Lotu Vakarisito Taumada kei na Kalou ni Roma
E KAYA na kovana kei Picinia o Pliny the Younger ena nona ivola vei Empara Trajan e Roma: “Qo na ka au cakava vei ira era beitaki nira lotu vaKarisito. Au dau tarogi ira ke ra lotu vaKarisito, ke ra vakaio, au dau tarogi ira tale vakarua se vakatolu lakovata kei na noqu vakarerei ira nira na totogitaki. Ke ra tukuna tiko ga nira lotu vaKarisito, au dau vakarota mera vakamatei.” Ia o ira na cakitaka nira lotu vaKarisito ena nodra vosavakacacataki Karisito ra qai sokalou ena matakau ni empara kei na kedra ivakatakarakara na kalou a kauta yani ena valeniveilewai, e vola o Pliny: “Ena noqu rai, e dodonu mera kua ni totogitaki.”
Era vakacacani na lotu vaKarisito taumada nira sega ni via sokaloutaka na empara, kei na kedra ivakatakarakara na kalou. Vakacava na vo ni lotu ena veivanua era qali e Roma? Na kalou cava era sokaloutaki, na cava nodra rai na kai Roma me baleti ira na kalou qori? Na cava era vakacacani kina na lotu vaKarisito nira bese ni sokaloutaka na kalou ni Roma? Na isau ni taro qori ena yaga tale ga nikua nida sotava na ituvaki e vakatovolei kina noda yalodina vei Jiova.
Lotu ni Matanitu
Na levu ni kalou e qaravi ena veivanua era qali e Roma e vaka ga na levu ni kena vosa kei na itovo vakavanua. E vou vei ira na kai Roma na vakabauta vakaJiu, ia era okata ga me religio licita se vakadonui me dua na lotu ni matanitu, ra qai tokona. E cabori vakarua ena veisiga ena valenisoro e Jerusalemi e rua na lami kei na dua na bulumakau, me isoro ena vuku i Sisa kei na matanitu o Roma. Era sega ni kauaitaka na kai Roma e vica na kalou e vakamarautaki ena isoro qori, se mani dua na kalou se levu. E bibi ga vei ira ni ka era cakava qo na Jiu e ivakaraitaki ni nodra yalodina ena matanitu o Roma.
E levu na ivalavala butobuto e laurai ena veimatalotu vovou era tauyavu e Roma. E ciqomi raraba na itukuni makawa kei Kirisi, e takalevu tale ga na vakatevoro. Eso tale na lotu vovou mai na Isi era yalataka vei ira na lewe ni lotu nira na tawamate, ena vakatakilai vakadodonu vei ira na ka, e tiko tale ga eso na ivalavala vuni mera torovi kina na kalou. Na lotu qori e teteva taucoko na matanitu. A kilai levu ena itekitekivu ni senitiuri S.K. na lotu vou e qaravi kina na kalou ni Ijipita o Serapis, na kalou yalewa o Isis, o Atargatis na kalou yalewa ni Siria e ika, kei Mithra na kalou matanisiga e Perisia.
E vakamacalataki vinaka ena ivola na Cakacaka na ivalavala butobuto e wavoliti ira tu na lotu vaKarisito taumada. Kena ivakaraitaki, e dau taro ivakasala vua e dua na Jiu e daucakaisausau, na mata ni yasana e Saipurusi e cavutu mai Roma. (Caka. 13:6, 7) Era kilalecataki rau o Paula kei Panapasa na kai Lisitira ni rau kalou ni Kirisi o Eremesi kei Seusi. (Caka. 14:11-13) A sotava o Paula ena nona tiko voli mai Filipai e dua na goneyalewa bobula e dau tukuna na ka e se bera ni yaco. (Caka. 16:16-18) A raica mai Aceni ni o ira na lewenivanua e kea era ‘gumatuataka na sokalou ni vakatauvatani kei ira tale eso.’ A raica tale ga ena siti ya e dua na icabocabonisoro e volai kina, “Vua na Kalou e Tawakilai.” (Caka. 17:22, 23) Era sokaloutaka na kalou yalewa o Atemisi o ira e Efeso. (Caka. 19:1, 23, 24, 34) Ni sega ni bau vakaleqai o Paula ena ikati ni gata ena nona tiko voli ena yanuyanu o Melita, era kaya kina na lewenivanua ni o koya e kalou. (Caka. 28:3-6) Ena vuku ni ituvaki va qori, era vakasalataki kina na lotu vaKarisito mera qarauna na veika ena vakadukadukalitaka nodra sokalou savasava.
Lotu e Roma
Ni tubu na kedra iwiliwili na lewenivanua, era ciqoma na kai Roma na kalou vovou era sokaloutaki. Era vakabauta ni oya ga na kalou era sa kila rawa tu, e veisau ga na sala era vakaraitaki kina. Era sega ni vakawabokotaka na lotu vovou era basika o ira na turaga qaqa ni Roma, era ciqoma ga ra qai vakabauta na kena ivakavuvuli. Oya na vuna e levu kina na veimataqali lotu e Roma me vaka ga na duikaikai ni lewenivanua. E sega ni bibi ena lotu e Roma na nona sokaloutaki vakatabakidua e dua na kalou, e rawa nira qarava na lewenivanua e vicavata na kalou ena dua na gauna.
Ena kalou era sa kila rawa tu na kai Roma, e cecere duadua o Jupiter e vakatokai me o Optimus Maximus, kena ibalebale, vinaka qai cecere duadua. A vakabauti ni dau vakatakilai koya ena cagi, uca, liva, kei na kurukuru. Na ganena o Juno e watina tale ga, e tiko na kena isema ena vula, e tukuni ni dau taqomaka na basoga kece ni nodra bula na yalewa. O Minerva na luvena yalewa e kalou yalewa ni cakacakaniliga, cakacaka, droini kei na ceuceu, kei na ivalu.
E sega ni tukuni rawa na levu ni kalou era vakabauta na kai Roma. Erau kalou ni vuvale o Lares kei Penates. O Vesta e kalou yalewa ni matadravu. E kalou ni itekitekivu o Janus, e tukuni ni rua na matana, dua e qara i liu, dua e qara i muri. Na cakacaka vakamatai kece e tiko na kena kalou. Na veika mada ga me vaka na itovo e tiko na kena kalou vei ira na kai Roma. Kena ivakaraitaki, na kalou yalewa o Pax e taqomaka na vakacegu, e taqomaka na bula na kalou yalewa o Salus, na kalou yalewa o Pudicitia e taqomaka na yalomalumalumu kei na savasava, e taqomaka na yalodina na kalou yalewa o Fides, e taqomaka na yaloqaqa na kalou o Virtus, kei na kalou yalewa o Voluptas e taqomaka na marau. Na ka kece e cakava lo se cakava e matanalevu e dua na kai Roma e tukuni ni nodra lewa na kalou. Ke vinakata gona e dua me rawaka vinaka, e dodonu me vakamarautaka na kena kalou ena nona masu, vakacaboisoro, kei na nona vakaitavi ena kena solevu.
Ena kilai na ka era vinakata na kalou ni qarai na kena ivakatakilakila. Dua na iwalewale bibi mera kila kina qori, nodra dikeva na gacagaca ni manumanu e cabori me isoro. E dau nanumi ni na kilai ena ituvaki se irairai ni gacagaca ni manumanu qori se ra vakadonuya na kalou se sega na ka e vakarau caka.
Ni cava na ikarua ni senitiuri B.S.K., era vakabauta na kai Roma ni tautauvata nodra kalou lelevu kei na so na kalou ni Kirisi—o Jupiter e tautauvata kei Seusi, o Juno kei Hera, kei na so tale. Era ciqoma tale ga na itukuni e lakolakovata kei na kalou ni Kirisi. E sega ni vinaka na ka e vakaraitaka na itukuni qori me baleti ira na kalou, era dau cala qai vakaiyalayala na ka era rawa ni cakava me vakataki keda ga. Kena ivakaraitaki, e tukuni ni dau kucu o Seusi, e dau vaqaseni ira na gone, e dau veiyacovi kei ira na tamata kei ira tale ga e nanumi nira tawamate. Ni dau qoroi ena vanua ni vakatasuasua ena gauna makawa nodra ivalavala torosobu na kalou—era nanuma kina na lewe ni lotu nira rawa ni cakava tale ga na ivalavala torosobu va ya.
Eso ga na tamata vuli era vakabauta ni dina na itukuni e cake. Eso tale era tukuna ni vakaibalebaletaka eso tale na ka. Qori a rairai vu ni taro kilai levu i Ponitio Pailato “Na cava na ka dina?” (Joni 18:38) E nanumi ni vakaibalebaletaka “na rai e takalevu vei ira na tamata vuli, ni tawayaga na kena sagai me kilai na dina ni veika qo.”
Sokaloutaki ni Empara
A tauyavu na sokaloutaki ni empara ena gauna ni veiliutaki i Augustus (27 B.S.K. ina 14 S.K.) E laurai vakalevu qori ena veiyasana ena Tokalau e vosataki kina na vosa vaKirisi, nira vakavinavinakataka vei Augustus e levu na nodra tiko vinaka kei na nodra bula vakacegu ni oti e dua na gauna balavu ni veivaluvaluti. Era vinakata na lewenivanua mera taqomaki tiko ga ena nona veiliutaki e dua era raica sara ga e matadra. Era vinakata tale ga e dua na veiliutaki ena talaraka na duidui vakalotu, e uqeta na boletaki vanua, ena vakarautaka tale ga e dua na “ivakabula” me vakaduavatataki vuravura. Qori na vuna a sokaloutaki kina na empara.
A sega ni vinakata o Augustus me vakatokai me kalou ena gauna se bula kina, a cikeva ga me sokaloutaki na kalou yalewa o Roma Dea e ivakatakarakara kei Roma. Ni mate o Augustus, sa qai tukuni ni kalou o koya. Ra mani nanuma kina ena gauna ya me vagolei ena matanitu kei ira na kena iliuliu, na nodra sokalou kei na nodra boletaki vanua na veiyasana. Sega ni dede sa teteva na veiyasana na sokaloutaki ni empara, qai vakaraitaka kina e dua nona doka kei na nona yalodina ina Matanitu.
O Domitian e imatai ni iliuliu kei Roma a vakarota me sokaloutaki, a empara ena 81 ina 96 S.K. Donuya nona gauna ni veiliutaki, era kila kina na kai Roma na kedra duidui na lotu vaKarisito kei ira na Jiu, ra qai saqata na ka e okati me lotu vou. Kena irairai ni a veiliutaki tiko o Domitian ena gauna a tu tani kina ena yanuyanu o Patimo o Joni ni a “vakadinadinataki Jisu.”—Vkta. 1:9.
A volai na ivola na Vakatakila ena nona tu vakavesu o Joni. A cavuti Anitipasa kina, e dua na lotu vaKarisito a vakamatei e Perikamo, na vanua kilai levu ni sokalou ena empara. (Vkta. 2:12, 13) A rairai tekivu tale ga ena gauna ya na veivakasaurarataki ni matanitu ni empara, mera muria na lotu vaKarisito na ivalavala ni lotu ni Matanitu. Se mani dina qori se sega, me tekivu ena 112 S.K., a vakaroti ira na lotu vaKarisito e Picinia o Pliny mera muria na ivalavala ni lotu qori me vaka e laurai ena nona ivola vei Trajan ena itekivu ni ulutaga.
A vakacaucautaki Pliny o Trajan ena nona vakatulewataka na kisi ni veilewai era kau yani vua, qai vakarota mera vakamatei na lotu vaKarisito era sega ni via sokaloutaka na kalou ni Roma. A vola o Trajan, “Ia ke dua e cakitaka ni lotu vaKarisito, qai vakaraitaka qori ena nona kere veivuke vei ira na noda kalou, ke veivutuni me vosoti (na cala mada ga a beitaki kina eliu).”
Era sega ni tauyavutaka rawa na kai Roma e dua na lotu e lavaka na sokalou vakatabakidua vei ira na lewena. Nira sega ni lavaka qori na kalou ni Roma, na cava me qai vakarota kina nodra Kalou na lotu vaKarisito na sokalou vakatabakidua? A nanumi ni nodra sokaloutaki na kalou ni Matanitu e ivakaraitaki ni veitokoni vakapolitiki, o koya gona e sega ni via sokaloutaka na kalou qori ena okati me meca ni matanitu. A vakadinadinataka o Pliny, nira sega ni vakasaurarataki rawa na lotu vaKarisito mera cakava qori. Era kila na lotu vaKarisito nira na tawayalodina vei Jiova ke ra sokaloutaka na matakau se na empara, ya na vuna era bolemate kina e levu.
Na cava meda kauaitaka kina qori nikua? Ena so na vanua, e namaki mera vakarokorokotaka na lewenivanua na ivakatakilakila ni matanitu. Eda kila na lotu vaKarisito ni dodonu meda dokai ira na veiliutaki. (Roma 13:1) Ia ena soqo e vakarokorokotaki kina na kuila, ena uqeti keda na nona vinakata o Jiova meda sokaloutaki koya vakatabakidua, kei na ivakasala ena nona Vosa meda “dro tani mai na qaravi matakau,” da ‘qarauni keda mai na qaravi matakau.’ (1 Kor. 10:14; 1 Joni :21; Neumi 1:2) A kaya o Jisu: “E dodonu mo sokalou vei Jiova na nomu Kalou, mo qaravi koya duadua ga.” (Luke 4:8) Meda yalodina tiko mada ga vua na Kalou eda sokaloutaka.
[Tikina bibi ena tabana e 5]
O ira na lotu vaKarisito dina era sokaloutaki Jiova vakatabakidua
[iYaloyalo ena tabana e 3]
O ira na lotu vaKarisito taumada era sega ni via sokaloutaka na empara se na kedra ivakatakarakara na kalou
Empara Domitian
Seusi
[Credit Lines]
Empara Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul
[iYaloyalo ena tabana e 4]
Era sega ni via sokaloutaka na kalou yalewa kilai o Atemisi na lotu vaKarisito e Efeso.—Caka. 19:23-41