Gaunisala e Roma​—Era iVakananumi ni Cakacaka Vakaidinia ni Gauna Makawa

NA IVAKANANUMI cava mada e kilai tani duadua e Roma? De dua o na kaya ni valenisarasara levu na Colosseum, e se laurai tu ga na kena irusarusa e Roma. Kevaka eda via kila e dua na cakacaka a vakayacori e Roma e sa bau dede dina na kena vakayagataki tu mai, e kilai tani tale ga ena itukutuku makawa kei Roma, meda dikeva ga na kena gaunisala.

Era sega wale ga ni muria na gaunisala e Roma na sotia, se me dau vakayagataki me usani ga kina na kako. O Romolo A. Staccioli, e dau vakadikeva na volavola era tu ena ivakatakarakara, e kaya ni gaunisala oqo “a vakatetei kina na ka era vakasamataka na tamata, na cakacakaniliga, vuku vakatamata kei na ivakavuvuli vakalotu,” okati kina na vakabauta vakarisito.

Ena gauna makawa e dau kilai tu na gaunisala e Roma mera ivakananumi. Sa oti oqo e vica vata na drau na yabaki na nodra a taya na kai Roma na gaunisala e teteva e sivia na 80,000 na kilomita na kena balavu, e semati kina e sivia e 30 na vanua.

Na imatai sara ga ni gaunisala kilai levu se via publica, e yacana na Via Appia, se Appian Way. Dau kilai tu na gaunisala oqo me gaunisala levu duadua, e semati Roma ina vanua o Brundisium (sa o Brindisi tiko nikua), na ikelekele ni waqa era dau lele kina na gole ina Tokalau. A vakatokayacataki na gaunisala oqo vei Appius Claudius Caecus, e dua na vakailesilesi ni Roma a tekivuna na kena ta ena rauta na 312 B.S.K. E kune tale ga e Roma na gaunisala na Via Salaria kei na Via Flaminia, rau qai muria ruarua na tokalau ni wasawasa na Adriatic, lai basika ina Balkan, kei na yasayasa na Rhine kei na Danube. E tiko tale ga kina na gaunisala na Via Aurelia qai cici muria na vualiku me yaco i Gaul kei na iyarabale kei Iberia, vaka kina na gaunisala na Via Ostiensis e yaco sara i Ostia, na ikelekele ni waqa era dau vakayagataka na kai Roma nira soko i Aferika vaka kina nira lesu mai.

Cakacaka Levu ni Ta Gaunisala e Roma

E nodra ivakarau tu ga na kai Roma mera dau vakamareqeta na nodra gaunisala ni bera mada ga ni qai ta e so tale na gaunisala vovou. A tauyavu na siti oqo ena vanua era babasika kece kina na sala makawa ena dua na vanua matia ena ra ni uciwai na Tiber. E tukuni ena ivola makawa nira a vakatotomuri ira na kai Carthage na kai Roma ena nodra saga me vakavinakataki na sala era sa tu rawa. Era rairai liu vei ira na kai Roma o ira na Etruscan era kenadau ena ta gaunisala. E se laurai vinaka tu ga nikua na mawe ni gaunisala era a cakava. Kuria oya, ni se bera na gauna vakaRoma era sa tu rawa e levu na sala era dau vakayagataki wasoma. Era rairai muria tale ga na sala oqo na manumanu ena gauna e veisautaki kina na vanua ni nodra ikanakana. Dau dredre tale ga na muria na veisala oqo ena draki mamaca ni dau kuvu vakalevu, vaka kina na draki suasua ni dau soso. Era dau vakayagataka na kai Roma na veisala era sa tu rawa oqori mera ta kina na nodra gaunisala.

Sa bau pelenitaki vinaka dina na gaunisala e Roma, qai ta me kaukaua, me yaga, me rairai vinaka tale ga. Na vanua e tekivu ta kina na gaunisala ena muria ga na sala e lekaleka duadua, oya na vuna e kune kina e levu na gaunisala dodo balavu. Dau ta tale ga na gaunisala me muria ga na ibulibuli ni vanua. Ena veidelana kei na ulunivanua, era na raica na idinia ni Roma me dodo na gaunisala ena veimama ni vanua baba, me muria na yasa ni ulunivanua e tadrava na matanisiga. Na kena inaki oya me vakalailaitaka na leqa era sotava na dau vakayagataki gaunisala ni draki ca.

E ta sara mada vakacava na nodra gaunisala na kai Roma? E levu na kena icakacaka, ia oqo mada ga na ka e kune ena vakekeli.

Ena pelenitaki mada vakavinaka na gaunisala me davo. E lesi na cakacaka oqo vei ira na sovea ni gauna oya. Sa ra na qai cakava na veicakacaka kaukaua ni kelikeli na sotia, tamata cakacaka, se o ira na bobula. Ena keli e rua na ikeliwai me rau tautauvata. Ena rauta toka na 2.4 na mita na kedrau veiyawaki, ia dau levu ga na gauna e 4 na mita, qai rabailevu na itakelonisala. Na gauna sa caka oti kina e dua na gaunisala dau rawa ni yacova sara yani na 10 na mita na kena raba, okati kina na sala simede ena yasa ni gaunisala ruarua. Sa na qai keli tani mai na qele ena tadrua ni ikeli e rua oqo me kikilo. Na gauna sa kaukaua vinaka kina na vanua e keli, sa na qai tawani me taqaitolu se taqaiva na vatu. Ena rairai biu e liu na vatu lelevu se na tikitikina. Sa na qai tarava na vatu lalai se vatu rabaraba rau na uli vata kei na simede me tauri rau tu. Ena qai sova e delana na qereqere se na vuruvuru ni vatu.

So na dela ni gaunisala e Roma era qereqere wale sara ga, e maqosataki na kena vaqereqeretaki. Ia, na kena caka vinaka sara ga na gaunisala era dau qoroya na bula tu ena gauna oya. Era biu ena dela ni gaunisala na vatu lelevu rabaraba, vakalevu ga na kena e kune ena vanua oya. Ena sagai tale ga me ta na ibulibuli ni gaunisala me rawarawa na kena drodro na wai ina isalasalaniwai era tu ena tutunisala. Na kena icakacaka oqori e vakavuna mera kaukaua na gaunisala era sa mai ivakananumi tu oqo, so era se tu ga me yacova mai nikua.

Rauta ni oti e 900 na yabaki na kena vakadavori na gaunisala na Appian Way, e qai kaya e dua na daunitukutuku makawa ni Byzantine, o Procopius, ni sa bau cakacaka “vakasakiti” dina. E vola me baleta na vatu rabaraba e biu ena dela ni gaunisala: “Dina ga ni sa oti oqo e dua na gauna balavu, qai levu na lori era muria ena veisiga, era se tu vinaka tu ga na vatu oqori, e se yagoyagovinaka tu ga.”

Vakacava na veika e so era dau vakalatilati ena ta ni gaunisala, me vaka beka na uciwai? Dua na sala e wali kina na leqa oqo, oya na kena viri na wavu, qai so era se tu ga nikua me ivakadinadina ni kila e tiko vei ira na kai Roma era bula ena gauna makawa. Ena rairai sega ni kauaitaki sara vakalevu na tanala era ta tu ena vanua e dodo kina na gaunisala e Roma, ia sa bau cakacaka dredre dina, ni vakasamataki na iyaya ni cakacaka ena gauna oya vaka kina na kila e tu vei ira. E kaya e dua na ivola: “Na nodra cakacaka vakaidinia na kai Roma . . . e sega ni vakatauvatani rawa me vica vata na senitiuri na kena rawaka.” Kena ivakaraitaki na tanala e tiko ena vanua o Furlo ena gaunisala na Via Flaminia. Ena 78 S.K., era pelenitaka vinaka na idinia me ta e dua na tanala ena vanua veivatu oqo, e 40 na mita na kena balavu, 5 na mita na kena raba qai 5 na mita na kena cere. Sa dua dina na cakacaka vakasakiti, ni vakasamataki na lailai ni iyaya ni cakacaka era tu ena gauna oya. Koya gona na kena ta na gaunisala vaka oqori e sa bau dua vei ira na ka levu e cakava na tamata.

Ira na Dau Veilakoyaki kei na Vakatetei ni Vakasama

Na gaunisala oqo era vakayagataka kece na sotia, na dauveivoli, na daukaulotu, na saravanua, o ira na dau vakaraitaki ena iyaloyalo kei ira na dauvala. E rawa ni taubaletaki e rauta ni 25 ina 30 na kilomita ena dua na siga. Ke ra via kila na dau veilakoyaki na yawa ni vanua era na dau raica ga na ivakatakilakila ni maile. Dau duidui na kedra ibulibuli na ivakatakilakila oqo, era tu ena veiya4,854 na fute​​—na balavu ni dua na maile vakaRoma. Sa ra tu tale ga na vanua ni vakacegu, era dau rawa ni veisautaka kina na dau veilakoyaki na nodra ose, ra kana, so na gauna era moce sara ga kina ena bogi. Yaco na gauna mera sa tauni lalai sara na veivanua vaka oqo.

Ni bera toka ga vakalailai na kena tauyavu na lotu Vakarisito, a tekivutaka o Sisa Akusito e dua na porokaramu me dau vakavinakataki kina na gaunisala. E lesia e so na vakailesilesi mera qarava na vakavinakataki ni dua se vica na gaunisala. A vakaduria o koya na miliarium aureum, na ivakatakilakila ni maile koula, qai biu sara tu ga ena vanua e vakatokai me Roman Forum. E parasa na matanivola e volai ena duru oqo qai raici me vanua vinaka era mai tao kina na gaunisala kece vakaRoma e Itali. E yavutaki kina na ivosavosa: “Na gaunisala kece era na basika ga i Roma.” A raica tale ga o Akusito me biu ena vale ni sarasara na mape e baleta na gaunisala ni mataniu oqo. E sa bau veiganiti dina na gaunisala era caka oqo ni vakatauvatani kei na bula ena gauna oya vaka kina na kena ivakatagedegede.

So na dau veilakoyaki ena gauna makawa era dau vakayagataka na ivola dusidusi, se na ituvatuva me dusimaki ira ena nodra ilakolako. Ena vukei ira oqo mera kila na veiyawaki ni vanua ni vakacegu, kei na veiqaravi era vakarautaki tu kina. Ia, e sega ni levu e tiko vei ira na idusidusi vaka oqo baleta ni saulevu.

Dina ni saulevu, era se dau lalawataka ga qai lakova na lotu Vakarisito daukaulotu e levu na vanua yawa. Na yapositolo o Paula, e tautauvata ga kei ira na bula ena nona gauna, e dau soko ni gole ina tokalau, me vakamuri cagi. (Cakacaka 14:​25, 26; 20:3; 21:​1-3) Ia, ena vulaikatakata e dau liwa mai na ra na cagi ena Mediterranean. Ke lako tiko ina ra o Paula e levu na gauna e dau muria sara ga na gaunisala era tu e Roma. A vakayagataka na gaunisala oqori o Paula ena ikarua kei na ikatolu ni nona ilakolako vakaulotu. (Cakacaka 15:36-​41; 16:​6-8; 17:​1, 10; 18:​22, 23; 19:1)a Ni rauta na 59 S.K., a muria o Paula na gaunisala na Appian Way me lako i Roma, me lai sotavi ira kina na itokani vakabauta ena vanua osooso e Appii Forum, se na rara i Apio, e 74 na kilomita mai na cevaicake kei Roma. So tale era waraki koya ena rauta na 14 na kilomita mai Roma ena vanua ni vakacegu Na Bure e Tolu. (Cakacaka 28:​13-​15) Rauta na 60 S.K., sa rawa ni tukuna o Paula ni sa vunautaki na itukutuku vinaka ena “vuravura taucoko” a kilai ena gauna oya. (Kolosa 1:​6, 23) E rawati ga na cakacaka oqori ena kena vakayagataki na gaunisala.

Era vakadinadinataki na gaunisala e Roma nira sa bau vakasakiti dina, ra qai ivakananumi dei​​—era vakayagataki sara ga ena kena vakatetei na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou.​​—Maciu 24:14.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Dua na ivakatakilakila ni maile e Roma

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Dua na gaunisala e Ostia makawa, e Itali

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Mawe ni vanua era lakova na kareti ena gauna makawa, e Austria

[iYaloyalo ena tabana e 15]

iWase ni gaunisala ni Roma e laurai kina na ivakatakilakila ni maile, e Joritani

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Gaunisala na Via Appia ena saula kei Roma

[iYaloyalo ena tabana e 16]

iRusarusa ni qaravatu ena gaunisala na Via Appia ena taudaku kei Roma

[iYaloyalo ena tabana e 16]

Na tanala o Furlo ena gaunisala na Via Flaminia, ena yasayasa e Marche

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Na wavu o Tiperiu ena gaunisala na Via Emilia, e Rimini, mai Itali

[iYaloyalo ena tabana e 17]

E sotavi ira na itokani vakabauta o Paula ena vanua osooso o Appii Forum, se na rara i Apio

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 15]

imawi, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; imatau, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.