500 na Yabaki ni iVakavuvuli i Calvin​—Na Cava sa Rawati?

A SUCU o Jean Cauvin (John Calvin) ena 1509 e Noyon, Varanise. A tauyavutaka e dua na lotu e tara vakalevu na nodra bula ena so na vanua e Urope, Merika, Sauca Aferika, kei na so tale. O Calvin e dua vei ira era vinakata vakalevu me veisau na lotu ena veivanua vakavalagi.

Sa oti qo e rauta ni 500 na yabaki mai na gauna a sucu kina o Calvin, ia na nona vakasama kei na nona ivakavuvuli e se takalevu tu ga ena so na lotu Tawase me vaka na Reformed, Presbyterian, Congregational, Puritan, kei na so tale. Ena Seviteba ni yabaki sa oti, a tukuna kina na World Alliance of Reformed Churches ni 75 na milioni na kena lewenilotu ena 107 na vanua.

Saqati Lotu Katolika

E loya o tamai Calvin qai vunivola ni lotu Katolika e Noyon. Qori na vuna a rairai kila vinaka kina na nodra ivalavala tawakilikili na italatala ni lotu a takalevu tu ena gauna oya. E sega ni vakadeitaki ke a vakavuna qori na nodrau kudru se na nodrau beca na lotu o tamai John kei tuakana, ia ni toso na gauna rau a vakasivoi mai na lotu. Ena gauna a mate kina o tamana, a dredre toka na sasaga i John me caka na veibulu vaKarisito vei tamana. Qori sa qai vakavuna ga na nona sega ni nuitaka na lotu Katolika.

Ena levu na ivola me baleti Calvin, e lailai ga na ka e tukuni kina me baleta na nona bula vakaitabagone, ia e tukuni ga kina ni dau mamadua qai galugalu. Ni vuli tu mada ga mai Parisi e Orléans, kei Bourges, a rairai vica toka ga na nona itokani. Ia e dua na ka talei me baleti Calvin na nona dau vakasama totolo kei na nona dau nanuma vinaka na ka. E rua na ka qori kei na nona gugumatua​—e dau vuli lesoni mai na lima na kaloko ena mataka lailai me yacova na bogilevu tutu​—a rawa kina ni dua na doketa ni lawa ni bera ni yabaki 23. A vulica tale ga na vosa vakaIperiu, vaKirisi, kei na vosa vakaLatina me vulica kina na iVolatabu. Ia na ka bibi duadua e kilai me baleti koya, na nona dau raica vakabibi na nona cakacaka kei na nona lewa vinaka. Qori na ka e dau votu mai na nodra vakasama e levu ena gauna mada ga qo ke cavuti e dua na ka me baleta na nanuma kei na ivakavuvuli i Calvin.

Donuya na gauna i Calvin, a vakalewa tale tiko ga mai Jamani o Martin Luther na veidabui ni lotu Katolika kei na kena ivakavuvuli e sega ni vakaivolatabu. A nanumi ni rogo ena 1517 na turaga qo ena nona vakota e 95 na ka e nanuma se kudruvaka ena dua na katuba ni valenilotu ena siti o Wittenberg, qai uqeta me veisau na lotu. Era duavata kei Luther e levu, qai tete totolo ena yasana kece vakaUrope na sasaga me caka na veisau. Sa rauta me kaukaua na veitusaqati ena levu na vanua ra qai vakararawataki o ira era kudru se o ira na lotu Tawase era via tukuna na nodra nanuma. Ena dua na nona vosa o Nicholas Cop e Parisi ena 1533, a vakaraitaka kina na itokani qo i Calvin ni tokoni Luther. Ni a vukei Cop o Calvin ena vakarautaki ni nona vosa, rau mani dro ruarua me rau kua kina ni vakamatei, a sega ni lesu tale o Calvin ina nona itikotiko e Varanise.

A tabaka o Calvin ena 1536 na ivola Institutes of the Christian Religion, e vakamacalataki kina na ka kece me kilai me baleta na ka era vakabauta na lotu Tawase. A volai qori vei Tui Francis I ena vukudra na lotu Tawase e Varanise era vakatokai e muri me Huguenot. A saqata o Calvin na ivakavuvuli ni lotu Katolika qai valataka na yavu ni ka e vakabauta​—na veiliutaki ni Kalou. E sega ni yaga wale ga ena lotu na ka a vola o Calvin ena Institutes, ia e yaga tale ga ena vosa vakaVaranise kei na kena ivola. A vakacaucautaki o Calvin ni dua e cuqena vakalevu duadua na veisau. A lai vakaitikotiko e Geneva e Suwitisiladi, qai tekivu mai na 1541 na nona vagolea vakatabakidua ena siti oya na nona sasaga me vakavinakataki na ivakarau ni bula.

Sasagataka na Veisau e Geneva

Dua na veisau levu a cakava o Calvin e Geneva. E tukuni ena Encyclopedia of Religion, ni veiuqeti ena nona veisautaki Geneva na nona kauaitaka vakabibi na itovo kei na ivalavala dodonu. “Sa oti na veika ca e dau rogo kina e liu na siti oya, ni lavaki mera muria kece na lewenivanua na ivakatagedegede ni itovo savasava.” Eso tale na basoga ni bula e laurai kina na veisau. E tukuna o Dr. Sabine Witt e qarava na valeniyau maroroi e Berlin na German Historical Museum: “Ni yaco tiko e Varanise na veivaluvaluti vakalotu, e vakaruataki ena loma ni vica ga na yabaki na iwiliwili ni lewenivanua [e Geneva] nira dro yani kina e udolu vakacaca na lotu Tawase.” Nira vakatotomuria na Huguenot na ivakarau ni cakacaka i Calvin, e toroi cake na bula vakailavo ni siti o Geneva, qai seda ni tabaivola kei na buli ni iyaya me vaka na kaloko.

Era gole tale ga i Geneva o ira na dro mai na so tale na vanua, qori e wili kina e levu mai Igiladi nira taqayataka na lotu Tawase na ka ena cakava vei ira na Ranadi o Mary I. E levu vei ira na ilawalawa i Calvin era vakatalai mai na nodra vanua ni cati na nodra lotu, mani tauyavutaka o Calvin na ka e vakatoka na niusiveva ni lotu na Christ in der Gegenwart (Na Lotu vaKarisito Nikua) me “ivakavuvuli e kilai kina nodra rai o ira era tusaqati.” Era tabaka na ilawalawa i Calvin ena 1560 na Geneva Bible, na imatai ni iVolatabu vakavalagi me wasewasei vakatikina qai nabataki. E iVolatabu lailai toka ga, e rawa gona ni vakayagataka e dua me vulica kina vakataki koya na Vosa ni Kalou. Kena irairai nira kauta na lotu Puritan na ivakadewa ni iVolatabu qori nira toki i Noca Merika ena 1620.

Ia o Geneva e sega ni idrodro vei ira kece na vakaitikotiko kina. A sucu e Sipeni ena 1511 o Michael Servetus, a vuli vosa vaKirisi, vakaLatina, vakaIperiu, a vuli vuniwai, qai kena irairai ni rau sota kei Calvin ena nodrau vuli tu mai Parisi. Ena nona vulica na iVolatabu, a kila kina o Servetus ni sega ni vakaivolatabu na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. A saga me rau veivosakitaka qori kei Calvin, ia e raici Servetus o Calvin me kena meca e sega ni nona itokani. Era tusaqati Servetus na lotu Katolika e Varanise mani dro i Geneva, na vanua e tiko kina o Calvin. Ni sega ni taleitaki na nona yaco yani, a vesu qai veilewaitaki o Servetus ni tukuni e saqata na ivakavuvuli sa takalevu tu e kea, a vakamai ena kau ena 1553. E kaya na daunitukutuku makawa o Friedrich Oehninger: “Dua na ka na veiveisau lelevu e cakava o Calvin, ia na ka beci e se kilai tu ga me baleti koya kei na nona cakacaka, na nona vakamatei o Servetus.”

E levu dina na ka e cakava o Calvin ena nona sasaga me rawa na veiveisau e vinakata. E tukuni ni a vola e sivia na 100 na ivola, e 1,000 na kena e vakau ena meli, qai rauta na 4,000 na nona ivunau e Geneva. A sega wale ga ni vakaraitaka e keri o Calvin na ka e nanuma me ivakavuvuli vaKarisito, a via surevaka tale ga na ivakarau ni bula e nanuma me muria na lotu vaKarisito vakauasivi e Geneva, e raitayaloyalotaka ni vaka na siti ni Kalou.a

Na cava sa rawati ena nona saga vagumatua o Calvin na veiveisau e Geneva? E tukuni mai na valenivolavola ni Swiss Federal Statistics, ena yabaki 2000 e 16 ga na pasede na lewe i Geneva era lotu Tawase (ilawalawa i Calvin), e levu cake na lotu Katolika ena siti oya, ra le lailai na ilawalawa i Calvin.

Tubu na Veisei Vakalotu

Ni tawase na lotu, era dui vakaraitaka kece na siti kei na matanitu se ra tokona na lotu Katolika, na Lutheran, se na lotu a tauyavutaka o Calvin, qori e vakavuna na veisei vakalotu e Urope. Era duavata na lotu Tawase ena nodra vakalewa na lotu Katolika, ia era veileti tale tiko ga vakataki ira. E kaya o Dr. Witt e sa cavuti oti mai cake: “E vakavu veileti ena lotu Tawase na kena ivakavuvuli.” Era duavata kece ni dodonu me yavutaki ena iVolatabu na vakabauta vaKarisito, ia era sega ni duavata ena levu na ivakavuvuli. E totolo sara na nodra veiletitaka na ibalebale ni iVakayakavi ni Turaga kei na nona tiko na Karisito. Ni toso na gauna, a basika e dua na ivakavuvuli vou i Calvin e veiletitaki vakalevu: sa lewai oti tu na bula.

E vakavu veileti vakalevu na ibalebale ni kena tukuni ni sa lewai oti tu na bula. Era kaya e dua na iwase ni ilawalawa i Calvin, ni bera ni valavala ca na tamata sa vakatulewataka na Kalou ni vica ga era na digitaki mera vakabulai ena vuku i Karisito, o ira na kena vo era na sega ni vakabulai. O ira na ilawalawa i Calvin qori era vakabauta ni lewa na Kalou o cei ena bula, ra vakabauta tale ga nida duidui na kawatamata. Era nanuma eso tale na imuri i Calvin nida rawa ni nuitaka kece na bula, e vakatau tale ga vei keda yadua noda ciqoma se sega na inuinui qori. Kena ibalebale oya na nona vakabulai e dua e vakatau ena nona galala ni vakatulewa. Ni oti mada ga e dua na gauna dede nona mate o Calvin, era se veiletitaka ga na nona ilala eso na ulutaga me vaka na lewa ni Kalou, na galala ni vakatulewa, kei na veika eda rawa ni marautaka vakatautauvata na kawatamata.

Rarawa e Vakavuna na iVakavuvuli i Calvin

A tukuna ena ika20 ni senitiuri na lotu na Dutch Reformed e muria na ivakavuvuli i Calvin, ni veivakaduiduitaki vakamatatamata e Sauca Aferika e yavutaki ena vakasama ni sa lewai oti tu na bula. Me baleta na ivakarau tudei ni matanitu era veivakaduiduitaki kina na yago vulavula, a vakamatatataka na imatai ni peresitedi yago loaloa kei Sauca Aferika o Nelson Mandela: “Na lotu Dutch Reformed e tokona na ivakarau tudei oya, na vakasama gona ni vakadonuya na lotu na veivakaduiduitaki e yavutaki ena vakatutu ni lotu nira tamata digitaki ni Kalou na yago vulavula ra beci na yago loaloa. Ena nodra rai na yago vulavula e Sauca Aferika, o lotu e tokona na veivakaduiduitaki vakamatatamata.”

Ena veiyabaki ni 1990, a kere veivosoti kina e matanalevu na lotu na Dutch Reformed ni tokona na veivakaduiduitaki vakamatatamata. Era tusanaka na iliuliu ni lotu ena Rustenburg Declaration: “Eso vei keimami era vakatanitaka na iVolatabu me vakadonui kina na veivakaduiduitaki vakamatatamata, era nanuma kina e levu ni vakadonuya tale ga na Kalou.” Na rai ni lotu me baleta na veivakaduiduitaki vakamatatamata ena veiyabaki sa sivi e sega wale ga ni vakavuna na rarawa, e nanumi tale ga kina ni dodonu me beitaki na Kalou!

A mate e Geneva ena 1564 o John Calvin. Ia ni bera oya, a tukuni ni vakavinavinakataki ira na nona lewe ni lotu “ena levu ni nodra vakacaucautaka e dua e sega sara ga ni veiganiti me vakacaucautaki,” a kere veivosoti tale ga ena rua na malumalumu e sega ni yali rawa vua, na yalototolo kei na cudru. Eso na ka va qori e lekata o Calvin, ia e sega ni vakabekataki ni nodra ivakarau ni cakacaka na lotu Tawase​—nodra gugumatua, lewa vinaka, kei na nodra dina ina nodra itavi​—era vakatotomuri John Calvin vinaka kina kei na nona ivakavuvuli.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana 21]

Ni tawase na lotu, era dui vakaraitaka kece na siti kei na matanitu se ra tokona na lotu Katolika, na Lutheran, se na lotu a tauyavutaka o Calvin, qori e vakavuna na veisei vakalotu e Urope

[Mape ena tabana e 18]

(Raica tale na ivola)

SIPENI

VARANISE

PARISI

Noyon

Orléans

Bourges

SUWITISILADI

GENEVA

[iYaloyalo ena tabana e 19]

Na ivola i Calvin na “Institutes” (1536) e vakamacalataka na yavu ni nodra vakabauta na lotu Tawase

[Credit Line]

© INTERFOTO/Alamy

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Na ka beci e se kilai tu ga me baleti Calvin kei na nona cakacaka, oya na nona vakamatei o Servetus

[Credit Line]

© Mary Evans Picture Library

[iYaloyalo ena tabana e 21]

Na “Geneva Bible” (1560) na imatai ni iVolatabu vakavalagi me nabataki na tikina

[Credit Line]

Courtesy American Bible Society

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 18]

French town: © Mary Evans Picture Library