Vakarautaki na Veimatanitu Mera ‘Vulica na Veika me Baleti Jiova’

1-3. Na cava ena sega ni rawarawa kina me ratou vunautaka na itukutuku vinaka ina “veimatanitu kece” na tisaipeli i Jisu?

DUA na cakacaka levu e lesi ratou kina na nona imuri o Jisu Karisito. E vakaroti ratou: “Lako moni vakavulici ira na lewe ni veivanua kece ga mera noqu tisaipeli.” Ni toso tiko na nodratou vunau, ena yaco na gauna me ‘vunautaki kina na itukutuku vinaka ni matanitu ni Kalou ena veiyasa i vuravura me ivakadinadina ina veimatanitu kece.’—Maciu 24:14; 28:19.

² Eratou lomani Jisu kei na itukutuku vinaka na tisaipeli. De dua eratou lomatarotarotaka na sala me ratou vakayacora kina na nodratou ilesilesi ni ratou le vica toka ga. Kena ikuri, sa vakamatei o Jisu, o koya eratou vunautaka tiko ni Luve ni Kalou. Eratou okati na nona tisaipeli me ratou “sega ni vuli vinaka . . . qai tauvanua ga.” (Caka. 4:13) Na itukutuku eratou vunautaka e veisaqasaqa kei na ivakavuvuli era vunautaka na iliuliu ni lotu rogo, na ivakavuvuli sa vica vata na drau na yabaki na kena vakavulici tiko mai. Eratou sega ni dokai na tisaipeli e Isireli, eratou na rairai vaqaqa ke ratou na rogoci ena veivanua e qali e Roma.

³ Kena ikuri, e tukuna o Jisu vei ratou na nona tisaipeli ni ratou na cati, ratou na vakacacani, eso mada ga ena vakamatei. (Luke 21:16, 17) Ena vinakati me ratou qarauna na veibukiveretaki, na parofita lasu, kei na tubu ni ivalavala tawadodonu. (Maciu 24:10-12) Ke ciqomi mada ga na nodratou itukutuku, ena rawa vakacava me ratou vunautaka ina “veivanua yawa sara kei vuravura”? (Caka. 1:8) E vaka na ulunivanua levu na veika dredre qo!

4. Na cava e laurai ena nodratou cakacaka vakavunau na tisaipeli ena imatai ni senitiuri?

⁴ E tu na ka era leqataka na tisaipeli, ia era gumatua na vunautaka na itukutuku vinaka e Jerusalemi, Samaria kei na so tale na vanua. Era sotava na dredre na tisaipeli, ia ena loma ga ni 30 na yabaki e ‘vunautaki na itukutuku vinaka vei ira na kabuli kece e ruku i lomalagi . . . e tete qai vuavuaivinaka tiko ga e vuravura taucoko.’ (Kolo. 1:6, 23) Kena ivakaraitaki: Ena vuku ni ka e tukuna qai cakava na yapositolo o Paula ena yanuyanu o Saipurusi, “e vakabauta sara” o Serikiu Paula na mata ni yasana kai Roma ni “kurabuitaka na veika e vulica me baleti Jiova.”—Wilika Cakacaka 13:6-12.

5. (a) Na cava e yalataka o Jisu vei ira na nona tisaipeli? (b) Na cava era kaya eso me baleta na ituvaki ena imatai ni senitiuri?

⁵ Ratou kila na tisaipeli i Jisu ni ratou na sega ni vakayacora ga vakataki ratou na cakacaka vakavunau. E kaya o Jisu ni na tiko kei ratou, ena vakaukauataki ratou tale ga na yalo tabu. (Maciu 28:20) Eso tale na ituvaki e yaco tu ena gauna oya e vakarawarawataka na kena kacivaki na Matanitu ni Kalou. E kaya e dua na ivola ni itukutuku makawa (Evangelism in the Early Church) ni rairai gauna vinaka na imatai ni senitiuri vei ira na lotu vaKarisito mera tekivu vunau kina, e muri era kaya sara na lotu vaKarisito ni a vakarautaka na sala na Kalou.

6. Na cava eda na dikeva ena (a) ulutaga qo? (b) ulutaga tarava?

⁶ E sega ni kaya na iVolatabu na ka e cakava na Kalou ena imatai ni senitiuri me vakarawarawataka na cakacaka vakavunau. E dua ga na ka e macala: E vinakata o Jiova me vunautaki na itukutuku vinaka, na ka e sega ni taleitaka o Setani. Ena ulutaga qo eda na raica eso na ka e vakarawarawataka na cakacaka vakavunau ena imatai ni senitiuri ni vakatauvatani kei na veigauna tale eso. Ena ulutaga tarava, eda na dikeva na veika e vakayacori ena gauna qo e vakarawarawataka na noda vunautaka na itukutuku vinaka e veiyasa i vuravura.

YAGA NA GAUNA SAUTU E ROMA

7. Na cava na Pax Romana? Na cava e vakasakiti kina?

⁷ E yaga toka ena so na sala na veiliutaki i Roma ena imatai ni senitiuri vei ira na lotu vaKarisito. Kena ivakaraitaki, na sautu e Roma e vakatokai me Pax Romana. Na matanitu o Roma e kauta mai na sautu ena veivanua e liutaka. Ena so na gauna e basika na “ivalu kei na itukutuku ni ivalu,” me vaka e parofisaitaka o Jisu. (Maciu 24:6) E vakarusai Jerusalemi ena 70 G.V na mataivalu ni Roma, eso tale ga na veiraravui e basika ena iyalayala ni vanua e liutaka o Roma. Rauta na 200 na yabaki ni mate oti o Jisu, e sega ni dua na veiraravui ena yasayasa na Mediterranean. E kaya e dua na ivola: “E sega ni dua na gauna ena bula ni tamata me laurai kina na sautu e va qo na kena dede, e sega tale ni laurai e dua na gauna ni sautu ena kedra maliwa e levu na lewenivanua.”

8. E yaga vakacava vei ira na lotu vaKarisito taumada na gauna ni sautu ena gauna oya?

⁸ E vakamacalataka na nona rai o Origen, na daunicioloji e bula ena ikatolu ni senitiuri, ni vola: “Ena sega ni tete na ivakavuvuli i Jisu e vuravura taucoko ke levu na matanitu . . . nira na uqeti na tagane e veivanua mera curu ina mataivalu mera taqomaka na nodra vanua. . . . Ena rawa gona vakacava me tete na ivakavuvuli qo, e vakabibitaka na sautu qai sega ni vakatara na kena tagane mera cudruvi ira na kedra meca, ke sega ni veisau na ituvaki ena veimatanitu qai vakilai na yalo ni sautu ni tekivu na ivakavuvuli nei Jisu?” Era tusaqati na dautukutuku ni Matanitu ni Kalou ena veivanua vakaRoma, ia era sega ni veivala qai yaga vei ira na bula sautu ena gauna oya.—Wilika Roma 12:18-21.

RAWARAWA NA VEITOSOYAKI

9, 10. Na cava e rawarawa kina vei ira na tisaipeli mera veitosoyaki ena veivanua e qali e Roma?

⁹ Era vakayagataka vinaka na lotu vaKarisito na gaunisala era taya na kai Roma. Na mataivalu kaukaua ni Roma e taqomaka na vanua qai lewai ira na lewenivanua. E vinakati na gaunisala vinaka mera veitosoyaki vinaka kina na sotia, ra qai matai na kai Roma ena ta gaunisala. Era taya na idinia ni Roma e sivia e 80,000 na kilomita na gaunisala era sema kece tu kina na veiyasana e Roma. E takosovi na veikau, vanua lala, kei na veiulunivanua me ta na gaunisala.

¹⁰ Na gaunisala e sega wale ga ni sala ni nodra veitosoyaki na kai Roma, era vakayagataka tale ga na uciwai kei na ikelimusu e rauta ni 27,000 na kilomita na kena balavu. Rauta ni 900 na sala ni waqa era sokota na waqa ni Roma mera kele ena vica na drau na wavu. Rawa kina vei ira na lotu vaKarisito mera veitosoyaki ena veivanua e qali e Roma. Eso na ka e vakadredretaka na veilakoyaki, ia e rawa vua na yapositolo o Paula kei na so tale mera veitosoyaki ni sega ni vakayagataki na pasipote kei na ivolatara. Era sega ni vakadidike na kasitaba. Era dau rerevaka na daubasulawa na itotogi era tauca na kai Roma, e mani vinaka kina na veitosoyaki e gaunisala. Era sega ni rerevaki ira na daubutako na dausoko ni yadrava tu na sala ni waqa na mataivaluiwai ni Roma. E voca vakavica e wai o Paula qai donuya na veika ririkotaki e wasawasa, ia e sega ni tukuna vakamatata na iVolatabu ni vakavuleqa na waqa era dau butako.—2 Kor. 11:25, 26.

YAGA NA VOSA

11. Na cava era vakayagataka vinaka kina na tisaipeli na vosa vaKirisi?

¹¹ Na vosa vaKirisi kilai raraba na Koine, e vakarawarawataka na veivosaki ena ivavakoso vaKarisito qai uqeta na duavata. Ena vuku ni nona ravuravu o Alekisada na Ka Levu, e kilai qai vosataki kina vakalevu na vosa vaKirisi. Qo e vakarawarawataka nodra vosa na dauveiqaravi ni Kalou vei ira na veimataqali tamata, e vakatetei kina na itukutuku vinaka. Kena ikuri, o ira na Jiu era tiko e Ijipita era vakadewataka na iVolatabu vakaIperiu ina vosa vaKirisi. Era kila vinaka na tamata na ivakadewa vaKirisi ni iVolatabu vakaIperiu qo, era vakayagataka vinaka sara ga na imuri i Karisito. Era raica tale ga na lotu vaKarisito ni veiganiti mera volavola vaKirisi. E levu sara na kena vosa, e vutuniyau ena vosa e yaga me vakamacalataki kina na veika vakayalo.

12. (a) Na cava na ivola dabani? Na cava e vinaka kina ni vakatauvatani kei na ivolavivigi? (b) Gauna cava era vakayagataka raraba kina na lotu vaKarisito na ivola dabani?

¹² Era vakayagataka vakacava na lotu vaKarisito na iVolatabu ena cakacaka vakaitalatala? E cakacaka levu na kena vakayagataki na ivolavivigi, vinakati me sere qai vivigi tale, na volavola tale ga e caka ga ena dua na yasana. Na Kosipeli i Maciu ena taura e dua na ivolavivigi taucoko. Sa qai basika na ivola dabani (codex), qo na itekitekivu ni ivola. E kumuni na draunipepa ra qai cula vata. E rawarawa me cega na dauwiliwili qai raica na tikinivolatabu. E sega ni matata na gauna era vakayagataka kina na lotu vaKarisito na ivola dabani, ia e tukuna e dua na ivola: “Era vakayagataka raraba na lotu vaKarisito na ivola dabani ena ikarua ni senitiuri, kena irairai e tekivu vakayagataki ni bera na 100 G.V.”

YAGA NA LAWA NI ROMA

13, 14. (a) E vakayagataka vakacava o Paula nona dodonu ni dua na kai Roma? (b) E yaga vakacava na lawa ni Roma vei ira na lotu vaKarisito?

¹³ E muri na lawa ni Roma ena veivanua kece e qali e Roma, e soli na dodonu kei na tu galala vei ira na lewenivanua. Vakavica nona vakayagataka vinaka o Paula nona dodonu ni kai Roma. Ni se bera ni mokulaki i Jerusalemi, e taroga na turaganivalu o Paula: “E tara vei kemuni moni kuitataka e dua na kai Roma ni se sega mada ni lewai?” Sega. Ni vakaraitaka o Paula ni kai Roma dina, era “biubiu na tagane era vakarau kuitataki koya me tukutuku; e rere tale ga na komada ni mataivalu ena gauna e vakadeitaka kina ni kai Roma dina, ni sa vesuki koya tu.”—Caka. 22:25-29.

¹⁴ A sereki o Paula mai Filipai ni kerea me dikevi tale na lawa ni Roma. (Caka. 16:35-40) Mai Efeso a vakayagataka na turaganikoro na lawa ni Roma ni vagalui ira oti na ilala levu era kudru. (Caka. 19:35-41) Mai Sisaria e kerea o Paula me rogoci tale na nona kisi, e rawa kina vua me tutaka nona vakabauta ena mata i Sisa. (Caka. 25:8-12) E vakarawarawataka gona na lawa ni Roma “na kena taqomaki na itukutuku vinaka kei na kena tauyavutaki vakalawa.”—Fpai. 1:7.

YAGA NODRA VEITUYAKI NA JIU

15. E vakacava na levu ni vanua era veituyaki kina na Jiu?

¹⁵ Era rairai liaca na lotu vaKarisito ni vakarawarawataka nodra vunau na nodra veituyaki na Jiu ena veivanua qali vakaRoma. Ena vica na senitiuri e liu, era kau vakavesu na Jiu i Asiria kei Papiloni. Ena itekitekivu ni ikalima ni senitiuri B.G.V., era vakaitikotiko na Jiu ena 127 na yasana ena matanitu o Perisia. (Esit. 9:30) Ena gauna i Jisu, era vakaitikotiko tale ga na Jiu mai Ijipita kei na so na vanua ena Noca Aferika, vaka kina e Kirisi, Esia Lailai, kei Mesopotemia. E tukuni ni rauta ni le 60,000,000 era vakaitikotiko ena matanitu era qali e Roma, rauta ni 1 mai na veiya14 era Jiu. Era kauta na Jiu na nodra ivakavuvuli vakalotu ena vanua era lako kina.—Maciu 23:15.

16, 17. (a) E yaga vakacava vei ira na sega ni Jiu na nodra veituyaki na Jiu? (b) Na cava eso na nodra ivakarau ni sokalou na Jiu era muria na tisaipeli?

¹⁶ Era mai kila na iVolatabu vakaIperiu na sega ni Jiu ena vuku ni nodra veituyaki na Jiu. Era vulica ni dua ga na Kalou dina, ra qai muria na ivakatagedegede savasava o ira na qaravi koya. Kena ikuri, e levu ena iVolatabu vakaIperiu na parofisai me baleta na Mesaia. (Luke 24:44) Era vakadinata na Jiu kei ira na lotu vaKarisito ni uqeti vakalou na iVolatabu vakaIperiu, e rawa kina vei Paula me vunau vei ira na yalomalumalumu. E nona ivakarau me dau curu ena nodra valenilotu na Jiu qai veivosakitaka vata kei ira na iVolatabu.—Wilika Cakacaka 17:1, 2.

¹⁷ E tu na nodra ituvatuva ni sokalou na Jiu. Era soqoni wasoma ena nodra valenilotu se i tautuba. Era lagasere, masu, qai veivosakitaka na iVolatabu. Qori tale ga eso na ka e dau caka ena ivavakoso vaKarisito nikua.

RAWA ENA VEIVUKE I JIOVA

18, 19. (a) E yaga vakacava na ituvaki ena imatai ni senitiuri? (b) Na cava nomu rai me baleti Jiova ena veika eda vulica qo?

¹⁸ Na ituvaki kece oya e vakarawarawataka na kena vunautaki na itukutuku vinaka. Na sautu e Roma, na rawarawa ni veitosoyaki, na vosa kilai raraba, lawa vakaRoma, kei na nodra veituyaki na Jiu e vakarawarawataka na nodra cakacaka vakavunau na tisaipeli i Jisu.

¹⁹ Ena va na senitiuri e liu, a vola e dua na vuku ni Kirisi o Plato: “E sega ni cakacaka rawarawa me kilai na dauveibuli kei na tamada, ke da kunei koya mada ga, ena dredre meda vakamacalataki koya vei ira kece na lewenivanua.” Ia e tukuna o Jisu: “Na ka e dredre vua na tamata e rawarawa vua na Kalou.” (Luke 18:27) E vinakata na dauveibuli meda vakasaqarai koya da qai kilai koya tale ga. Kena ikuri, e tukuna o Jisu vei ira na nona imuri: “Vakavulici ira na lewe ni veivanua kece ga mera noqu tisaipeli.” (Maciu 28:19) Ena rawati wale ga na ilesilesi qori ena veivuke ni Kalou o Jiova. Ena veivosakitaki ena ulutaga tarava na kena vakayacori na cakacaka qori ena gauna qo.