Wase 5

E Vakavuna li na Kalou na iVolatabu?

1. Na cava na vuna me da vakabauta kina ni Kalou ena tukuni koya vei keda?

SA TUKUNI koya oti li vei keda na Kalou o Jiova? Sa tukuna oti li vei keda na veika a cakava kei na ka e nakita me na cakava? E dau tukuna e levu na ka vei ira na luvena na tama e dauloloma. Ia, mai na ka eda sa raica oti, sa tama dauloloma dina ga o Jiova.

2. (a) Na sala vinaka cava me na tukuni koya kina vei keda o Jiova? (b) Na taro cava e vura cake mai?

² Ena solia vakacava o Jiova na itukutuku vua na kawatamata ena veiyasa i vuravura, ni duidui tale ga na gauna era bula kina? E dua na sala vinaka me volai e dua na ivola, qai raica me soli vei ira kece. E vakavuna li na Kalou na iVolatabu me vaka o ya? Eda na kila vakacava ni vaka kina?

SEGA NI DUA TALE NA IVOLA ME VAKA NA IVOLATABU

3. Na cava e dua na vuna e kilai tani kina na iVolatabu?

³ Ke vakavuna dina na Kalou na iVolatabu, e dodonu me ivola kilai tani taudua e bau volai. E dina li? Io, e levu na vuna. Kena i matai, ni sa makawa sara; o na sega ni vakabauta me volai na Vosa ni Kalou vei ira na tamata kece ena dua na gauna lekaleka sa oti, se vakaevei? A tekivu volai Vakaiperiu ni rauta e 3,500 na yabaki sa oti. Sa qai tekivu vakadewataki ena 2,200 vakacaca na yabaki sa oti ena veivosa tani. Voleka ni tamata yadua edaidai e vuravura sa rawa ni wilika na iVolatabu ena nona vosa ga.

4. Ni raici vata na i wiliwili ni iVolatabu e tabaki kei na ivola tale e so, na cava e macala?

⁴ Dua tale na vuna, ni sega na ivola e volekata rawa na iVolatabu ena levu ni kena lavelave. E rawa ni vakatokai e dua na ivola me ivola “voli vakalevu,” ke udolu wale ga na kena lavelave sa tabaki. Ia, na iVolatabu e tabaki ena vica vata na milioni e veiyabaki. Ia ena veisenitiuri e drau vakamilioni sa tabaki rawa. Voleka ni vanua kece ga e vuravura sa tu kina na iVolatabu, se mani vakacava na kedra yawa. E sega li ni dodonu me vaka oqo na ivola e vakavuna na Kalou?

5. A sagai vakacava me vakarusai na iVolatabu?

⁵ Na ka e vakavuna me kilai tani kina na iVolatabu ena levu ni kena veisoliyaki, o ya na nodra saga na kena meca me ra vakarusa. Eda na sega beka ni namaka me ra vakacacana na ivola ni Kalou na i talai ni Tevoro? Sa yaco oti oqo. E a caka wasoma ena dua na gauna e liu na vakama iVolatabu, e vakavuqa me ra dau totogi mate kina o ira e kunei ni ra wilika.

6. (a) Na taro bibi cava soti e sauma na iVolatabu? (b) E vei era kaya na dauvolavola ena iVolatabu ni ra kauta mai kina na nodra itukutuku?

⁶ O na namaka ni na vakaraitaka na ivola ni Kalou na veika bibi eda via kila kece. ‘E vu mai vei na bula?’ ‘Na cava eda tiko kina e ke?’ ‘Na cava ena yaco ena gauna e se bera mai?’ Oqori e so na taro e sauma na iVolatabu. E vakamatatataka tale ga ni vu mai vei Jiova na kena itukutuku. A kaya e dua na dauvola iVolatabu: “Sa vosa e na gusuqu na Yalo i Jiova, sa tiko e na yamequ talega na nona vosa.” (2 Samuela 23:2) E vola e dua tale: “Na Kalou sa vakavuna naiVolatabu kecega.” (2 Timoci 3:16) Ni tukuna macala tu na iVolatabu ni Vosa ni Kalou, ena sega li ni vinaka me da vaqaqa se sa vaka kina?

NA KENA VOLAI NA IVOLATABU

7. (a) O cei e vola na iVolatabu? (b) E kainaki ga vakacava ni Vosa ni Kalou?

⁷ ‘E vakavuna vakacava na Kalou na iVolatabu ni ra vola na tamata?’ o na rairai taroga. E dina ni rauta ni le 40 era a vola vata. Era vola sara ga na iVolatabu na tamata oqo, vakavo ga na i Vunau e Tini, ni a vola na Kalou ena vatu raraba ena yalona tabu. (Lako Yani 31:18) Ia e sega ni kena i balebale o ya me sa sega ni Vosa ni Kalou na ka era vola. E kaya na iVolatabu: “Sa vosa ga na tamata yalosavasava ni Kalou me vaka sa vakauti ira na Yalo Tabu.” (2 Pita 1:21) Io, me vaka ni a taurivaka na Kalou na yalona tabu kaukauwa me bulia na veilomalagi, na vuravura, kei na ka kece ga, e taurivaka tale ga me uqeta na kena volai na iVolatabu.

8, 9. Na i vakatautauvata cava sa tu edaidai me da kila kina se vakavuna vakacava na Kalou me volai na iVolatabu?

⁸ Sa qai macala ni a dua ga e vola na iVolatabu, na Kalou o Jiova. E taurivaka na tamata me ra vola na itukutuku, me vaka ga na daunibisinisi ni taurivaka e dua nona sekeriteri me vola e dua na ivola. E vola na ivola o sekeriteri, ia na lewe ni ivola e nona nanuma, e nona vakasama ga na daunibisinisi. E nona ivola gona, sega ni nei sekeriteri. E vaka kina na iVolatabu, ni sega ni ivola ni tamata a taurivaki me ra vola, ia e i Vola ga ni Kalou.

⁹ Me vaka ni bulia na mona na Kalou, e sega ni dredre vua me vakadewa yani ki na nodra vakasama na dau­qa­ravi koya na itukutuku me volai. Ena gauna mada ga oqo sa rawa me toka ga e vale e dua me ciqoma sara na itukutuku mai vanua yawa ena retio se retioyaloyalo. Na domo se i yaloyalo oqori era cici yawa mai, ni ra muria ga na lawa sa tuvana tu na Kalou. Sa vakamatatataka oqori ni rawa vei Jiova ena nona i tikotiko yawa sara mai lomalagi, me uqeta na tamata me ra vola na ka e vinakata me ra mai kila na kawatamata.

10. (a) E vica na ivola ena iVolatabu, e vakacava na balavu ni gauna era volai mai kina? (b) Na cava na usutu levu ni iVolatabu?

¹⁰ Sa mani rawa e dua na iVola totoka. Na iVolatabu e 66 na ivola lalai. Na vosa Vakirisi na biblia na vosa e tauri mai kina na “Bible” (iVolatabu) e kena i balebale na “ivola lalai.” Era volai na ivola oqo ena 1,600 vakacaca na yabaki mai na 1513 B.S.K. ki na 98 S.K. Ni dua ga e vakavuna, era duavata vinaka kina na ivola kece ni iVolatabu oqo. E dua ga na kedra usutu, o ya ni na vakalesuya mai na Kalou o Jiova na ituvaki dodonu ena vuku ni nona matanitu. Na imatai ni ivola, na Vakatekivu, e tukuna na yali ni itikotiko parataisi ni a vorati na Kalou. Na iotioti ni ivola, na Vakatakila, e tukuna na vakalesui mai ni vuravura me parataisi tale ena veiliutaki ni Kalou.​—Vakatekivu 3:19, 23; Vakatakila 12:10; 21:3, 4.

11. (a) Na vosa cava soti a volai kina na iVolatabu? (b) Na cava na rua na wase lelevu ni iVolatabu, ia e laurai vakacava na nodrau duavata?

¹¹ Na imatai ni 39 na ivola ni iVolatabu a volai vakaIperiu, qai vica na tikina lalai ena vosa Vakaaramea. Na iotioti ni 27 a volai ena vosa vaKirisi, na vosa raraba ni gauna o ya ni ratou se bula voli e vuravura o Jisu kei ira na nona imuri lotu vaKarisito. E donu kina na nodrau vakatokai na rua na wase lelevu oqo ni iVolatabu me “iVolatabu vakaIperiu” kei na “iVolatabu vaKirisi.” E laurai na nodrau duavata ni lavevosa vaka 365 na iVolatabu vaKirisii mai na iVolatabu vakaIperiu, qai dusi lesu vaka375 ki na iVolatabu vakaIperiu.

KENA SAGAI MEDA VAKA IVOLATABU KECE

12. Ena vuku ni cava a vakarautaka kina o Jiova me lavetaki na iVolatabu?

¹² Era na wilika vakacava na Vosa ni Kalou na tamata kece ga ke a tu ga ena kena vosa taumada? Ena sega ni rawa. Sa mani vakarautaka o Jiova me lavetaki na volavola taumada vakaIperiu. (Vaka­rua 17:18) Me kena i vakaraitaki, o Esera e vakatokai me “vu-ni-vola uasivi . . . e na vunau i Mosese, ka solia ko Jiova na nodra Kalou na Isireli.” (Esera 7:6) A sa caka oti tale ga e vica vata na udolu na lavelave ni iVolatabu vaKirisi.

13. (a) Na cava e vinakati me rawa ni ra wilika kece kina na tamata na iVolatabu? (b) Na gauna cava a tekivu vakadewataki kina na iVolatabu?

¹³ O rawa beka ni wilika na vosa vakaIperiu se vaKirisi? Ke sega, o na sega ga ni wilika rawa na lavelave makawa ni iVolatabu e volai ena liga, e so era se tu ga ena gauna oqo. Mo wilika rawa gona na iVolatabu ena vinakati e dua me vola ena nomu vosa. Ni vakadewataki mai na dua na vosa ki na dua tale sa ra mai wilika rawa kina e le vuqa na Vosa ni Kalou. Me kena i vakaraitaki ena 300 na yabaki ni bera ni sucu o Jisu, sa vosataki raraba tu na vosa Vakirisi. A tekivu vakadewataki kina na iVolatabu Vakaiperiu ki na vosa Vakirisi ena 280 B.S.K. Na vakadewa oqori na “Septuagint.”

14. (a) Na cava era valuta kaukauwa kina e so na i liuliu vakalotu me kua ni vakadewataki na iVolatabu? (b) Na cava e vakaraitaka ni ra sa guce?

¹⁴ Oti, sa mai vosataki raraba na vosa vakaLatina, sa mani vakadewataki kina na iVolatabu ena vosa vakaLatina. Ia, ni oti e vica na senitiuri, sa le lailai sara era vosa vakaLatina. E vuqa era sa laki vosataka na vosa tale e so me vaka na vosa vakaArapea, vakaVaranise, vakaSipeini, vakaPotukali, vakaItali, vakaJamani, kei na vakaPeritania. Ena dua na gauna era a valuta kaukauwa sara na iliuliu ni lotu Katolika, me kua ni volai na iVolatabu ena nodra vosa na tauvanua. Ra qai dau vakamai nira vesu tu ena kau o ira e tiko nodra iVolatabu. Era cakava oqo baleta ni vakavotuya na iVolatabu na nodra ivakavuvuli lasu kei na nodra ivakarau ca. Ia era a qai guce na iliuliu vakalotu, mani vakadewataki rawa sara na iVolatabu ki na vuqa na vosa qai veisoliyaki sara vakalevu. Edaidai sa rawa ni wiliki na iVolatabu taucoko se vakatikina ga, ena 2,000 vakacaca na vosa!

15. Na cava e daumaka kina me tu noda vakadewa vou ni iVolatabu?

¹⁵ Ni toso tiko na gauna e levu na vakadewa ni iVolatabu sa mai tabaki ena dua tiko ga na vosa. Ena vosa Vakaperitania mada ga, e vica vata na daseni na kena vakavakadewa. Me ka ni cava soti? E sega li ni sa rauta ga e dua? Sega, baleta ni toso na gauna sa na veisau vakalevu na vosa. Ke o vakatauvatana na vakadewa makawa ni iVolatabu kei na ka vou, o na raica na veisau ni vosa. E dina ni tautauvata na kedra vakasama, o na raica ni vakadewa vovou ga e tabaki ena gauna oqo era kilai rawarawa. Me da marautaka gona na vakadewa vovou era sa mai kotora na Vosa ni Kalou ena ivosavosa eda kila kece ena gauna oqo, qai kilai rawarawa.

SA VEISAUTAKI BEKA NA IVOLATABU?

16. Na cava era vakabauta kina e so ni sa veisautaki na iVolatabu?

¹⁶ O na rairai taroga: ‘Eda vakadeitaka vakacava ni noda iVolatabu edaidai e lewena na itukutuku vata ga a vakarautaka na Kalou vei ira era a vola na iVolatabu?’ Ni ra lavetaki se ra baci lavetaki na ivola ni iVolatabu ena vica vata na drau se mani udolu vakacaca na yabaki, e sega li ni sa basika mai kina na cala? Io, e vaka kina, ia sa ra kunei na cala oqo ra sa qai vakadodonutaki ena vakadewa vovou ni iVolatabu ni gauna oqo. Edaidai na itukutuku e tiko kina sa vaka ga na kena a se vakarautaka sara na Kalou vei ira era a vola taumada. Na cava na kena ivakadinadina?

17. Na cava na i vakadinadina ni sega ni bau veisautaki na iVolatabu?

¹⁷ A kunei ena maliwa ni 1947 kei na 1955 na i Vola Vivigi ni Waitui Mate. Na ivola vivigi makawa oqo era tiko tale ga kina e so na lavelave ni iVolatabu vakaIperiu. Era a volai ena 100 se 200 na yabaki ni se bera ni sucu o Jisu. E dua vei ira na ivola vivigi oqo na lavelave ni ivola nei Aisea. Ni bera nodra kunei, na lavelave makawa duadua nei Aisea sa tu rawa ena vosa vakaIperiu, a volai volekata na 1,000 na yabaki ni sa sucu oti o Jisu. Ni rau mai vakatauvatani na lavelave e rua oqo nei Aisea e lailai wale na kedrau duidui, o ya ena sipelitaki wale ga ni kedrau vosa! Kena ibalebale o ya ni sega dina ni dua na ka e veisautaki ena 1,000 na yabaki ni lavelavetaki!

18. (a) E mai vakadodonutaki vakacava nodra cala na daulave vosa? (b) Na cava e rawa ni tukuni me baleta na dodonu ni iVolatabu Vakirisi?

¹⁸ Sa tu rawa e sivia e 1,700 na lavelave makawa lalai ni iVolatabu vakaIperiu. Nira vakatauvatani vinaka na vuqa na lavelave makawa oqo, na vica mada ga na cala lalai era cakava na daulavelavetaki e rawa ni kune me ra vakadodonutaki. Sa tu tale ga e vica vata na udolu na ilavelave makawa sara ni iVolatabu vaKirisi, e so vei ira e se volai ni oti toka ga na gauna i Jisu kei iratou nona i apositolo. A kaya kina vaka oqo o Sir Frederic Kenyon: “Sa sega tale ni qai vakatitiqataki ni a vakadewai donu mai na iVolatabu me vaka a volai taumada.”—The Bible and Archae­ology, taqana e 288, 289.

19. (a) Na cava e dua na i vakaraitaki ni kena sagai me vakaikuritaki na iVolatabu? (b) Ena vuku ni cava e sega kina ni tiki dina ni iVolatabu na 1 Joni 5:7 me vaka e volai ena so na vakadewa?

¹⁹ E sega ni kena i balebale oqo ni a sega ni sagai me veisautaki na Vosa ni Kalou. E a sagai. E dua e kilai levu na 1 Joni 5:7. Ena King James Version ni 1611 e vaka oqo: “Ni ratou sa vakadinadina mai lomalagi e lewe tolu, na Tama, na Vosa, kei na Yalo Tabu: ia eratou sa dua ga na lewe tolu oqo.” Ia na vosa oqo era sega ni kune ena dua vei ira na lavelave makawa ni iVolatabu. E vakaikuritaka e dua na tamata me tokona kina na i vakavuvuli ni Le Tolu Vakalou. Ni sa macala ni ra a sega ni tiki ni Vosa ni Kalou na vosa oqo, sa mani vakadodonutaki, ena sega ni kune kina ena vakadewa vovou ni iVolatabu.

20. Eda kila rawa vakacava ni se dodonu tiko ga na iVolatabu?

²⁰ Ke dua gona e kaya ni sa sega ena iVolatabu na itukutuku vata ga a volai taumada kina, o koya oqori e lecaika. Na Kalou o Jiova e qarauna me taqomaki nona Vosa, sega mai na nodra cala ga na daulavelavetaki, mai vei ira tale ga na via vakaikuritaka. E tukuni tu ena iVolatabu na yalayala ni Kalou, ni na qarauni me dodonu tiko ga nona Vosa vei keda edaidai.​—Same 12:6; Taniela 12:4; 1 Pita 1:24, 25; Vakatakila 22:18, 19.

E DINA LI NA IVOLATABU?

21. E raica vakacava na Vosa ni Kalou o Jisu?

²¹ A kaya o Jisu Karisito ena masu vua na Kalou: “Sa ka dina na nomuni vosa.” (Joni 17:17) E tu li na i vakadinadina ni ka oqo? Ni raici vinaka na iVolatabu, eda kunea li ni ka dina? Sa ra dau qoroqoro na vulica na itukutuku ni veigauna ena nodra kunea na kena dodonu vinaka na iVolatabu. E tu ena iVolatabu na yaca kei na itukutuku e rawa ni ra vakadinadinataki. Me da raica e so.

22-25. Na cava e vakaraitaka ni dina na itukutuku ni iVolatabu?

²² Raica mada na i yaloyalo kei na veika e volai tu ena lalaga ni valenisoro oqo mai Karnak, Ijipita. Era vaka­ta­kila na qaqa nei Fero Sisaki ena 3,000 na yabaki sa oti vua na matanitu o Juta a tui tu kina o Riopo­ami na luve i Solomoni. E tukuna na iVolatabu na ka vata sara ga oqo.​—1 Tui 14:25, 26.

²³ Raica tale ga na Vatu ni kai Moapi. Rawa ni kunei na vatu oqo ena Louvre Museum mai Parisi, Varanise. E vakatakila na volavola ni a vorati Isireli o Tui Mesa mai Moapi. Oqo tale ga e tukuna na iVolatabu.​—2 Tui 1:1; 3:4-27.

²⁴ E raici ena yasa i matau na Tobu mai Sailoama kei na i curucuru ni qaraniwai e Jerusalemi e 533 na mita na kena balavu. E levu na saravanua ki Jerusalemi ena gauna edaidai sa ra vuto oti ena qara oqo. Na kena se tu ga e vakaraitaka na dina ni iVolatabu. Ena sala cava? Ni vakamacalataka na iVolatabu ni a taya na qara o Tui Esekaia sivia e 2,500 na yabaki sa oti me taqomaka na mena salaniwai ni kaba yani e dua na mataivalu.​—2 Tui 20:20; 2 Veigauna 32:2-4, 30.

²⁵ Ena rawa ni raica e dua na vulagi ena British Museum na i Tukutuku nei Nabonidus, e toka oqori ena yasa i matau. E tukuna na bale kei Papiloni, me vaka ga e kaya na iVolatabu. (Taniela 5:30, 31) Ia e kaya tiko na iVolatabu ni a tui Papiloni ena gauna oqori o Pelisasari. E sega ni cavuti Pelisasari na i Tukutuku nei Nabonidus. A bau kainaki sara tu mada ga ena dua na gauna, mai na volavola makawa kece era tu ni o Nabonidus na i otioti ni tui Papiloni. Ra sa qai tukuna na daucakitaka na dina ni iVolatabu, ni sega ni a bau bula o Pelisasari, o koya gona e cala na iVolatabu. Ia ena vica ga na yabaki sa oti, e kune kina na volavola makawa era kaya kece ni o Pelisasari e luve i Nabonidus ga, erau a lewa vakatui vata kei tamana e Papiloni ena gauna o ya! Io e dina na iVolatabu, me vaka sa laurai ena vuqa sara na i vakadinadina.

26. Na cava na i vakadinadina ni dodonu na iVolatabu mai na nodra rai na saenitisi?

²⁶ Ia, e sega ni vakamacalataki duadua ga ena iVolatabu na itukutuku dina ni veigauna. Na ka kece e kaya e dina. Ni vakamacala ena ka ni bulibuli, e dodonu vakaoti. Me rua mada na i vakaraitaki: E liu e vakabauti tu ni dua na ka e tabea tiko na vuravura, me vaka beka e dua na tuwawa. Ia me vaka sa ra mai vakadinadinataka na saenitisi, e dina na ka e kaya na iVolatabu ni Kalou “sa vakarubeci vuravura e na ka sa sega ga.” (Jope 26:7) E sega ni tukuni vuravura na iVolatabu me raraba me vaka era vakabauta e le levu ena gauna e liu, e kaya ga ni “sa vakaitikotiko mai cake [na Kalou] ia e ra na vuravura moqimoqili.”​—Aisea 40:22, NW.

27. (a) Na cava na i vakadinadina levu ni vakavuna na Kalou na iVolatabu? (b) Na cava na veika a parofisaitaka tu na iVolatabu Vakaiperiu me baleti koya na Luve ni Kalou?

²⁷ Ia na i vakadinadina levu duadua ni vakavuna dina na Kalou na iVolatabu, a ya na kena sega ni cala na kena tukuna na veika e se bera ni yaco. E sega tale ni dua na ivola e rawa ni tukuna vakadodonu na veika ni ra se bera ni yaco; ia na iVolatabu ga. E levu tu kina na parofisai e yaco dina, io na itukutuku sa volai tu mai vakailiu. E so vei ira na parofisai kurabuitaki oqo e baleta na nona lako mai vuravura na Luve ni Kalou. E vica vata na drau na yabaki na kena sa parofisaitaka tu vakadodonu na iVolatabu Vakaiperiu na gauna sara ga me sucu kina mai Peceliema o Koya e Yalataki, ena vakasucuma e dua na goneyalewa, me na soli yani ena 30 na tiki ni siliva, ena wili vata kei ira na tamata ca, ena sega ni musulaki e dua na suina, e vakawirimadigitaki nona i sulu, qai vuqa tale na kena ivakamacala.​—Maika 5:2; Maciu 2:3-9; Aisea 7:14; Maciu 1:22, 23; Sakaraia 11:12, 13; Maciu 27:3-5; Aisea 53:12; Luke 22:37, 52; 23:32, 33; Same 34:20; Joni 19:36; Same 22:18; Maciu 27:35.

28. (a) Eda nuidei vakacava ni parofisai ni iVolatabu era se bera ni yaco, era na yaco? (b) Na cava o na qai vakadinata ke o vulica tiko ga na iVolatabu?

²⁸ Me vaka a tukuni ena i matai ni wase ni ivola oqo, e parofisaitaka tale ga na iVolatabu ni sega ni dede sa na muduki na i vakarau ni veika makawa oqo, me sosomitaki ena dua na ka vou. (Maciu 24:3-14; 2 Pita 3:7, 13) E rawa beka ni da vakararavi ena parofisai era se bera ni vakayacori oqori? Ia, ke dua e tukuna vakadrau vei iko na ka dina, mo na qai vakatitiqa tale ke sa tukuna vei iko e so na ka vou? Ke se sega vakadua ni lasu vei iko, mo na qai vakatitiqataki koya tale? Sa dua na ka vakalialia! E sega kina na vuna me da vakatitiqataka na yalayala ni Kalou ena iVolatabu. E rawa ni vakabauti na nona Vosa! (Taito 1:2) Ni o vulica tiko ga na iVolatabu, o sa na qai vakadinata ga vakalevu, ni vakavuna dina na Kalou na iVolatabu.

[iYaloyalo ena tabana e 49]

E taurivaki ira na tamata na Kalou me ra vola na iVolatabu me vaka ga na daunibisinisi ni taurivaka e dua nona sekeriteri me vola e dua na ivola

[iYaloyalo ena tabana e 50]

Era valuta kaukauwa e so na i liuliu vakalotu me kua nivolai na iVolatabu ena nodra vosa na tauvanua, ra qai vakamai ni ra vesu tu ena kau o ira e tiko na nodra iVolatabu

[iYaloyalo ena tabana e 52, 53]

iVola Vivigi ni Waitui Mate nei Aisea

[iYaloyalo ena tabana e 54, 55]

Lalaga ni valenisoro mai Karnak, Ijipita

[iYaloyalo ena tabana e 55]

Vatu ni kai Moapi

[iYaloyalo ena tabana e 55]

iTukutuku nei Nabonidus

[iYaloyalo ena tabana e 55]

I curucuru ni Qaraniwai i Esekaia kei na Tobu mai Sailoama