Vakatakila O Jiova “Na Ka Ena Vakarau Yaco”

“Na ivakatakila e solia na Kalou vei Jisu Karisito, me vakaraitaka vei ira na nona dauveiqaravi na ka ena vakarau yaco.”​—VKTA. 1:1.

O NA SAUMA VAKACAVA?

Ena matakau vakaitamera, na cava e vakatayaloyalotaka na Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika?

E vakamacalataka vakacava o Joni na kedrau veisemati na Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika kei na Matabose kei Vuravura?

E vakamacalataka vakacava o Joni kei Taniela na kedra itinitini na veiliutaki vakatamata?

1, 2. (a) E yaga vakacava na noda dikeva na parofisai Taniela kei Joni? (b) O cei soti e vakatayaloyalotaka na imatai ni ono na ulu ni manumanu kila?

NODA dikeva na parofisai i Taniela kei Joni, eda mai kila kina na ibalebale ni veika era yaco tu e vuravura nikua, kei na kena ena yaco ena veigauna e se bera mai. Na cava eda vulica nida vakatauvatana na raivotu i Joni me baleta na manumanu kila, na raivotu i Taniela me baleta na manumanu vakarerevaki e tini na kena ileu, kei na nona vakamacalataka na matakau vakaitamera? Na cava eda na cakava nida kila na ibalebale dina ni parofisai qori?

² Meda dikeva mada na raivotu i Joni me baleta na manumanu kila. (Vkta., wase 13) Ena ulutaga ni vuli sa oti, eda veivosakitaka mai kina ni imatai ni ono na ulu ni manumanu kila e vakatayaloyalotaki Ijipita, Asiria, Papiloni, Mitia kei Perisia, Kirisi, kei Roma. O ira kece qori era tusaqata na kawa ni yalewa. (Vkte. 3:15) Ena gauna a vola kina o Joni na nona raivotu, sa matanitu qaqa tiko e vuravura o Roma na ikaono ni ulu. A matanitu qaqa tiko e vuravura me vica na drau na yabaki. Ia ena basika na ikavitu ni ulu me sosomitaki Roma. O cei gona na matanitu qaqa e vakatayaloyalotaka na ikavitu ni ulu? Na cava ena cakava vei ira na kawa ni yalewa?

CADRA NA MATANITU QAQA O PERITANIA KEI MERIKA

3. Na cava e vakatayaloyalotaka na manumanu vakarerevaki e tini na kena ileu? Na cava e vakatayaloyalotaka na tini na ileu?

³ Me rawa nida kila na ibalebale ni ikavitu ni ulu ni manumanu kila ena iVakatakila wase 13, e vinaka meda vakatauvatana na raivotu i Joni kei na raivotu i Taniela me baleta na manumanu kila vakarerevaki e tini na kena ileu.a (Wilika Taniela 7:7, 8, 23, 24.) Na manumanu kila a raica o Taniela e vakatayaloyalotaki Roma, na Matanitu Qaqa e Vuravura. (Raica na kato ena tabana e 12-13.) Ena ikalima ni senitiuri S.K., a tekivu me tawase na veivanua era qali vakaRoma. Koya gona, na tini na ileu e tubu mai na ulu ni manumanu kila, e vakatayaloyalotaka na matanitu era basika mai ena veivanua era qali vakaRoma.

4, 5. (a) Na cava e cakava na ileu lailai? (b) Na cava e vakatayaloyalotaka na ikavitu ni ulu ni manumanu kila?

⁴ Ena parofisai i Taniela me baleta na manumanu kila vakarerevaki e tini na kena ileu, e tukuni kina ni na tubu mai e dua na “ileu lailai” qai cavuraki ratou laivi e tolu na ileu. A yaco vakacava qori? O Peritania e dua vei ira na vanua a qali tu e Roma, sa qai yaco me dua na matanitu. Ena ika17 ni senitiuri, e sega sara ni matanitu kaukaua o Peritania. E tolu tale na matanitu era qali vakaRoma—o Sipeni, Necaladi kei Varanise—eratou matanitu kaukaua sara vei Peritania. Ia e qai cavuraki ratou yadudua o Peritania, era sega tale ni kaukaua. Ena loma ni ika18 ni senitiuri, sa mua sara tiko ga o Peritania me matanitu qaqa e vuravura. Ia e se sega ga ni ikavitu ni ulu ni manumanu kila.

⁵ A lewa o Peritania e levu na vanua, ia era qai tawase na koloni ena veivanua ena Noca Amerika, e yaco sara me dua na matanitu o Merika. Ia a sega ni tarovi Merika o Peritania, a vakalaiva ga me matanitu kaukaua, era taqomaki koya mada ga na mataivalu e wai ni Peritania. Ni tekivu na siga ni Turaga ena 1914, e levu duadua na vanua era qali vei Peritania ni vakatauvatani kei na veimatanitu kaukaua ena veigauna sa oti. Donuya na gauna qori, o Merika tale ga e matanitu vakailavo duadua e vuravura.b Ena iMatai ni Valu Levu, a tovata kei Peritania o Merika. Sa qai basika na ikavitu ni ulu ni manumanu kila, na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Merika. Ia na cava e qai cakava na matanitu qori vua na kawa ni yalewa?

6. Na cava e cakava na ikavitu ni ulu vei ira na tamata ni Kalou?

⁶ Ni oti e vica na yabaki mai na kena tekivu na siga ni Turaga, na ikavitu ni ulu ni manumanu kila e vakatotogani ira na tamata ni Kalou—qori o ira na ivovo ni taci Karisito era se bula tiko e vuravura. (Maciu 25:40) A tukuna o Jisu nira na ogaoga tiko e vuravura na ivovo ni kawa ni yalewa donuya na gauna ena tiko kina. (Maciu 24:45-47; Kala. 3:26-29) A valuti ira na yalosavasava qori na matanitu o Peritania kei Merika. (Vkta. 13:3, 7) E tusaqati ira na tamata ni Kalou ena iMatai ni iValu Levu, e vakatabuya eso na nodra ivola, qai biuti ira e valeniveivesu o ira na matataka na dauveiqaravi yalodina e vuku. Na ikavitu ni ulu ni manumanu kila e voleka sara ni vakamatea se muduka na vunautaki ni itukutuku vinaka ena loma ni dua na gauna. A kila o Jiova ni na yaco qori qai vakatakila sara vei Joni. A tukuni tale ga vei Joni nira na vakabulai tale vakaivakatakarakara na ikarua ni wase ni kawa ni yalewa, me vakayacori kina ena kena ivakatagedegede e levu sara na cakacaka vakavunau. (Vkta. 11:3, 7-11) Ni dikevi na kedra ivolatukutuku na tamata i Jiova ena vicasagavulu na yabaki sa oti, e macala kina ni yaco dina na parofisai qori.

MATANITU QAQA O PERITANIA KEI MERIKA, YAVA AIRONI KEI NA TETE

7. Erau veisemati vakacava na ikavitu ni ulu ni manumanu kila kei na matakau vakaitamera?

⁷ Erau veisemati vakacava na ikavitu ni ulu ni manumanu kila kei na matakau vakaitamera? O Peritania a basika mai na matanitu o Roma, ia o Merika a basika mai na matanitu o Peritania. Koya gona, e rawa nida kaya ni gole tale ga mai Roma o Merika. Vakacava na yava ni matakau? E tukuni ni veiwaki kina na aironi kei na tete. (Wilika Taniela 2:41-43.) Na ivakamacala qori e veisemati vinaka kei na gauna ena cadra kina na ikavitu ni ulu ni manumanu kila, na Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika. Ke dua na ka e buli mai na aironi kei na tete, ena sega sara ni kaukaua. Ia ke buli ga mai na aironi, ena kaukaua vinaka. E va tale ga qori o Peritania kei Merika, nirau malumalumu sara vei Roma, na matanitu erau basika mai kina. A yaco vakacava qori?

8, 9. (a) E vakaraitaka vakacava na ikavitu ni matanitu qaqa na kaukaua e vaka na aironi? (b) Na cava e vakatayaloyalotaka na tete ena yava ni matakau?

⁸ Ena so na gauna e vakaraitaka na ikavitu ni ulu ni manumanu kila na kaukaua me vaka na aironi. Kena ivakaraitaki, na nona qaqa ena iMatai ni iValu Levu. Ena iKarua ni iValu Levu, e vakaraitaka tale ga na ikavitu ni ulu na kaukaua e vaka na aironi.c Ni sa oti na ivalu, e vakaraitaka ena so na gauna na ikavitu ni ulu na kaukaua e vaka na aironi. Ia me tekivu mai ena gauna oya, sa waki kei na aironi na tete.

⁹ Dua na ka na nodra saga tiko mai na tamata i Jiova mera kila na ibalebale ni yava ni matakau. E cavuti ena Taniela 2:41 na kena waki vata na aironi kei na tete, qori e vakatayaloyalotaka e dua ga na “matanitu,” sega ni lewe levu. Na tete e vakatayaloyalotaka na veika era tu ena Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika ena rawa ni vakamalumalumutaki koya tale. Ena sega tale ga ni uasiviti Roma kina ena kaukaua baleta o Roma e vakatakarakarataki ena yava ni matakau e buli mai na aironi. Na tete tale ga e vakaibalebaletaki ira “na kawa ni tamata wale,” se o ira na tauvanua. (Tani. 2:43) Era tekivu vakamalumalumutaka na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Merika na lewenivanua ena nodra valataka na nodra dodonu, me levu na nodra dodonu e valenicakacaka, era bau saga tale ga mera tugalala. Na ka era cakava na tauvanua se lewenivanua e dredre kina vua na Matanitu Qaqa kei Vuravura, o Peritania kei Merika me vakaraitaka na kaukaua e vaka na aironi. Kuria qori, e duidui tale tu ga na nodra rai vakapolitiki na tauvanua. Ke caka na veidigidigi, qai qaqa ga ena vica na wiliwili e dua na iliuliu, ena sega sara ni tu vua na kaukaua me cakava kina na ka e yalataka. A parofisaitaka o Taniela: “Sa na vakakina na matanitu koya, e dua na tikina ena kaukaua, ka dua na tikina ena vuru rawarawa.”—Tani. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. (a) Na cava ena yaco ena “yava” ni matakau? (b) Na cava eda rawa ni vakadeitaka me baleta na iwiliwili ni iqaqalo ni yava?

¹⁰ Ena ika21 ni senitiuri, erau se duavata tiko ga o Peritania kei Merika. Levu na gauna ni basika eso na ituvaki e vuravura, erau dau tovata tu ga na matanitu e rua. Na parofisai me baleta na matakau kei na manumanu kila e vakadeitaka vei keda ni sega tale ni dua na matanitu qaqa ena sosomitaka na Matanitu Qaqa e Vuravura o Peritania kei Merika. Dina ni na rairai malumalumu sara vei Roma na ikavitu ni matanitu, ia ena sega ni muduki na nona veiliutaki.

¹¹ Vakacava na iqaqalo ni yava ni matakau, e tiko na kena ibalebale? Vakasamataka mada qo: Ena so tale na raivotu, a cavuta sara ga o Taniela na iwiliwili kei na kena levu—kena ivakaraitaki, na iwiliwili ni ileu ena ulu ni manumanu kila. E bibi na iwiliwili qori. Ia ni vakamacalataka tiko o Taniela na matakau, a sega ni cavuta na iwiliwili ni iqaqalo ni yavana. Kena irairai ni sega gona ni bibi na iwiliwili ni iqaqalo ni yava me vaka ga na kena sega ni vakabibitaki na iwiliwili ni tabana, ligana, iqaqalo kei na yavana. Ia a tukuna ga o Taniela ni iqaqalo ni yava ni matakau e buli mai na aironi kei na tete. E macala gona mai na ka e tukuna, ni na Matanitu Qaqa tiko ga kei vuravura o Peritania kei Merika ena gauna e lauta kina na yava ni matakau na vatu e vakatakarakarataka na Matanitu ni Kalou.​—Tani. 2:45.

PERITANIA KEI MERIKA, KEI NA MANUMANU KILA E RUA NA KENA ILEU

12, 13. Na cava e vakatayaloyalotaka na manumanu kila e rua na kena ileu, na cava e qai cakava?

¹² Eda kila ni vakatakarakarataka na aironi e wakivata kei na tete na Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika. Ia ena raivotu a tukuna o Jisu vei Joni e vakaraitaka ni matanitu qori ena vakacolasau tiko ga ena iotioti ni veisiga. Ena sala cava? A raica o Joni e dua na manumanu kila e rua na kena ileu, qai vosa me vaka na gata. Na cava e vakatayaloyalotaka na manumanu vakarerevaki qori? E rua tiko na kena ileu, kena ibalebale ni rua na matanitu tovata. A raica tale tiko o Joni na Matanitu Qaqa e Vuravura o Peritania kei Merika, ia qo sa veisau na nona itavi.​—Wilika Vakatakila 13:11-15.

¹³ Na manumanu kila qori e uqeta na kena buli na ivakatakarakara ni manumanu kila. A vola o Joni ni na basika mai na ivakatakarakara ni manumanu kila, ena yali yani qai basika tale. Qori sara ga na ka e yaco ena dua na isoqosoqo erau vakaduria o Peritania kei Merika, a nanumi me na vakaduavatataki ira qai matataki ira na matanitu e vuravura.d A basika na isoqosoqo qo ni oti na iMatai ni iValu Levu, a vakatokai me Matabose Makawa kei Vuravura. A yali na isoqosoqo qo ena gauna a tekivu kina na iKarua ni iValu Levu. Donuya na gauna qori, era kacivaka na tamata ni Kalou ni na cadra tale na ivakatakarakara ni manumanu kila me vaka e parofisaitaki ena iVakatakila. Qori sara ga na ka e yaco, a vakatokai na isoqosoqo qori me Matabose kei Vuravura.—Vkta. 17:8.

14. Na cava e tukuni kina ni “ikawalu ni tui” na ivakatakarakara ni manumanu kila?

¹⁴ A tukuna o Joni ni vaka tiko me “ikawalu ni tui” na ivakatakarakara ni manumanu kila qori. Ena sala cava? E sega ni kena ibalebale ni ikawalu ni ulu ni manumanu kila. Qori e ivakatakarakara ga ni manumanu kila. Na kaukaua ni manumanu kila qo e vu mai na matanitu era lewe ni Matabose kei Vuravura, vakabibi na Matanitu Qaqa o Peritania kei Merika. (Vkta. 17:10, 11) O Joni e vakatoka na ivakatakarakara qo me tui, baleta ni tu vua na lewa me cakava na ka ena veisautaka na itukutuku ni veigauna.

IVAKATAKARAKARA NI MANUMANU KILA ENA BASURAKA NA YALEWA SAQAMUA

15, 16. E vakatayaloyalotaki cei na yalewa saqamua? Na cava sa yacovi lotu nikua?

¹⁵ A raica tale ga o Joni e dua na yalewa saqamua ni vodoka tiko e dua na manumanu kila kulakula—qori na ivakatakarakara ni manumanu kila, qai vosayaco tiko na yalewa saqamua vua na manumanu kila. E vakatokai ena yaca “Papiloni na Ka Levu.” (Vkta. 17:1-6) Na yalewa saqamua e vakatayaloyalotaki ira na lotu lasu kece, vakabibi o Lotu ni Veivanua vaKarisito. O ira kece na lotu lasu era tokona na ivakatakarakara ni manumanu kila era saga mera vosayaco ena isoqosoqo qori.

¹⁶ Donuya na siga ni Turaga, e raica o Papiloni na ka Levu ni sa maca mai na kena wai, qori o ira na tamata era dau tokoni koya. (Vkta. 16:12; 17:15) Kena ivakaraitaki, ena imatai ni gauna e cadra kina na ivakatakarakara ni manumanu kila, e vosayaco tiko o lotu ni Veivanua vaKarisito ena veivanua vakavalagi. Ia nikua e levu na lewenilotu era sa sega ni doka se tokona na lotu kei na nodra italatala. Eso era vakabauta ni o lotu sara ga e vakavuna tu na leqa nikua. Eso tale era kacivaka ni sa dodonu me vakawabokotaki na lotu kece.

17. Na cava sa voleka ni yaco vei lotu lasu, na cava na vuna?

¹⁷ Ena sega ni yali yani vakamalua o lotu lasu. Ena vosayaco tiko ga vakalevu na yalewa saqamua, ena vakamuai ira na tui mera muria na lomana me yacova ni uqeta na lomadra na Kalou mera cakava na nona inaki. (Wilika Vakatakila 17:16, 17.) Sa voleka me vakayagataka o Jiova na isoqosoqo vakapolitiki i Setani, e matataka tiko na Matabose kei Vuravura, me ravuti lotu lasu. Ena sega tale ni vosayaco o yalewa saqamua, ena rusa tale ga na nona iyau. Ena vica sagavulu na yabaki sa oti era nanuma e levu ni na vosayaco tiko ga o lotu. Ia nikua sa veisau tiko qori. Ena sega ni sobu mai vakamalua o lotu ena nona vodo toka ena manumanu kila kulakula. Nona bale ena yaco vakasauri qai vakadomobula.​—Vkta. 18:7, 8, 15-19.

KEDRA ITINITINI NA MANUMANU KILA

18. (a) Na cava ena cakava na manumanu kila, na cava ena qai yaco? (b) Ni veivakarusai na Matanitu ni Kalou ena Taniela 2:44, na matanitu cava ena vakarusa? (Raica na kato ena tabana e 17.)

¹⁸ Ni sa vakarusai oti o lotu lasu, na manumanu kila se veiliutaki vakapolitiki i Setani ena uqeti me ravuta na Matanitu ni Kalou. Ena dredre vei ira na tui e vuravura mera ravuta na Matanitu ni Kalou e lomalagi, sa ra na tauca gona na nodra cudru vei ira na tiko e vuravura era tokona na Matanitu ni Kalou. Qori ena vakavuna mera veiraravui kei na Kalou. (Vkta. 16:13-16; 17:12-14) E tukuna vei keda o Taniela na macala ni veiraravui qori. (Wilika Taniela 2:44.) Na manumanu kila e cavuti ena Vakatakila 13:1, na kena ivakatakarakara, kei na manumanu kila e rua na kena ileu era na vakarusai.

19. Na cava eda nuitaka ni na yaco, na cava meda cakava ena gauna qo?

¹⁹ Eda donuya tu qo na gauna e vakacolasau tu kina na ikavitu ni ulu ni manumanu kila. Me yacova na gauna ena vakarusai kina, ena sega tale ni dua na ulu ena basika mai na manumanu kila. Ena Matanitu Qaqa tiko ga e Vuravura o Peritania kei Merika ena gauna e vakarusai kina o lotu lasu. Sa vakayacori kece mai na veika matailalai me baleta na parofisai i Taniela kei Joni. Eda nuidei ni sa voleka me vakarusai o lotu lasu, voleka tale ga na ivalu na Amaketoni. Sa vakatakila rawa tu qori vei keda na Kalou. Vakacava eda na kauaitaka vakabibi na parofisai qori? (2 Pita 1:19) Qo sara ga na gauna meda to kina vei Jiova da qai tokona na nona Matanitu.​—Vkta. 14:6, 7.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 17]

O CEI NA “VEIMATANITU OQORI”?

E tukuni ena parofisai ena Taniela 2:44 ni Matanitu ni Kalou “ena vurumemeataka ga ka vakaotia na veimatanitu oqori.” Na parofisai qori e baleti ira ga na veimatanitu e vakatayaloyalotaki ena veitiki ni matakau.

Ia vakacava o ira na vo tale ni matanitu vakatamata? E vakamacalataki vinaka qori ena dua tale na parofisai ena iVakatakila. E tukuni kina ni o ira na “tui ni vanua tawani kece kei vuravura” era na soqoni vata mera vala kei Jiova ena “ivalu ni siga levu ni Kalou Kaukaua Duadua.” (Vkta. 16:14; 19:19-21) Koya gona, era na sega ni vakarusai ga na matanitu era vakatakarakarataki ena matakau, era na vakarusai tale ga o ira na vo tale ni matanitu vakatamata ena Amaketoni.