaya kina na iVolatabu: “Ni sai valavala ca ko ira kecega na tamata, ka ra sega ni yacova na ka e vakarokorokotaki kina na Kalou.” (Roma 3:​23) E tukuna tale ga ni vakavuna na mate na ivalavala ca. Na 1 Korinica 15:56 e kaya: “Sa kena bati gaga ni mate nai valavala ca.” E vu tale ga mai kina na tauvimate. Kaya o Jisu ni veisemati na tauvimate kei na noda ivalavala ca. A kaya kina vua na tagane tauvi paralasi, “sa bokoci na nomui valavala ca,” mani vakabulai sara.​—Maciu 9:​2-7.

E yaga vakacava vei keda na mate i Jisu? Na iVolatabu e vakaduiduitaki Atama kei Jisu, e kaya: ‘Ni sa mate na tamata kece ga ena vuku i Atama, era na vakabulai tale ga ena vuku i Karisito.’ (1 Korinica 15:22) A sauma o Jisu na ivalavala ca e vakadewa vei keda o Atama ena nona cabora nona bula me isoro. O ira era vakabauti Jisu ra qai talairawarawa vua, era na rawata tale na ka a vakayalia o Atama, na bula tawamudu.​—Joni 3:​16; Roma 6:​23.

Sa qai matata ni sega ni lako vata na evolution kei na ivakavuvuli vakarisito? Kevaka eda lomalomarua ni ‘mate na tamata kecega ena vuku i Atama,’ ena qai rawa vakacava meda nuitaka nida ‘na vakabulai ena vuku i Karisito’?

Vuna e Taleitaki Kina na Evolution

E vakatakila na iVolatabu na vuna e taleitaki kina na ivakavuvuli me vaka na evolution. E kaya: “[E]na yaco na gauna era na sega ni vosota kina nai vakavuvuli dodonu; ia ena vaka na nodra gagadre ca, era na vakalewevuqataki ira kina na nodrai vakavuvuli, ni sa qasikanunu na daligadra; a ra na vagolea tani na daligadra mai na ka dina, ka lesu ki nai tukutuku wale.” (2 Timoci 4:​3, 4) Dina ni vakamacalataki vakasaenisi na ivakavuvuli ni evolution, ia e ivakavuvuli ga vakalotu. Vakavuvulitaka na veika me baleta na bula kei na itovo ni rai me baleta na Kalou. E taleitaki na ivakavuvuli ni evolution vei ira na dau nanumi ira se lewai ira ga. Levu era vakabauta na evolution, era kaya nira vakabauta tale ga na Kalou. Ia, ra nanuma ni sega ni bulia na ka kece na Kalou, sega ni kauai ena noda bula, sega tale ga ni na vakataulewa vei keda. Oqo na ivakavuvuli era taleitaka mera rogoca.

Ra sega ni vakamuai na vakavuvulitaka na evolution ena veika dina, ra vakamuai ga ena “nodra gagadre ca”​—rairai ena nodra vinakata mera ciqomi vei ira na saenitisi era vakabauta na evolution. Na parofesa ni biochemistry o Michael Behe, a dau vakadikeva na vereverea ni veika e yaco ena loma ni sela. E vakamacalataka ni ivakavuvuli ni evolution e sega na kena yavu. Ena rawa beka ni yaco na evolution ena ka somidi era tu e loma ni sela? Vola o Michael Behe: “E sega ni yavutaki ena veika vakasaenisi na veiveisau ni ka somidi oqori. E sega ni vakamacalataka e dua na ivola ni vakadidike vakasaenisi na kena yaco na veiveisau ena loma ni sela. . . . Na vakabauta i Darwin me baleta na veiveisau ena loma ni sela e itukuni ga.”

Ke ra sega ni vakamacalataka rawa na veika era vakabauta na vakavuvulitaka na evolution, cava mera suguraka kina nodra nanuma? Vakamacalataka o Behe: “Levu na tamata, okati kina o ira na saenitisi rogo qai dokai, era sega ni via vakadinata ni tiko e dua na ka bula vakayalo a buli keda.”

E dau dreti ira vakalevu na iliuliu ni lotu viavia vuku na ivakavuvuli ni evolution. Era tautauvata kei ira a vakamacalataka na yapositolo o Paula ena nona ivola vei ira na lotu Vakarisito e Roma. A vola: “Sa rairai e na kedra maliwa na ka ni Kalou sa kilai rawa; ni sa vakaraitaka vei ira na Kalou . . . sa kune na veika ni Kalou e vuni tu, io, na nona kaukauwa tawamudu kei na nona tu Vakalou, ni sa kilai oti e na veika sa buli, mai na gauna sa buli kina ko vuravura; o koya oqo sa sega kina na nodra ulubale. Io, ni ra sa kila tiko na Kalou, era sa sega ni vakarokorokotaka me vaka sa Kalou, se vakavinavinaka; ia sa lialia mai na nodra nanuma, a sa butobuto mai na yalodra sa sesewa. Ni ra sa kaya tiko era sa vuku, era sa lialia mai.” (Roma 1:​19-​22) Cava mo cakava mo kua ni vakacalai kina ena ivakavuvuli lasu?

iVakadinadina ni Dua na Dauveibuli

Ni vakamacalataki na vakabauta ena iVolatabu e vakabibitaka tale ga na ivakadinadina. E kaya: “Na vakabauta sa i koya na noda vakadinata ni na yaco na veika eda nuitaka, na noda kila ni ra tu dina na veika eda sega ni raica.” (Iperiu 11:​1, VV) Dodonu me yavutaki noda vakabauta na Kalou ena ivakadinadina ni tiko na Dauveibuli. E vakamacalataki ena iVolatabu na ivakadinadina oya.

A vola na dauvola iVolatabu o Tevita: “Au na vakavinavinaka vei kemuni; ni sa ka rerevaki ka vakurabui na noqui bulibuli.” (Same 139:14) Eda qoroya na nona vuku na Dauveibuli nida vakasamataka na ibulibuli vakasakiti ni yagoda kei na ibulibuli ni veika bula tale e so. Era buli vakamaqosa na udolu vakaudolu na gacagaca ni yago, ra qai cakacaka vata meda bula kina. E ivakadinadina tale ga na maqosa kei na donu ni veika vakafika e tuvai me baleta na lomalagi kei na vuravura. A vola o Tevita: “Sa tukuna na lagilagi ni Kalou ko lomalagi; ka sa vakatakila na cakacaka ni ligana na maliwa levu.”​—Same 19:1.

Na iVolatabu e ivurevure vinaka ni ivakadinadina me baleta na Dauveibuli. Noda vakasamataka na kena veisemati vinaka na 66 na ivola e lewena, na ivakatagedegede uasivi ni bula savasava e vakamacalataki kina kei na kena vakayacori taucoko na veiparofisai e koto kina, e ivakadinadina ni o koya ga a buli keda, e vakavuna tale ga na iVolatabu. Noda kila na ivakavuvuli ena iVolatabu, e vakadeitaka ni nona Vosa dina ga na Dauveibuli. Kena ivakaraitaki, ni o kila vinaka na ivakavuvuli vakaivolatabu me baleta na vu ni rarawa, na Matanitu ni Kalou, na veika me baleta na veisiga se bera mai, kei na sala meda marau kina, o na vakadinadinataka na vuku ni Kalou. O na duavata kei Paula ena nona kaya: “A ka vakaidina na kena titobu ni nona vutu ni vuku kei na nona yalomatua na Kalou! sa sega ni kilai rawa na nona lewa, a sa sega ni kune na nonai valavala!”​—Roma 11:33.

Ni o vakadikeva na ivakadinadina qai qaqaco tale ga na nomu vakabauta, o na vakadeitaka ena nomu wilika na iVolatabu ni vosa sara tiko ga vei iko na Dauveibuli. E kaya: ‘Au a buli vuravura, au bulia talega na tamata e tiko kina; io na ligaqu ga, sa tevuka na lomalagi, kei na kena ivavakoso kecega au sa vakarota.’ (Aisea 45:12) O na sega ni veivutunitaka na nomu saga mo kila na ivakadinadina era tu ni o Jiova ga a bulia na ka kece.

[Tikina bibi ena tabana e 14]

A kaya na yapositolo o Paula vei ira na vuku ni Kirisi: ‘Na Kalou a bulia na veimatatamata kece ga mai na dua ga na tamata’

[Tikina bibi ena tabana e 15]

Vakavuvulitaka na evolution ni sa qai vinaka cake tiko ga na bula ni tamata nikua. Na iVolatabu e vakaraitaka nida a uasivi ia oqo sa torosobu tiko ga na noda bula

[Tikina bibi ena tabana e 16]

‘E sega ni yavutaki ena veika vakasaenisi na veiveisau ni veika somidi era tu ena loma ni sela’

[Tikina bibi ena tabana e 17]

Eda qoroya na nona vuku na Dauveibuli nida vakasamataka na ibulibuli vakasakiti ni veika bula