A Volai ena Gauna Cava na iVolatabu?

Na iVolatabu e dua na ivola vakasakiti. E sivia na tolu na bilioni na lewenivanua era rokova na ka e volai kina. E kilai me ivola e volitaki vakalevu duadua ena veitabagauna, e rauta ni 6,000,000,000 na ilavelave e tabaki (taucoko se vakatikina) ena sivia na 2,400 na vosa.

E IVOLA wiliki vakalevu duadua ena ivolatukutuku ni kawatamata na iVolatabu, ia e levu na vakasama e vakatetei tu nikua me baleta na gauna a volai kina, vakabibi na iVolatabu vakaIperiu e dau kilai me Veiyalayalati Makawa. O sa rairai wilika na vakasama va qori ena mekesini kei na ivola, se o rairai sarava na nodra vakamacalataka na vuku ena porokaramu ena tivi. Qo eso na ka e tukuni e vakavotui kina na nodra rai eso nikua.

▪ “A volai vakalevu ga na ivola vakaivolatabu ena ikawalu ina ikaono ni senitiuri B.S.K., se maliwa ni gauna erau bula kina na parofita o Aisea kei Jeremaia.”

▪ “Era dau nanuma na vuku ni iVolatabu ena ruanadrau na yabaki sa oti, ni volai vakalevu ga na iVolatabu vakaIperiu qai vakarautaki me taba ena gauna ni veiliutaki ni matanitu o Perisia kei Kirisi (na ikalima ina ikarua ni senitiuri B.S.K.).”

▪ “Na iVolatabu vakaIperiu e se tu nikua a volai ena gauna ni veiliutaki ni matanitu o Kirisi (na kena e makawa duadua a rairai volai ena ikarua kei na imatai ni senitiuri [B.S.K.]).”

Me raica vakacava na vakasama veicalati qori na lotu vaKarisito e vakabauta ni “vakavuna na Kalou na volai ni iVolatabu kece”? (2 Timoci 3:16) Meda kila na kena isau, meda raica mada na duidui rai e tiko.

iTuvatuva ni Gauna ena iVolatabu

E volai ena iVolatabu vakaIperiu e levu sara na itukutuku me baleta na veitaravi ni veika e yaco. Qori e vakaraitaka ni imatai ni vica na ivola a volai ena nodrau gauna o Mosese kei Josua, rauta na 3,500 na yabaki sa oti.a Ena ika11 ni senitiuri B.S.K., eratou volavola tale ga o Samuela, Tevita, Solomoni, kei na so tale. Oti sa qai volai na ivolatukutuku ni veigauna, na serekali, kei na ivola vakaparofisai, era se tekivu volai sara ena ikaciwa ina ikalima ni senitiuri B.S.K.

Era wili ena ivolavivigi e kune ena Waitui Mate na ilavelave se na tikitiki ni ivola ena iVolatabu e cavuti mai cake, vakavo ga na ivola na Esiteri. Na ivakarau ni kena kilai na tikinisiga e vakayagataki kina na kaboni 14 (e cakacakataki kina na dede ni dua na ka) kei na vakadidike ni matuavosa makawa (paleography) e vakadeitaka ni ivolavivigi makawa duadua a kune ena rauta na 200 B.S.K. ina 100 B.S.K.

Nodra Vakalelewa Eso

E dua na vuna levu e vakatitiqataki kina na ka e kaya na iVolatabu me baleta na tuvai ni ka e yaco kei na gauna a yaco kina, oya ni tukuni ni uqeti vakalou. E tukuna me baleta na rai qori o Parofesa Walter C. Kaiser, Jr., ena nona ivola The Old Testament Documents: “Me kua ni vakabauti na [iVolatabu] baleta e tukuni ni uqeti vakalou, e vakamacalataki tale ga kina na cakamana kei na veika me baleta na Kalou.” Era kaya na vuku era sega ni via vakabauta ni vakavuna na Kalou na iVolatabu, ni dodonu me vakalewai me vaka ga e dau caka ena ivola tale eso.

A vakayagataki tu ena loma ni dua na gauna na ivakavuvuli i Darwin me baleta na bula vakaidewadewa me vakamacalataka na vuna era veisau kina na lotu ni toso na gauna. Era tekivu ena kena sokaloutaki na veika bula, oti ra dewa ena nodra qarava e levu na kalou. Ni toso na gauna, a basika na vakasama me qaravi ga e dua na kalou. E tukuni ena imatai ni vica na ivola ena iVolatabu me qaravi ga e dua na Kalou, era nanuma kina eso nira volai na ivola qori ena dua na gauna sara e muri, sega ni gauna e tukuni tiko ni volai kina.

Me tekivu mai na gauna qori, e duidui na sala e sa dau dikevi kina na iVolatabu. Kena ivakaraitaki ena dua na ivolavosa se qai taba oti ga qo me baleta na Veiyalayalati Makawa, e volai kina vakamatailalai eso na ulutaga e dikevi kina na iVolatabu, me vaka na kena vakadewai mai na itukutuku ena veitabagauna sa sivi, na ivurevure ni itukutuku, na vosa e vakayagataki kina, na dina ni kena itukutuku, na sala e sema kina ena itukutuku makawa, na itukutuku makawa ni Penitatuki, kei na so tale.

E duidui na nodra rai na vuku me baleta na gauna e volai kina na iVolatabu, ia e levu era tokona na vakatutu i Parofesa R. E. Friedman. E vola: “O ira na dauvolavola ena gauna makawa era vakayatuyatu, era vola serekali, kei na lawa me vica vata na drau na yabaki. Era yavutaka mai keri na edita na veika era vola ena iVolatabu.”

Eso na rai va qori kei na nodra vakalelewa e levu tale me baleta na iVolatabu e vakamacalataki ena ivola Faith, Tradition, and History. Ia vakalekaleka sara e tukuni kina: “Era duavata na vuku ena nodra sega ni nuitaka na iVolatabu, dua tale ga na ka na nodra nuitaka ga na nodra nanuma, ia era veivakalewai tiko ga vakataki ira ena duidui ni nodra rai.”

Valataki na iTuvatuva ni Gauna ena iVolatabu

Na ivola taumada ni iVolatabu a volai ena iyaya e ca rawarawa. Me kua gona ni nanumi nira na kune na ilavelave taumada se na kena era se volai sara ena gauna i Mosese, Josua, Samuela, se o Tevita. Ia e rawa ni vulici na itukutuku makawa e sega ni vakadeitaki sara, ia e tokona na iVolatabu. E vakatututaki kina ni ka vakayalomatua me vakabauti na tikinisiga e cavuti ena iVolatabu, me vaka ga era cakava e levu na vuku kei na dauvakekeli rogo. Na cava e vakaraitaka na ivakadinadina va qori? Raica mada qo eso na ivakaraitaki.

▪ Sa tu beka na ivola ena 3,500 na yabaki sa oti ena Tokalau e Loma makawa, e tukuni ena iVolatabu ni rau bula kina o Mosese kei Josua? A caka mai Mesopotemia makawa kei Ijipita na ivola ni itukutuku makawa, ivola ni lotu, ivola ni lawa, kei na so tale na ivola yaga. Vakacava na ka a vola o Mosese kei na so tale na Isireli? E tukuni ena Dictionary of the Old Testament: Pentateuch: “E dodonu me vakabauti ni sa tu na ivola donuya na gauna ni caka parasa e Kenani [rauta na 1550 ina 1200 B.S.K.].” E tomana: “Ni vakasamataki na ivakarau ni volavola ena gauna makawa, e sega ni dodonu me vakatitiqataki ni a vola o Mosese na ivola e tukuni ni vola. E dina qori me baleti ira e levu tale era volavola.”—Lako Yani 17:14; 24:4; 34:27, 28; Tiko Voli Mai na Lekutu 33:2; Vakarua 31:24.

▪ Era vakayagataka na itukutuku makawa na dauvola iVolatabu me nodra ivoladusidusi? Io, eso era vakayagataka na ‘ivola,’ de dua na ivolatukutuku ni matanitu, itukutuku ni kawa, ivola rogo ni itukutuku makawa, ivolatukutuku vakayavusa, vakavuvale tale ga.—Tiko Voli Mai na Lekutu 21:14; Josua 10:13; 2 Samuela 1:18; 1 Tui 11:41; 2 Veigauna 32:32.

▪ Na cava era se sega ni kune kina na ilavelave makawa ni iVolatabu era tu ni bera ni kune na iVolavivigi ni Waitui Mate? E kaya na mekesini na Biblical Archaeology Review: “Na ivola e caka mai na kuta kei na kulinimanumanu a sega ni maroroi rawa ena levu na vanua mai Palesitaina, ia ena vanua mamaca sara me vaka na yasayasa e wavolita na Waitui Mate. E vuca na iyaya qori ena qele suasua. Ia ni se sega ni kune e sega ni kena ibalebale ni sega ni tiko dina.” Era sa kune e vica na drau na dreta e dau dregati kina na ivola. Na ivola e caka mai na kuta kei na kulinimanumanu era rusa nira kama se vuca ena qele suasua, ia era tu vinaka ga na dreta. Na dreta qori era se tu sara mai na rauta na ikaciwa ina ikalima ni senitiuri B.S.K.

▪ Era maroroi rawa vakacava na ivolavivigi ni iVolatabu? E tukuna na ivola The Bible as It Was: “Na italanoa, na same, na lawa, kei na parofisai e tu ena iVolatabu nikua, a rairai lavetaki vakavica vata, ena loma sara mada ga ni gauna a volai tiko kina. . . . Ke lavetaki wasoma ena gauna mada ga e volai tiko kina, e caka qori baleta ni vakayagataki; e yaga ena bula e veisiga. . . . E sega ni dua ena lavetaka na ka e sega na kena yaga.”—Vakarua 17:18; Vosa Vakaibalebale 25:1.

Kena ibalebale e lavetaki vakavica vata na ivola taumada ni iVolatabu, e taura voleka ni 1,500 na yabaki me yacova na imatai ni senitiuri S.K. Na sasaga me donu na ka e lavetaki e okati kina “na vakavoutaki ni tuvai ni yatuvosa kei na kena ivolavolai, e takalevu sara qori ena Tokalau e Loma makawa,” e kaya na ivola On the Reliability of the Old Testament.b Qori e lomatarotarotaki kina na dina ni vakalelewa e yavutaki ena ituvatuva ni ka e volai kei na kena iwalewale.

A Volai ena Gauna Cava na iVolatabu?

E veiganiti beka me tukuni tiko ga ni kena yali na ivolavivigi a se volai sara ena gauna i Mosese, Josua, Samuela, kei na so tale, e vakadinadinataka nira sega ni volai ena gauna makawa sara na ivola ena iVolatabu me vaka e tukuni? Era duavata e levu na vuku ni kena yali na ivolavivigi makawa qori e sega ni kena ibalebale nira sega ni tiko dina. E vica sara mada na ka e volai ena iyaya e dau ca rawarawa a rawa ni maroroi? Kena ivakaraitaki e nanuma o K. A. Kitchen e dau dikeva na veika makawa kei Ijipita, ni voleka ni ivola kece e caka ena kuta e Ijipita era rusa ni bera ni veiliutaki na matanitu o Kirisi kei Roma.

Era na rairai taroga tale ga o ira era doka na iVolatabu: ‘Na cava na rai i Jisu me baleta na iVolatabu vakaIperiu?’ Ena gauna oya, a sega ni dau veiletitaki na tikinisiga. A ciqoma o Jisu na ka e tukuni ena iVolatabu me baleta na veitaravi ni ka e yaco kei na gauna era yaco kina, me vakataki ira ga na vo ni Jiu. A ciqoma beka na ka e volai ena ivola taumada ni iVolatabu?

A vakamacala o Jisu ena veika e vola o Mosese. Kena ivakaraitaki, a cavuta na “ivola i Mosese.” (Marika 12:26; Joni 5:46) A vakamacalataka na ka e tukuni ena Vakatekivu (Maciu 19:4, 5; 24:37-39); Lako Yani (Luke 20:37); Vunau ni Soro (Maciu 8:4); Tiko Voli Mai na Lekutu (Maciu 12:5); kei na Vakarua (Maciu 18:16). A kaya: “[E] dodonu mera vakayacori na ka kece e baleti au e volai ena lawa i Mosese, nodra ivola na Parofita, kei na Same.” (Luke 24:44) Ke ciqoma o Jisu na ka e vola o Mosese kei na so tale, sega ni vakatitiqataki ni vakabauta tale ga ni donu na veika e volai ena iVolatabu vakaIperiu me baleta na veitaravi ni ka e yaco kei na gauna era yaco kina.

A volai ena gauna cava na iVolatabu? E nuitaki na ka e tukuna me baleta na veika e yaco kei na gauna era yaco kina? Eda sa raica oti mai na nodra vakalelewa e levu na vuku, na ka e tukuna sara ga na iVolatabu, na rai i Jisu, kei na itukutuku makawa e sega ni vakadeitaki sara, ia e tokona na iVolatabu. Ni o vakasamataka qori, o rawa ni vakaraitaka ena nomu isaunitaro ni o duavata kei na ka e tukuna o Jisu ni masu vei Tamana, na Kalou o Jiova: “E dina na nomuni vosa.”—Joni 17:17.

[Footnotes]

[Chart/​iYaloyalo ena tabana e 20-23]

(Raica tale na ivola)

(iTuvatuva ni gauna e kilai kina vakacaca na yabaki era volai oti kina na ivola ena iVolatabu)

2000 B.S.K.

1800

[iTaba]

Era volavola na vunivola e Ijipita ni bera na gauna i Mosese

[Credit Line]

© DeA Picture Library/​Art Resource, NY

1600

[iTaba]

Vakaotia o Mosese na volai ni Vakatekivu ena 1513 B.S.K., a volavola ena ka e ca rawarawa

Vakatekivu 1513 B.S.K.

Josua

1400

1200

Samuela

1000 B.S.K.

[iTaba]

Era tu vinaka ga e vica na drau na dreta

Mai na 900 ina 500 B.S.K.

Jona

800

Aisea

600

Jeremaia

Taniela

[iTaba]

Lobi toka qo e dua na ivola e caka mai na kuta, e vesu ena wa qai kabi na dreta ena kena ibuki mai na 449 B.S.K.

[Credit Line]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[iTaba]

Na ivolavivigi ni Waitui Mate era olo ena lineni qai tawa ena saqa. Era ilavelave makawa duadua ni iVolatabu e bau kune

Mai na 200 ina 100 B.S.K.

[Credit Line]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem