Na Papa Qele Makawa kei na iVolatabu

NI VAKASESEI na vosa e Pepeli, a basika kina na veimataqali volavola. Era a vakayagataka na cuneiform, se papa qele na tiko mai Mesopotemia, me vakataki ira na kai Sumer kei ira na kai Papiloni. Na vosa na cuneiform e basika mai na vosa vakaLatina na “buli vakaikola,” qai dusia na mawe ni ivakatakilakila ni iyaya e vakayagataki me volavola ena papa qele suasua.

Era sa kelia na dauvakekeli na papa qele e volai tu kina na kedra itukutuku na tamata kei na veika e yaco ena iVolatabu. Na cava eda kila me baleta na ivakarau ni volavola makawa qo? E vakadinadinataka vakacava na dina ni iVolatabu na itukutuku era volai tu kina?

iTukutuku Era se tu Ga

Era vakabauta na daunivuku ni o ira na kai Mesopotemia era droini nira via vola e dua na ka, era na rairai droinitaka e dua na ivakatakarakara se iyaloyalo e tukuna tiko e dua na vosa se vakasama. Kena ivakaraitaki ena droinitaki na ibulibuli ni ulu ni bulumakau ke vinakati me volai na vosa bulumakau. Ni vinakati vakalevu me maroroi na itukutuku, a tauyavutaki kina na volavola ena papa qele. “Na ivakatakilakila era vakaibalebaletaka na vosa, e dusia tale ga na tagonivosa, nira biu vata e vica na tagonivosa e buli rawa kina e dua na vosa,” e vakamacalataka na NIV Archaeological Study Bible. E rauta gona ni 200 na duidui ivakatakilakila e volai ena papa qele me “vakaibalebaletaki ena duidui vosa kei na kedra tuvai.”

Ena gauna i Eparama, rauta na 2,000 B.S.K., sa vakayagataki tu kina na papa qele. Ena loma ni 20 na senitiuri tale e tarava, e rauta ni 15 na vosa era sa volai kina. E sivia ni 99 na pasede ni volavola era kune, a caka tu ena papa qele suasua. Ena sivia na 150 na yabaki sa oti, e levu sara na papa va qori era kune e Uri, Uruk, Papiloni, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninive, Mari, Ebla, Ugarit, kei Amarna. E vola na Archaeology Odyssey: “Era kaya na kenadau ni tiko ena lomanibai ni dua ina rua na milioni na papa qele sa keli oti, qai kunei tale e veiyabaki e 25,000 se sivia.”

E nodra itavi levu na dauvakadikeva na veika me baleta na volavola ena papa qele oya mera na vakadewataka. Tukuni ena dua na itukutuku “ni rauta ga ni dua na ikatini ni papa qele era se wiliki ga vakadua ena noda itabagauna.”

Na kena kunei na volavola ena papa qele ena rua se na tolu na vosa, a rawa kina ni vakamacalataki na kena ibalebale. Era kaya na vuku ni tautauvata vinaka na ka era volai toka kina, e duidui ga na vosa era volai kina. Na kena dau cavuti wasoma na yaca, itutu, nodra kawa na veiliutaki, kei na nona sakitaki koya e dua, e veivuke vakalevu ena kena kilai na ibalebale ni volavola era volai tu kina.

Me yacova mai na veiyabaki ni 1850, era sa wilika rawa na vuku ena papa qele na nodra dui vosa na vanua makawa vakataki Tokalau e Loma, Akadini, se o Assyro-Babylonian. E vakamacalataka na Encyclopædia Britannica: “Ni sa kilai rawa ga na vosa vakaAkadini, sa kilai tale ga na yavu ni kena volavolai, mani vakadewataki rawa kina na vosa tale e so e kune ena papa qele.” Era semati vakacava na volavola qo ina iVolatabu?

iVakadinadina e Tokona na iVolatabu

E tukuni ena iVolatabu nira a veiliutaki e Jerusalemi na tui ni Kenani, me yacova nona sa qai vakamalumalumutaka na vanua qori o Tevita ena rauta na 1070 B.S.K. (Josua 10:1; 2 Sam. 5:4–9) Era vakatitiqataka qori e so na vuku. Ia a kunea e dua na papa qele mai Amarna, e Ijipita ena 1887 e dua na yalewa e tauvanua. A qai kune tale e rauta ni 380 na papa qele e baleta nodrau veivolavolai vakamatanitu o ira na veiliutaki tiko e Ijipita (o Amenhotep III kei Akhenaton) kei na veimatanitu e Kenani. E ono nona ivola o ‘Abdi-Heba, na iliuliu kei Jerusalemi.

E kaya na Biblical Archaeology Review: “Na kena vakamatatataki tu ena papa qele era kune mai Amarna ni o Jerusalemi e dua ga na taoni, e sega ni itikotiko, vaka kina na nona itutu o ‘Abdi-Heba . . . ni kovana e tiko nona vale, kei na nodra lesia e 50 na sotia ni Ijipita mera lai tiko e Jerusalemi, e kilai kina ni o Jerusalemi e dua na matanitu lailai ga e toka e delana.” E qai volai tale ga ena ivola vata qori: “Eda rawa ni vakadeitaka ena vuku ni ivola i Amarna, ni a tiko dina e dua na korolevu kilai ena gauna ya.”

Yaca ena Volaitukutuku e Asiria kei Papiloni

O ira na kai Asiria kei ira na kai Papiloni era dau vola na kedra volaitukutuku makawa ena papa qele, vaka kina ena vatu moqili balavu, prism, kei na vatu se ivakatakarakara. Nira mai vakadeuca toka na vuku na veika e volai tu ena papa qele e Akadini, era raica kina ni so na yaca era tu kina era tukuni tale tu ga ena iVolatabu.

E volai ena ivola The Bible in the British Museum: “Na nona vosa o Doketa Samuel Birch ena 1870 ina isoqosoqo e tauyavu vou na Society of Biblical Archaeology, a vakamacalataka kina na kena kilai [na yacadra na tui ena papa qele] o ira na tui Iperiu o Omirai, Eapi, Jeu, Asaraia . . . , Menahem, Peka, Osea, Esekaia kei Manasa, ira na tui Asiria o Tikilaci-pileseri . . . [III], Sarikoni, Senikaripi, Esarhaddon kei Ashurbanipal, . . . kei ira na tui ni Siria o Benhadad, Eseeli kei Risini.”

E veidutaitaka na ivola The Bible and Radiocarbon Dating na volavola ena papa qele ina volaitukutuku makawa ena iVolatabu baleti ira na Isireli, vaka kina o ira na kai Juta. Cava e kune kina? “Rauta ni 15 se 16 na tui ni Juta kei Isireli era volaitukutukutaki tu mai na so tale na matanitu donuya na nodra gauna, e tuvai na yacadra kei na gauna era bula kina ni tautauvata sara ga kei na itukutuku e volai ena [ivola vakaivolatabu baleti ira na] Tui. Sega ni dua na yaca ni Tui e Juta me yali, se mera vola e dua na yaca ni tui e sega ni kune ena ivola na Tui.”

Dua na volavola kilai levu ena papa qele a kune ena 1879, ya na Cyrus Cylinder, e volaitukutukutaki tu kina ni oti ga nona vakavuai Papiloni o Sairusi ena 539 B.S.K., e vakasukai ira na vesu tu ena nodra vanua me vaka ga na nona ivakarau tudei. Era wili tiko kina na Jiu. (Esera 1:1-4) Levu na dauvakadidike ena ika19 ni senitiuri era vakatitiqataka na dina ni nona ivakaro e volai tu ena iVolatabu. Ia, na ivola ena papa qele mai na gauna e veiliutaki kaukaua tu kina o Perisia, wili tiko kina na Cyrus Cylinder, e vakadinadinataka na donu vinaka ni iVolatabu.

Ena 1883 a kune nira maroroi vata tu e sivia ni 700 na papa qele makawa e Nippur, volekati Papiloni. E 2,500 taucoko na yaca e kune kina, qai rauta ni 70 e tukuni nira Jiu. E kaya na daunitukutuku makawa o Edwin Yamauchi ni kena irairai nira a “vakaitavi ena konitaraki, soli ivakadinadina, kumuni ni ivakacavacava, kei na cakacaka vakamatanitu.” E kilai levu nodra cakava tiko na cakacaka qori na Jiu ena itabagauna qo volekati Papiloni. E tokona vinaka na parofisai vakaivolatabu ni gauna era lesu kina i Juta “na kena vo” ni Isireli era a vesu tu mai Asiria kei Papiloni, era a sega ni suka e levu.—Aisea 10:21, 22.

Ena imatai ni duanaudolu na yabaki B.S.K., sa tu na volavola ena papa qele kei na volavola vakamatanivola. Ia era sa sega ni qai volavola ena papa qele na kai Asiria kei ira na kai Papiloni, sa ra volavola sara ga vakamatanivola.

Era se bera tale ni vakadikevi e vica na drau na udolu na papa qele era biu tu ena valeniyayamaroroi. Ia na kena mada ga era sa bau kila rawa na kenadau, sa vakadeitaka sara ga vakamatata ni dina na iVolatabu. De dua, e tiko tale e so na ka e volai tu ena papa qele, ia se ra bera ga ni dikevi?

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum