A Vakarusai ena Gauna Cava o Jerusalemi Makawa?​—Wase Dua

Vuna me Kilai Kina; Kena iVakadinadina

Qo na imatai ni rua na ulutaga veitaravi ena tabaki ena Vale ni Vakatawa me veivosakitaki kina eso na taro me baleta na gauna a vakarusai kina o Jerusalemi makawa. Na ivakamacala ena rua na ulutaga veitaravi qori e dikevi vinaka qai yavutaki ena iVolatabu me saumi kina na nodra vakatataro eso na dauwiliwili.

“Era kaya na daunitukutuku makawa kei na daunivakekeli ni sa ciqomi raraba tu na 586 se 587 B.S.K. me yabaki a vakarusai kina o Jerusalemi.a Na cava oni tukuna kina na iVakadinadina i Jiova ni a vakarusai ena 607 B.S.K? Oni yavutaka e vei na nomuni ivakamacala?”

QORI na ka e taroga e dua na dauwiliwili. Na cava me kilai kina na gauna a vakarusai Jerusalemi kina na tui Papiloni o Nepukanesa II? Kena imatai, na ka e yaco qori e itekitekivu ni dua na veisau levu ena kedra ivolatukutuku na tamata ni Kalou. E tukuna e dua na daunitukutuku makawa ni vakavuna “na leqa, na leqa levu duadua.” A vakarusai ena gauna qori na valenisoro a dau sokaloutaki kina na Kalou Cecere duadua me sivia na 400 na yabaki. A lagata na daunisame ena iVolatabu: “Kemuni na Kalou, era sa vakadukadukalitaka na nomuni vale tabu. Era vakavuna na rusa nei Jerusalemi.”—Same 79:1, God’s Word Bible.b

Kena ikarua, ke o kila na yabaki a tekivu kina na “leqa levu duadua,” o kila tale ga ni a vakayacori dina e dua na parofisai vakaivolatabu ena kena tauyavutaki tale na sokalou dina e Jerusalemi, o na vakabauta dei ni dina na Vosa ni Kalou. Na cava gona era vakabauta kina na iVakadinadina i Jiova ni a vakarusai o Jerusalemi ena yabaki e duidui sara mai na kena sa ciqomi raraba tu qai veisivi ena 20 na yabaki? E rawa ga ni tukuni ni tiko na kena ivakadinadina ena iVolatabu.

Vakaibalebale Vei Cei na “Vitusagavulu na Yabaki”?

Ni vo tu e vica na yabaki me qai vakarusai o Jerusalemi, a tukuna na parofita e Jiu o Jeremaia e dua na ka bibi me kilai kina na tuvai ni gauna ena iVolatabu. A vakasalataki ira “kece na tiko e Jerusalemi” ni kaya: “Na vanua taucoko ena vuki me lekutu, o ira na veimatanitu era na qaravi tui Papiloni me vitusagavulu na yabaki.” (Jeremaia 25:1, 2, 11, New International Version) A tomana ena vica na wase e muri na parofita: “Sa kaya ko Jiova, me oti mada e vitusagavulu na yabaki mai Papiloni ka’u na qai talevi kemudou, ka vakayacora vei kemudou na noqu vosa vinaka, ni’u sa vakalesui kemudou tale mai ki na yasana oqo.” (Jeremaia 29:10) Na cava na ibalebale ni “vitusagavulu na yabaki”? Ena vukei keda vakacava na “vitusagavulu na yabaki” qori meda kila na gauna a vakarusai kina o Jerusalemi?

E levu na ivakadewa ni iVolatabu era sega ni tukuna na 70 na yabaki “mai Papiloni,” ia era tukuna “vei Papiloni.” (NIV) Qori na vuna era tukuna kina eso na daunitukutuku makawa ni 70 na yabaki e vakaibalebaletaki ina matanitu o Papiloni. E laurai ena so tale na itukutuku ni na lewa o Papiloni na vanua o Juta kei Jerusalemi me rauta na 70 na yabaki, qori rauta na 609 B.S.K. me yacova na 539 B.S.K. a kabai kina na koroturaga kei Papiloni.

Ia e tukuna na iVolatabu ni 70 na yabaki na gauna ni vakatauitotogi ni Kalou—e baleti ira sara ga e Juta kei Jerusalemi nira yalataka mera talairawarawa vua na Kalou. (Lako Yani 19:3-6) Nira sega ni via biuta nodra ivakarau ca, a kaya kina na Kalou: “Au na vakaroti . . . Nepukanesa na tui Papiloni . . . me ravuta na vanua qo kei ira na lewena, kei na veimatanitu voleka.” (Jeremaia 25:4, 5, 8, 9, NIV) O Papiloni ena ravuti ira tale ga na veimatanitu voleka, ia na nona vakarusai o Jerusalemi kei na nodra kau vakavesu na lewena me 70 na yabaki e tukuna o Jeremaia ni “kedra itotogi na noqu tamata,” ni sa rui “levu na valavala ca” e Jerusalemi.—Lele i Jeremaia 1:8; 3:42; 4:6, NIV.

E tukuna gona na iVolatabu ni 70 na yabaki e itotogi kei Juta, qai vakayagataki Papiloni na Kalou me tauca na itotogi qori. Ia a tukuna vei ira na Jiu na Kalou: “Ni sa oti na vitusagavulu na yabaki, . . . Au na . . . vakalesui kemuni ina vanua qo”—na vanua o Juta kei Jerusalemi.—Jeremaia 29:10, NIV.

Tekivu ena Gauna Cava?

Na daunitukutuku makawa uqeti vakalou o Esera a bula ni sa vakayacori oti na 70 na yabaki a parofisaitaka o Jeremaia, a vola qo me baleti Tui Nepukanesa: “A kauti ira vakabobula i Papiloni na kena vo, era sega ni mate ena iseleiwau ra qai nona bobula kei ira na luvena me yacova ni sa veiliutaki na matanitu o Perisia. Ena marautaka na vanua qo na kena siga ni vakacecegu; ena gauna kece e lala tu kina, me yacova ni sa cava na vitusagavulu na yabaki me vakayacori kina na vosa ni TURAGA ena gusui Jeremaia.”—2 Veigauna 36:20, 21, NIV.

Ena marautaki gona e Juta kei Jerusalemi na “siga ni vakacecegu” me 70 na yabaki. Kena ibalebale ena sega ni teivaki na vanua—ena sega na kakaburaki se sasamaki ena loganivaini. (Vunau ni Soro 25:1-5, NIV) Na nodra talaidredre na tamata ni Kalou e rairai okati kina nodra sega ni doka na yabaki kece ni Vakacecegu, oya na vuna era na totogitaki kina me vuki me lekutu na nodra vanua qai laladidi me 70 na yabaki.—Vunau ni Soro 26:27, 32-35, 42, 43.

Ena gauna cava a vuki kina na vanua o Juta me lekutu qai laladidi? Era kabai Jerusalemi vakarua na kai Papiloni ena gauna ni veiliutaki i Nepukanesa, qai veisivi ena rauta na tini na yabaki na kabakoro qori. A tekivu ena gauna cava na 70 na yabaki? E macala ni sega ni tekivu ena imatai ni gauna a kabai Jerusalemi kina o Nepukanesa. Na vuna? Ena gauna qori, e levu a kauti ira vakavesu i Papiloni o Nepukanesa. Ia era se tu eso mai Jerusalemi, a sega tale ga ni rusa na siti. Oti e vica na yabaki nodra kau vakavesu ena imatai ni gauna na lewe i Juta, era tawana tu na vanua o ira na kena vo era tu yani, o ira “na lewe ni vanua era sa dravudravua.” (2 Tui 24:8-17) Ia e veisau vakasauri na ituvaki.

Era vakabebe na Jiu, era mani lesu i Jerusalemi na kai Papiloni. (2 Tui 24:20; 25:8-10) Era talaraka na siti kei na kena valenisoro ra qai kau vakavesu na lewena i Papiloni. Ena loma ga ni rua na vula, “o ira kece [na tu yani], na gonelalai kei na qase, kei na turaganivalu, era dro i Ijipita nira rerevaki ira na kai Papiloni.” (2 Tui 25:25, 26, NIV) Ni sa vuki me lekutu na vanua qai laladidi, sa qai rawa ni tukuni ni tekivu na Siga ni vakacecegu ena ikavitu ni vula vakajiu o Tishri (Seviteba/Okotova) ena yabaki qori. A tukuna vei Jeremaia na Kalou me baleti ira na dro i Ijipita: “Oni sa raica na leqa e yaco e Jerusalemi kei na siti kece e Juta. Raica, qo na siga erau na laladidi kina, ena sega ni dua e tawana.” (Jeremaia 44:1, 2, English Standard Version) E tiko na vuna vinaka me vakabauti kina ni qori sara ga na itekitekivu ni 70 na yabaki. Na yabaki cava oya? Me kilai na kena isau, meda raica mada na gauna e cava kina na 70 na yabaki.

Oti ena Gauna Cava?

Na parofita o Taniela a bula “me yacova ni sa veiliutaki na matanitu o Perisia,” a tiko sara ga mai Papiloni qai cakacakataka na gauna a lokuci me oti kina na 70 na yabaki. A vola: “O yau o Taniela, au kila ena ivola na iwiliwili ni yabaki me vaka na vosa ni TURAGA vua na parofita o Jeremaia, me oti mada na kena laladidi tu o Jerusalemi me vitusagavulu na yabaki.”—Taniela 9:1, 2, ESV.

A vakananuma o Esera na parofisai i Jeremaia qai sema na icavacava “ni vitusagavulu na yabaki” ina gauna “ena uqeti Sairusi kina na tui Perisia na TURAGA me kacivaka e dua na itukutuku bibi.” (2 Veigauna 36:21, 22, NIV) Era sereki ena gauna cava na Jiu? Na ivakaro mera sereki a tukuni ena “imatai ni yabaki i Sairusi na tui Perisia.” (Raica na kato “Tikinisiga Rogo ena iTukutuku ni Veigauna.”) Ena vulaibotabota gona ni yabaki 537 B.S.K., era lesu na Jiu i Jerusalemi mera lai tauyavutaka tale na sokalou dina.—Esera 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

E laurai ena ituvatuva ni gauna ena iVolatabu ni cava na 70 na yabaki ena 537 B.S.K. Ke wiliki lesu, a tekivu na gauna qori ena 607 B.S.K.

Ke vakamatatataka na vosa uqeti ni Kalou ni a vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.S.K., na cava era vakabauta tiko ga kina e levu ni yaco oya ena 587 B.S.K.? Era yavutaka qori ena rua na ivurevure ni itukutuku—na ka era vola na daunitukutuku e Roma kei Kirisi makawa, kei na ivola i Ptolemy. E nuitaki na ka e tukuni ena ivurevure ni itukutuku qori se nuitaki na iVolatabu? Meda raica mada.

E Donu Beka Nodra iLe na Daunitukutuku Makawa ni Roma kei Kirisi?

O ira na daunitukutuku makawa era bula donuya na gauna me vakarusai kina o Jerusalemi e veicalati na ka era tukuna me baleti ira na tui ni matanitu vou o Papiloni.c (Raica na kato “Tui ni Matanitu Vou o Papiloni.” Na ka era tukuna me baleta na veitaravi ni ka e yaco kei na gauna e yaco kina, e veisaqasaqa kei na ka e tukuna na iVolatabu. E rawa ni nuitaki na ka era vola?

E dua vei ira na daunitukutuku makawa a bula donuya na nodra gauna ni veiliutaki na tui ni matanitu vou o Papiloni o Berossus, na “bete i Bel” na nodra kalou na kai Papiloni. Na imatai ni nona ivola na Babyloniaca a volai rauta na 281 B.S.K., sa yali na ivola oya, eso ga na tikitikina e biu vata tu kei na nodra ivola eso tale na daunitukutuku makawa. E tukuna o Berossus ni a vakayagataka na “ivola era maroroi vinaka tu mai Papiloni.”¹ E rawa ni nuitaki na ka e vola o Berossus na daunitukutuku makawa? Raica mada e dua na kena ivakaraitaki.

A vola o Berossus ni o Senakaripi na tui Siria a sosomitaki “tacina”; a “veiliutaki tarava na luvena o [Esarhaddon] me 8 na yabaki; sa qai veiliutaki o Sammuges [Shamash-shuma-ukin] me 21 na yabaki.” (III, 2.1, 4) Ia na itukutuku makawa kei Papiloni a se volai sara ni bera ni bula o Berossus, e tukuna ni o Senakaripi a taravi tamana o Sarikoni II ena veiliutaki, sega ni o tacina; a tui me 12 na yabaki o Esarhaddon, sega ni 8 na yabaki; o Shamash-shuma-ukin a tui me 20 na yabaki, sega ni 21 na yabaki. A vakadinata na vuku o R. J. van der Spek ni a raica o Berossus na itukutuku makawa kei Papiloni, ia a vola o R. J. van der Spek me baleti Berossus: “A vakuria eso tale na itukutuku kei na nona nanuma ga.”²

Na cava nodra rai eso tale na vuku me baleti Berossus? E tukuna o S. M. Burstein a dikeva vinaka na ivola nei Berossus: “A dau raici tu ena veigauna sa oti o Berossus me daunitukutuku makawa.” Ia a tomana: “E kilai me daunitukutuku makawa, ia e sega ni vinaka sara na nona cakacaka. Ena tikitiki mada ga ni nona ivola na Babyloniaca se tu nikua, e kurabuitaki ni cala eso na itukutuku rawarawa mada ga e tu kina . . . E sega ni dodonu me cakava na cala va oya e dua na daunitukutuku makawa, ia a sega ni inaki nei Berossus me vola na itukutuku makawa.”³

Na cava o nanuma me baleta na veika sa tukuni oti mai oya? Me vakabauti beka ni donu tu ga na ka e vola o Berossus? Vakacava eso tale na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi era yavutaka tale ga vakalevu na nodra ituvatuva ni gauna ena veika a vola o Berossus? E nuitaki na veika era vola me baleta na itukutuku makawa?

iVola i Ptolemy

A vakayagataki tale ga me tokona na yabaki 587 B.S.K. e dua na ivola me baleti ira na tui a vola o Claudius Ptolemy e dau dikeva na maliwalala ena ikarua ni senitiuri S.K. Na nona lisi ni tui o Ptolemy e yavutaki sara ga kina na tuvai ni gauna ena gauna makawa, wili kina na gauna ni veiliutaki ni matanitu vou o Papiloni.

A vola o Ptolemy na nona lisi rauta na 600 na yabaki ni cava na gauna ni veiliutaki ni matanitu vou o Papiloni. A kila gona vakacava na yabaki a tekivu veiliutaki kina na imatai ni tui ena nona lisi? A tukuna o Ptolemy ni raica na yawa ni kalokalo qai yavutaka ena so na butoleka a yaco “na nona cakacakataka na itekitekivu ni nona veiliutaki o Nabonassar,” na imatai ni tui ena nona lisi.⁴ A tukuna kina o Christopher Walker mai na valeniyaya maroroi mai Igiladi ni ivola i Ptolemy “e buli me baleti ira na dau dikeva na maliwalala, mera kila kina na gauna era yaco kina eso na ka e maliwalala” me vaka na butoleka, “sega ni kena inaki mera kila kina na daunitukutuku makawa na itukutuku dodonu me baleta na gauna era veiliutaki kina na tui kei na gauna era mate kina.”⁵

E vola o Leo Depuydt e dau tokoni Ptolemy: “Sa dede na kena kilai tu mai ni nuitaki na veika me baleta na maliwalala e tukuni ena nona ivola [o Ptolemy].” “Ia e sega ni kena ibalebale qori ni nuitaki na ka e vola me baleta na itukutuku makawa.” E tomana o Parofesa Depuydt me baleta na nona lisi ni tui: “Me rawa ni kilai na gauna ni nodra veiliutaki na tui yadua ena gauna makawa [wili kina o ira na tui ena matanitu vou o Papiloni], e dodonu me dikevi vata na ivola [i Ptolemy] kei na itukutuku ena papa qele makawa.”⁶

Na cava na “itukutuku ena papa qele makawa” e rawa nida kila kina e donu se sega na ka e tukuni ena ivola i Ptolemy? Qori e okati kina na itukutuku makawa kei Papiloni, na lisi ni tui, na itukutuku vakailavo ena papa qele—na ivola ena papa qele era vola na vunivola era bula donuya se volekata na gauna ni veiliutaki ni matanitu vou o Papiloni.⁷

Na cava e laurai ni dikevi vata na lisi nei Ptolemy kei na itukutuku ena papa qele? Na kato “Cava e Laurai ni Dikevi Vata na iVola i Ptolemy kei na Papa Qele Makawa?” (e toka e ra), e laurai kina vakalailai na ka e tukuni ena ivola [i Ptolemy] kei na ka e laurai ena itukutuku ena papa qele makawa. O na raica kina ni vola ga o Ptolemy e va na tui eratou veiliutaki ena maliwa ni gauna erau veiliutaki kina o Kandalanu kei Nabonidus. Ia na lisi ni tui e kune ena vanua o Uruk e wili ena itukutuku ena papa qele, qai laurai kina ni vitu na tui eratou veiliutaki ena maliwa ni gauna qori. A lekaleka beka ga na nodratou veiliutaki qai tawayaga? E laurai ena itukutuku vakailavo ena papa qele ni dua vei ratou na tui a veiliutaki me vitu na yabaki.⁸

E vakadinadinataki ena itukutuku ena papa qele ni bera ni veiliutaki o Nabopolassar (na imatai ni tui ena matanitu vou o Papiloni), a veiliutaki e Papiloni o (Ashur-etel-ilani) me va na yabaki. A sega tale ga ni dua na tui ena vanua oya me sivia e dua na yabaki.⁹ Ia qori e sega ni tukuni kece ena ivola i Ptolemy.

Na cava e sega ni cavuti ira kina eso na tui o Ptolemy? Kena irairai ni nanuma nira sega ni kilai vakalawa mera tui kei Papiloni.¹⁰ Kena ivakaraitaki, a sega ni cavuti Labashi-Marduk e dua na tui ena matanitu vou o Papiloni. Ia e laurai ena itukutuku ena papa qele nira veiliutaki dina e Papiloni na tui a sega ni vola o Ptolemy.

E levu na ka e tukuni ena ivola i Ptolemy e nanumi ni donu. Ia ni vakasamataki na veika a sega ni volai, e nuitaki beka na ivola qori me yavutaki kina na itukutuku makawa me baleta na tuvai ni gauna?

Ka e Macala ni Laurai na iVakadinadina

Ni lesuvi vakalekaleka: E vakamatatataka na iVolatabu nira kau vakavesu na Jiu me 70 na yabaki. E vakadinadinataki ra qai duavata e levu na vuku ni o ira na Jiu era kau vakavesu era lesu i nodra vanua ena 537 B.S.K. Nida wiliwili lesu mai na yabaki oya, eda na yacova na yabaki 607 B.S.K. a vakarusai kina o Jerusalemi. Era sega ni duavata ena yabaki qori na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi vaka kina na ivola i Ptolemy, ia e lomatarotarotaki na dina ni veika era vola. Na rua na ivakadinadina qori e sega ni veirauti me vakacalai kina na ituvatuva ni gauna ena iVolatabu.

Ia eso tale na taro me saumi. E tiko beka na itukutuku makawa me vakadinadinataka ni yavutaki ena iVolatabu na yabaki 607 B.S.K.? Na ivakadinadina cava e laurai ena itukutuku ena papa qele makawa era vola sara ga e levu era raica na veika e yaco ena gauna oya? Ena saumi na taro qori ena Vale ni Vakatawa tarava.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 28]

TIKINISIGA ROGO ENA ITUKUTUKU NI VEIGAUNA

Na yabaki 539 B.S.K. a kabai Papiloni kina o Sairusi II e cakacakataki mai na ivakadinadina ena:

▪ iTukutuku makawa kei na papa qele makawa: A vola o Diodorus mai Sicily (c. 80-20 B.S.K.) ni tekivu veiliutaki e Perisia o Sairusi “ena imatai ni yabaki ni ika55 ni Olympiad.” (Historical Library, Book IX, 21) Oya na yabaki 560 B.S.K. A tukuna na daunitukutuku makawa o Herodotus (c. 485-425 B.S.K.) ni a vakamatei o Sairusi “ni oti e 29 na yabaki ni nona veiliutaki,” kena ibalebale a mate ena 530 B.S.K. ena ika30 ni yabaki ni nona veiliutaki. (Histories, Book I, Clio, 214) E laurai ena papa qele makawa ni a veiliutaki e Papiloni me ciwa na yabaki qai mate. Ke wiliki lesu na ciwa na yabaki ni nona veiliutaki ni bera ni mate ena 530 B.S.K., eda na yacova na 539 B.S.K. a kabai Papiloni kina o Sairusi.

Vakadeitaki ena papa qele makawa: E dua na papa qele mai Papiloni e baleta na veika e maliwalala (BM 33066) e vakadeitaka ni mate o Sairusi ena 530 B.S.K. E cala eso na ka e tu ena papa qele qori me baleta na vanua era tu kina na veika e maliwalala, ia e vakamacalataka e rua na butoleka a yaco ena ikavitu ni yabaki ni nona veiliutaki o Cambyses II a sosomitaka na tamana o Sairusi ena veiliutaki. Na rua na butoleka qori e tukuni ni a laurai mai Papiloni ena 16 Julai, 523 B.S.K., kei na 10 Janueri, 522 B.S.K., e dusia ni a tekivu na ikavitu ni yabaki ni veiliutaki i Cambyses ena itekivu ni 523 B.S.K. Qori e vakaraitaka ni a tekivu veiliutaki ena 529 B.S.K. Kena irairai ni a cava na nona veiliutaki e Papiloni o Sairusi ena 530 B.S.K., kena ibalebale a tekivu veiliutaki ena 539 B.S.K.

[Credit Line]

Tablet: ©The Trustees of the British Museum

[Kato ena tabana e 31]

IVAKAMACALA LEKALEKA

▪ Era dau tukuna na daunitukutuku makawa ni vakarusai o Jerusalemi ena 587 B.S.K.

▪ E vakadinadinataki ena tuvai ni gauna ena iVolatabu ni vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.S.K.

▪ Era yavutaka vakalevu ga na daunitukutuku makawa na nodra ivakamacala ena nodra ivola na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi vaka kina na ivola i Ptolemy.

▪ E cala na ka era vola na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi qai veicalati ena so na gauna kei na ka e laurai ena itukutuku ena papa qele makawa.

[Kato ena tabana e 31]

iVakamacala

1. Babyloniaca, (Chaldaeorum Historiae), Book One, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, tabana e 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, tabana e 8.

4. Almagest, III, 7, vakadewataka o G. J. Toomer, a kune ena ivola na Ptolemy’s Almagest, tabaki ena 1998, tabana e 166. A kila o Ptolemy ni o ira na dau dikeva na maliwalala mai Papiloni era vakayagataka na fika mera “cakacakataka” kina na gauna a yaco kina na butoleka ena veigauna sa oti vaka kina na veigauna se bera mai, nira raica ni yaco tale ena veiya 18 na yabaki na butoleka era tautauvata.—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, tabana e 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Volume 47, 1995, tabana e 106-107.

7. Na cuneiform e ivakarau ni ivolavola e vakayagataka kina e dua na vunivola na iyaya e momoto e dua na muana qai raraba na muana kadua, me vakamawe kina ena dreta malumu na matanivola e ceuti.

8. A veiliutaki o Sin-sharra-ishkun me vitu na yabaki, na nona itukutuku vakailavo ena imatai ina ikavitu ni yabaki ni nona veiliutaki na tui qori e laurai ena 57 na papa qele. Raica na ivola Journal of Cuneiform Studies, Volume 35, 1983, tabana e 54-59.

9. Na itukutuku vakailavo ena papa qele e kilai me C.B.M. 2152 a volai ena ikava ni yabaki ni nona veiliutaki o Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, by A.T. Clay, 1908, tabana e 74.) Ena Harran Inscriptions of Nabonidus, (H1B), imatai ni yatu, ika30 ni laini, e cavuti kina e liu o Nabonidus qai taravi Nabopolassar. (Anatolian Studies, Vol. VIII, 1958, tabana e 35, 47.) Me baleta na gauna a sega kina na tui, raica na Chronicle 2, ika14 ni laini, ena Assyrian and Babylonian Chronicles, tabana e 87-88.

10. A nanumi ni cavuti ira ga na tui kei Papiloni o Ptolemy, era tukuna eso na vuku ni a sega ni cavuti ira eso na tui o Ptolemy nira “Tui Asiria.” Ia o na raica ena kato ena tabana e 30, ni vica na “Tui Asiria” era cavuti ena ivola i Ptolemy. Na itukutuku vakailavo ena papa qele, ivola e vakayagataki kina na ivakarau ni volavola na cuneiform, kei na so tale na itukutuku e vakadinadinataka ni ratou tui kei Papiloni o Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir, kei Sin-sharra-ishkun.

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 29]

(Raica tale na ivola)

TUI NI MATANITU VOU O PAPILONI

Ke ratou nuitaki na daunitukutuku makawa qo, na cava e duidui kina na ka eratou vola?

Kings

Ka era tukuna na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi me baleta na yabaki ni nodra veiliutaki na tui

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 30]

(Raica tale na ivola)

CAVA E LAURAI NI DIKEVI VATA NA IVOLA I PTOLEMY KEI NA PAPA QELE MAKAWA?

A sega ni vola o Ptolemy eso na yaca ni tui ena nona lisi. Na vuna?

IVOLA I PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri and Pul

Merodach-baladan

Sargon II “King of Assyria”

First Kingless Period

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Second Kingless Period THE URUK KING

Esarhaddon “King of Assyria” LIST AS FOUND ON

Shamash-shuma-ukin ANCIENT TABLETS

Kandalanu Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar Nabopolassar

Nebuchadnezzar Nebuchadnezzar

Amel-Marduk Amel-Marduk

Neriglissar Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonidus Nabonidus

Cyrus

Cambyses

[iYaloyalo]

Na itukutuku makawa kei Papiloni e wili ena itukutuku ena papa qele makawa e rawa nida kila kina e donu se sega na ka e vola o Ptolemy

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 31]

Photograph taken by courtesy of the British Museum