Wase Tinikava

Veisau na Tui Ruarua

1, 2. (a) Na cava e vakavuna me rogoca kina o Antiochus IV na ile nei Roma? (b) E wili me qali i Roma e naica o Siria?

E KABAI Ijipita na tui kei Siria o Antiochus IV, buli koya sara me kena tui. A kere veivuke i Roma na Tui Ijipita o Ptolemy VI, gole mai kina i Ijipita na mata nei Roma o Caius Popilius Laenas. E vica vata na manua e muri koya mai, vaka tale ga kina na ivakaro mai na seneti e Roma me solia lesu o Antiochus IV na itutu vakatui Ijipita, me suka tale ga i nona vanua. Rau mai sota na mata mai Roma kei na tui kei Siria e Eleusis ena saula kei Alexandria. A kerea o Antiochus IV me tarogi ira mada nona daunivakasala. Ia a tosia e dua na rigi wavokita na tui o Laenas qai kaya me tukuna na nona lewa ni bera ni takosova na rigi. E vakamadualaki sara ga o Antiochus IV, mani rogoca na ile nei Roma, a suka kina i Siria ena 168 B.S.K. E mai cava kina nodrau veilecalecavi na tui ni vualiku mai Siria kei na tui ni ceva e Ijipita.

² Sa mai vosayaco sara vakalevu o Roma ena Tokalau e Loma, e levu na ka e vakaroti Siria kina. O koya gona, e dina ni levu tale na tui ena vuvale na Seleucid a liutaki Siria ena nona mai mate o Antiochus IV ena 163 B.S.K., era sega ga ni dabe ena nona idabedabe “na tui ni tokalau [“vualiku,” NW].” (Taniela 11:15) Yaco na gauna me mai dua na yasana qali i Roma o Siria ena 64 B.S.K.

3. Ena gauna cava kei na sala cava e lewai Ijipita kina o Roma?

³ Na vuvale vakatui mai Ijipita na Ptolemy a taura tiko na itutu ni “tui ni ceva” me 130 vakacaca tale na yabaki mai na mate nei Antiochus IV. (Taniela 11:14) Ena ivalu mai Actium ena 31 B.S.K., a ravuta kina na iliuliu kei Roma o Octavian na nona mataivalu na iotioti ni ranadi ena vuvale vakatui na Ptolemy​—o Cleopatra VII​—kei na nona itau mai Roma, o Mark Antony. A vakamatei koya ga vakataki koya o Cleopatra ena yabaki e tarava, yaco kina o Ijipita me dua na yasana qali i Roma. Sa oti tale ga e kea na nona taura na itutu ni tui ni ceva. Me qai yabaki 30 B.S.K., sa mai lewai rau ruarua o Siria kei Ijipita o Roma. Sa na cava beka, se na so tale beka era mai taura na itutu ni tui ni vualiku kei na tui ni ceva?

TALA NA TUI VOU “E DUA NA DAUVAKATADU MATA VAKASAURARA”

4. Na cava e macala kina ni na taura e dua tale na tui na itutu ni tui ni vualiku?

⁴ Ena vulaitubutubu ni 33 S.K., a tukuna o Jisu Karisito vei iratou na nona tisaipeli: “Ni dou sa raica sa tu e na vale tabu na ka vakasisila sa dauveivakarusai, o koya sa vosa kina ko Taniela na parofita, . . . me qai se ki na veiulu-ni-vanua ko ira era sa tiko e Jutia.” (Maciu 24:15, 16) E vosa tiko mai na Taniela 11:31 o Jisu, e vakasalataki iratou kina na nona imuri ena ka ena qai yaco vakamalua, “na ka vakasisila sa dauveivakarusai.” Oqo na parofisai me baleta na tui ni vualiku se tukuni ni oti e 195 na yabaki mai na mate i Antiochus IV, na iotioti ni tui Siria me taura na itutu ni tui ni vualiku. E macala kina ni dua tale na tui sa na taura na itutu oqo. O cei beka?

5. O cei e tucake me tui ni vualiku me taura kina na itutu a taura voli o Antiochus IV?

⁵ E parofisaitaka na agilosi ni Kalou o Jiova: “Ena qai tu me taravi koya [o Antiochus IV] e dua na dauvakatadu mata vakasaurara ki na veivanua sa uasivi e na matanitu: ia sa na bogi vica ga ena qai musuki ko koya, ka segai e na cudru, se e nai valu.” (Taniela 11:20) O koya e ‘tucake’ vaka oqo e kilai ni o Octavian, na isevu ni empara ni Roma, e kilai tale ga me o Sisa Akusito.​—Raica na “Dua e Dokai, Dua e Beci,” ena taqana e 248.

6. (a) A talai e naica “e dua na dauvakatadu mata vakasaurara” me curuma “na veivanua sa uasivi e na matanitu,” na cava e bibi kina na ka oqo? (b) Na cava e tukuni kina ni sega ni mate o Akusito ena vuku ni “cudru” se “e nai valu”? (c) Na cava e mai veisau me baleti koya na tui ni vualiku?

⁶ Na “veivanua sa uasivi e na matanitu” i Akusito e wili kina “na vanua matalau”​—na yasana qali i Roma o Jutia. (Taniela 11:16) Ena 2 B.S.K., a tala o Akusito “e dua na dauvakatadu mata vakasaurara” ena nona vakarota me caka na wili lewenivanua. A rairai cakava oqo me kilai na kedra levu na lewenivanua ena vuku ni ivakacavacava me saumi kei ira mera na curu ina mataivalu. Ena vuku ni ivakaro oqo, erau lako i Peceliema me rau lai volayaca o Josefa kei Meri, lai sucu kina o Jisu ena koro a parofisaitaki ni na sucu kina. (Maika 5:2; Maciu 2:1-​12) Ena Okosita ni 14 S.K.​—ni “bogi vica ga,” se sega ni dede mai na nona vakarota na wili lewenivanua​—a mate o Akusito ni sa yabaki 76. E sega ni mate ena vuku ni nodra bukivere se “cudru” na nona meca se “e nai valu,” a tauvimate ga. Sa mai veisau gona o koya e tui ni vualiku! Sa mai taura na itutu oqo o ira na empara ni Matanitu Vakaroma.

‘TU NA TAMATA E BECI’

7, 8. (a) O cei e tucake ena itutu nei Akusito me tui ni vualiku kina? (b) Na cava e mai soli kina vakavoraki “na vakarokoroko ni matanitu” vua na isosomi kei Sisa Akusito?

⁷ E tomana na nona parofisai na agilosi: “Ena tu me taravi koya [o Akusito] e dua na tamata sa na beci ga, a ra na sega ni solia vua na vakarokoroko ni matanitu: ena yaco kina e na vinaka, ka rawata na matanitu e na dauveicavilaki. Ia e na taba ni dobui era na uani tani kina e matana, ka kasere; kei koya talega na turaga ni veiyalayalati.”​—Taniela 11:21, 22.

⁸ Na “tamata sa na beci ga” o Tiperiu Sisa, na luve i Livia, na ikatolu ni wati Akusito. (Raica na “Dua e Dokai, Dua e Beci,” ena taqana e 248.) E cati luvena vakacabecabe o Akusito ni gone sega ni itovo vinaka, sega ni vinakata kina o Akusito me na Sisa e tarava. E qai soli ga vakavoraki vua “na vakarokoroko ni matanitu” nira sa mate kece o ira na rawa ni sosomitaki Akusito. Mai tauri Tiperiu kina me luvena o Akusito ena 4 S.K., sa lesi koya tale ga me kena isosomi. Ni mai mate o Akusito, a “tu[cake]” o koya “sa na beci ga”​—o Tiperiu, ni sa yabaki 54. Mai empara ni Roma o koya, a taura tale ga na itutu me tui ni vualiku.

9. E mai “rawata” vakacava “na matanitu e na dauveicavilaki” o Tiperiu?

⁹ E kaya na New Encyclopædia Britannica, “ni politikitaki ira na lewe ni seneti o Tiperiu ena nona sega ni vakatara mera buli koya me empara rauta ni dua na vula [mai na mate i Akusito].” E tukuna ina Seneti ni sega tale ni dua, o Akusito duadua ga, e rawa ni colata na itutu ni veiliutaki ena Matanitu Vakaroma. E vakatura kina me liutaki vakaripabuliki o Roma, oya me soli na lewa vua e so na matabose, me sa kua ni dua ga na tamata. “Era sega ni via vakadonuya na seneti na nona vakasama,” e vola na daunitukutuku makawa o Will Durant, “era mani marici koya toka me yacova ni sa vakadonuya me veiliutaki.” Tomana tale o Durant: “Sa niu ga kei madrai na levu ni politiki. E loma i Tiperiu dina ga me empara, ke sega, ke a qara e dua na ulubale me kua kina ni veiliutaki. Ia era rerevaki Tiperiu na lewe ni Seneti, era sevaki koya tale ga. Ia e se vinaka cake vei ira me veiliutaki o koya, me kua ga ni duri tale na matanitu vakaripabuliki makawa, e yavutaki ena vica na matabose e kena irairai nira veiliutaki tiko.” E “rawata” kina o Tiperiu “na matanitu e na dauveicavilaki.”

10. E mai “kasere” vakacava “na taba ni dobui”?

¹⁰ Me baleta “na taba ni dobui”​—oya na nodra mataivalu na veivanua voleka​—e kaya kina na agilosi: “Era na uani tani kina e matana, ka kasere.” Ni mai tui ni vualiku o Tiperiu, a se liutaki ira tiko na sotia ni Roma era keba voli ena uciwai na Rhine o Germanicus Caesar na vugona. Ena 15 S.K., a liutaki ira na nona sotia o Germanicus me valuti Arminius, na qaqa ni Jamani. E vica kina na ka era rawata na kai Roma. Ia na qaqa lailai oya e sega ni manata ni raici vata kei na levu ni ka era vakayalia, mani tini botoilevu kina nona ravuravu o Tiperiu mai Jamani. Sa qai vakabukana ga na tiko yavavala mai Jamani mera kua ni duavata kina na veiyavusa e kea. Ena veivala vakamatanitu vaka oqo, e sega ni via curu vanua o Tiperiu, e tokona cake ga me taqomaki vinaka na iyala ni nona vanua. E mana sara na iwalewale oqo. Oya na sala e tarovi kina “na taba ni dobui” me “kasere” sara.

11. E “kasere” vakacava “na turaga ni veiyalayalati”?

¹¹ E mai “kasere” tale ga “na turaga ni veiyalayalati” a vakarautaka na Kalou o Jiova vata kei Eparama me nodra kina na kalougata na vuvale kece sara e vuravura. O Jisu Karisito na kawa i Eparama a yalataki ena veiyalayalati oya. (Vakatekivu 22:18; Kalatia 3:16) Ena 14 ni Naisani, 33 S.K., a tu o Jisu e mata i Ponitio Pailato ena nona palesi na kovana ni Roma e Jerusalemi. Era beitaki Jisu na bete ni lotu Vakajiu ni via vuaviritaka na empara. Ia e kaya vei Pailato o Jisu: “Sa sega ni vakavuravura na noqu matanitu: . . . sa sega ni vu eke na noqu matanitu.” Ni sega ni cala o Jisu, era leqataka na Jiu de sereki Jisu na kovana ni Roma. Era kailavaka kina: “Kevaka ko sa sereki koya oqo, ko sa sega ni totaki Sisa: ko koya yadua sa tukuni koya me tui, sa vosa vakacacataki Sisa.” E lomadra sara ga me vakamatei o Jisu, ra qai kaya: “Sa sega na neimami tui, ko Sisa duaduaga.” A taurivaka kina o Pailato na lawa e vakatokai na “mavoa na tui” (injured majesty) me “kasere” se vakoti kina o Jisu ena kaunirarawa. Na lawa oqo a vakarabailevutaka o Tiperiu me wili kina na ka kece ga e vosavakacacataki kina o Sisa.​—Joni 18:36; 19:12-16; Marika 15:14-20.

‘VAKANANUMA NA KENA VERE’ NA ILIULIU VORAVORA

12. (a) O cei e mai tovata kei Tiperiu? (b) Ena sala cava e “yaco me kaukauwa” kina o Tiperiu ena vukudra na “lewe vica ga na nona tamata”?

¹² Ni se parofisaitaki Tiperiu tiko ga, e kaya kina na agilosi: “Ni sa mai tovata kaya ena cakacaka vakailasu ga ko koya: ni na lako cake kina ko koya, ka yaco me kaukauwa, ka lewe vica ga na nona tamata.” (Taniela 11:23) Era muria na Seneti ni Roma na nodra lawatu ra “mai tovata” kina kei Tiperiu, e kena irairai ni dau vakararavi tale ga vei ira o koya. Ia e cakacaka vakailasu dina, ni “yaco me kaukauwa, ka lewe vica ga na nona tamata.” Na tamata lewe vica oya o ira na matasotia ni valenitui, era keba volekata ga na bainikoro e Roma. Era domobula na Seneti ena nodra mai keba voleka, e yaga tale ga vei Tiperiu me vorata kina nodra via vakabebe na lewenivanua. E mai kaukaua gona o Tiperiu ena nodra veitokoni na le 10,000 na nona yadra.

13. E sivi ira vakacava na nona qase o Tiperiu?

¹³ E tomana nona parofisai na agilosi: “Ena la’ki curu ko koya ki na veiyasana sa sautu ka vutu ni ka, ka cakava na ka eso sa ra sega ni cakava na nona qase, se na tamadra na nona qase; io ena duibiubiuta vei ira ko koya na ka e kovei, kei nai toki ni valu, kei nai yau: io ena vakananuma tiko ko koya ki na veikoro ni valu, ka bogi vica ga.” (Taniela 11:24) E dua na dau kasami vakaca o Tiperiu, e kilai tani kina nona veiliutaki ena levu ni veivakamatei e vakarota. Ni toso nona veiliutaki, era domobula na tamata ena nona ivakarau. E vu vakalevu oqo ena nona vakarogoci Sejanus, na nodra iliuliu na matasotia ni valenitui. E qai mai kasamitaki tale ga o Sejanus, a vakamatei kina. E sivi ira sara na nona qase o Tiperiu ena voravora ni nona lewa.

14. (a) E biuta vakacava o Tiperiu ina veiyasana e Roma “na ka e kovei, kei nai toki ni valu, kei nai yau”? (b) E kilai ni tamata vakacava o Tiperiu ena gauna e mai mate kina?

¹⁴ Ia e “duibiubiuta” o Tiperiu ina veiyasana e Roma “na ka e kovei, kei nai toki ni valu, kei nai yau.” Ni qai mate, era vakila na nona tamata na bula e vinaka cake. E sega ni tarabi na ivakacavacava, qai yalorawarawa nira sotava na lewenivanua na dredre. Ke ra veivakacacani se ra lawaki na sotia se o ira na vakailesilesi, era na lesavi mai valelevu. Ena kaukaua ni nona lewa, e sega ni levu na vakacaca qai tubu na veivoli ni rui vinaka na sala ni veitaratara. E dau raica o Tiperiu mera qaravi vakatautauvata na lewenivanua, me cicivaki vinaka tale ga na bula e lomanikoro o Roma vaka kina e taudaku. E veisautaki me vinaka na lawa, bau kina na ivakarau ni veimaliwai kei na itovo. E tomani ga kina na veiveisau a tekivuna o Akusito Sisa. Ia e dau ‘vakananuma na vere e so’ o Tiperiu. E vakamacalataki koya kina o Tacitus, na daunitukutuku makawa ni Roma, ni tagane dauveivakaisini o Tiperiu, e qaseqase sara. Ni qai mai mate ena Maji ni 37 S.K., era raici Tiperiu na lewenivanua me dua na iliuliu voravora.

15. A vakacava tu o Roma ni vakarau cava na imatai ni senitiuri S.K., ni vakarau tekivu tale ga na ikarua ni senitiuri S.K.?

¹⁵ Era taura tale ga na itutu ni tui ni vualiku o ira na sosomitaki Tiperiu, e wili kina o Gaius Caesar (o Caligula), o Claudius I, o Niro, o Vespasian, o Taitusi, o Domitian, o Nerva, o Trajan, kei Hadrian. E kaya na New Encyclopædia Britannica “nira tomana na isosomi kei Akusito na ivakarau ni nona veiliutaki kei na nona tarataravaki. E ka ga ni vakarairai e levu na ka era cakava, e sega na vakasama vou.” E kaya tale ga na ivola oqo: “Ni vakarau cava na imatai ni senitiuri kei na itekitekivu ni kena ikarua, e yacova o Roma na kena lagilagi kei na iwiliwili levu duadua ni kena lewenivanua.” A tubu na leqa ena iyala ni so na vanua era qali i Roma ena gauna oya, ia na imatai ni nodrau veilecalecavi kei na tui ni ceva, me vaka a tukuni tu mai vakaparofisai, a qai yaco sara ena ikatolu ni senitiuri S.K.

UQETI ME VORATI NA TUI NI CEVA

16, 17. (a) O cei e taura na itutu ni tui ni vualiku e cavuti tiko ena Taniela 11:25? (b) O cei e mai taura na itutu ni tui ni ceva, e yaco vakacava oqo?

¹⁶ E tomana nona parofisai na agilosi ni Kalou: “Ena uqeta ko koya [na tui ni vualiku], na nona kaukauwa, kei na nona qaqa me vala kaya na tui ni ceva kei na nona mataivalu levu; ia na tui ni ceva ena vakauqeti me vala kaya kei na mataivalu levu sara ka kaukauwa; ia ena sega ni tu rawa ko koya [na tui ni vualiku], ni ra na vakananuma eso na kena vere me ca kina. Io, ko ira era kania na nona magiti, era na vakarusai koya, ia na nonai valu ena vaka na dobui, a ra na bale mate e lewe vuqa.”​—Taniela 11:25, 26.

¹⁷ Ni oti e 300 na yabaki mai na lewa nei Octavian me yasana qali i Roma o Ijipita, a taura na itutu vakatui ni vualiku e dua tale na empara ni Roma, o Aurelian. Se tui ni ceva tiko kina o Ranadi Septimia Zenobia mai na koloni nei Roma o Palmyra.a (Raica na “Zenobia​—Na Ranadi Dauvala Kei Palmyra,” ena taqana e 252.) Era lai tauri Ijipita na mataivalu ni Palmyra ena 269 S.K. Era kaya nira vinakata ga me dei o Ijipita vei Roma. Ia e lomana, e vinakata o Zenobia me koroturaga ena tokalau o Palmyra, me lewa tale ga na veiyasana qali vakaroma ena tokalau. E ririkotaka sara o Aurelian na gagadre ni ranadi oqo, a uqeti kina na “nona kaukauwa, kei na nona qaqa” me vorati Zenobia.

18. E qai tini vakacava na nodrau veilecalecavi o Empara Aurelian, na tui ni vualiku, kei Ranadi Zenobia, na tui ni ceva?

¹⁸ A “vakauqeti” na matanitu e liutaka o Zenobia, se na tui ni ceva, me veivala kei na tui ni vualiku ni tiko nona “mataivalu levu sara ka kaukauwa” erau veiliutaki kina o Jenerali Zabdas kei Zabbai. Ia a ravuti Ijipita o Aurelian qai vakacibivalu cake tale i Esia Lailai kei Siria. A druka mai Emesa (o Homs nikua) o Zenobia, suka kina o koya i Palmyra. Ni bukudruadruataka na koro oya o Aurelian, a ravu lesu ena yalo tabuvakasuka o Zenobia, ia e dreve ga. A dro o koya kei na luvena tagane i Perisia, ia era a vesuki rau na Roma ena uciwai na Uferetisi. Era mai soro na lewenikoro o Palmyra ena 272 S.K. A vakabulai Zenobia o Aurelian, mai lewa me liutaki ira na kau mai vakaitokinivalu o Zenobia ena nodra tayabe ni qaqa e Roma ena 274 S.K. A qai mai dua na marama levu e Roma me yacova nona mate o Zenobia.

19. E leqa vakacava o Aurelian ‘nira vakananuma e so na kena vere me ca kina’?

¹⁹ Ia e “sega ni tu rawa ko” Aurelian nira “vakananuma eso na kena vere me ca kina.” Ena 275 S.K., a gole o koya me ravuti ira na Perisia. Ni waraka toka mai Thrace na gauna vinaka me soko takoso kina i Esia Lailai, era qai bukia na kena vere “ko ira era kania na nona magiti” mera “vakarusai koya.” A lomana kina me totogitaki Eros na nona vunivola ena cala a cakava. Ia, a lawaki o Eros ena nona vola vakailasu na yacadra na turaganivalu mera na vakamatei. Nira raica na yacadra, era nakita kina na ilala turaganivalu oqo mera labati Aurelian.

20. Ena sala cava e kuitaki kina me “vaka na dobui” na “nonai valu” na tui ni vualiku?

²⁰ E sega ni tini ena mate nei Empara Aurelian na itutu vakatui ni vualiku. Era sosomitaki koya e so tale na iliuliu kei Roma. Ena dua na gauna, a dua na empara ena ra kei Roma, dua tale ga na empara ena tokalau. Ena ruku ni nodra lewa, e kuitaki me “vaka na dobui,” se “talawasewase,”b na “nonai valu” na tui ni vualiku. Era “bale mate” tale ga “e lewe vuqa” ena nodra ravu na yavusa vakajamani mai na vualiku. Era sikabotea tale ga mai na iyala kei Roma ena ikava ni senitiuri S.K. na kai Koca (Goths). E sega ni mudu na kaba vakaivalu vaka oqo. Ena 476 S.K., a vakamatea o Odoacer, na iliuliu kei Jamani, na iotioti ni empara me lewai Roma. Ni qai cadra na ikaono ni senitiuri, sa ravuti na vanua ena ra ni Matanitu Vakaroma, mera lewa kina na tui kei Jamani na vanua o Britannia, Gaul, Itali, Noca Aferika, kei Sipeni. Na Matanitu Vakaroma ena tokalau a cici voli mai me yacova na ika15 ni senitiuri.

TAWASE NA MATANITU QAQA

21, 22. Na veiveisau cava soti a cakava o Constantine ena ikava ni senitiuri S.K.?

²¹ Na kasura ni Matanitu Vakaroma a taura e vica vata na senitiuri, ia na kena itukutuku matailalai a sega ni sereka na agilosi i Jiova. A parofisaitaka ga e so tale na ka ena vakayacora na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. Ia ke da raica vakalekaleka na veika a yaco ina Matanitu Vakaroma, eda na kilai rau kina na tui erau qai mai veilecalecavi e muri.

²² Ena ikava ni senitiuri, a vakamatanitutaka kina na lotu Vakarisito vukitani na empara ni Roma o Constantine. A kaciva sara mada ga o koya, a liutaka tale ga e dua na bose ni lotu mai Nicaea e Esia Lailai ena 325 S.K. E muri, a tokia na valelevu mai Roma i Byzantium, se o Constantinople. Sa lewa tale ga me nona koroturaga vou oqo. A cici tiko na Matanitu Vakaroma ena lewa ni duabulu na empara me yacova na mate nei Empara Theodosius I ena 17 Janueri, 395 S.K.

23. (a) A vidavidai vakacava na Matanitu Vakaroma ni sa mate o Theodosius? (b) A mudu e naica na Matanitu Vakatokalau? (c) O cei a lewai Ijipita ena 1517?

²³ Ni mate o Theodosius, e mai vidai na Matanitu Vakaroma vei rau na luvena tagane. A nei Honorius na vanua ina ra, o Arcadius ena tokalau me nona koroturaga tiko ga o Constantinople. Eratou wili ena yasana ena ra o Britannia, Gaul, Itali, Sipeni, kei Noca Aferika. O Masitonia, Thrace, Esia Lailai, Siria, kei Ijipita eratou wili ena tokalau. Ena 642 S.K., a bale o Alexandria, na koroturaga kei Ijipita, vei ira na Saracens (na kai Arapea), sa qai wili kina o Ijipita me dua na nodra yasana na iliuliu, na caliphs. Ena Janueri ni 1449, e iotioti ni empara ena tokalau o Constantine XI. Ena veiliutaki i Sultan Mehmed ll, era kabai Constantinople na kai Taki ena 29 Me, 1453. Mai mudu e kea na Matanitu Vakaroma ena Tokalau. Ena 1517, e mai tauri o Ijipita me vanua qali i Taki. Ia ni toso na gauna, ena qai toki na lewa ni vanua oqo, na vanua a tui makawa ni ceva, ina dua tale na matanitu qaqa ena ra.

24, 25. (a) Me vaka era kaya e so na daunitukutuku makawa, a tekivu vakacava na Matanitu Tabu Vakaroma? (b) Na cava e qai mai yaco ina itutu ni “empara” ena Matanitu Tabu Vakaroma?

²⁴ Ena ra ni Matanitu Vakaroma, a mai vosayaco kina na bisovi ni lotu Katolika mai Roma, vakauasivi o Tui Tabu Leo I, e kilai ena nona vakaukauataka me muri na lewa ni tui tabu ena ikalima ni senitiuri S.K. Lai yaco na gauna me lewa kina na tui tabu o koya me buli me empara ena yasayasa vakara. E vakayacori oqo mai Roma ena Kirisimasi ni 800 S.K., na siga a buli Charles (Charlemagne) na tui kei Jamani kina o Tui Tabu Leo III me empara ena matanitu vou, na Matanitu Vakaroma ena Ra. Ena veibuli oqo, e mai ulu ni veiliutaki tale ga kina e Roma na empara ra qai kaya tale ga e so na daunitukutuku makawa ni a itekitekivu tale ga ni veiliutaki e vakatokai na Matanitu Tabu Vakaroma (Holy Roman Empire). A tekivu kina e ke na Matanitu Vakatokalau kei na Matanitu Tabu Vakaroma ena ra, rau qai tukuna ruarua ni rau lotu Vakarisito.

²⁵ Ni toso na gauna, era sega ni vinaka sara na iliuliu era sosomitaki Charlemagne. Mai lala tu o valelevu ena dua na gauna balavu. Ia mai na vualiku kei na lomanivanua o Itali, sa ra mai vakarurugi kece vua na tui ni Jamani o Otto I. A vakatokai koya kina me tui kei Itali. Ena ikarua ni Feperueri, 962 S.K., a buli Otto I me empara ni Matanitu Tabu Vakaroma o Tui Tabu John XII. E mai tiko na nona koroturaga e Jamani ra qai empara ga na kai Jamani, levu tale ga vei ira na lewenivanua era kai Jamani. Ni oti tale e lima na senitiuri, eratou mai rawata na vuvale turaga e Austria na Hapsburg na icavuti “empara.” Eratou taura toka mai na itutu oqo me yacova sara ni mai mudu na vakacolasau ni Matanitu Tabu Vakaroma.

RAU MAI KILAI TALE NA TUI

26. (a) Na cava e rawa ni tukuni me baleta na kena mai mate na Matanitu Tabu Vakaroma? (b) O cei e basika mai me tui ni vualiku?

²⁶ E vakamatea sara ga na Matanitu Tabu Vakaroma o Napolioni I ena nona sega ni wilika me dua na matanitu. E cakava oqo o koya ena nona qaqa oti ena vica na ivalu mai Jamani ena 1805. A sega ni rawa vei Empara Francis II me valataka na dodonu ni nona lewa, a kerea kina me cegu mai na nona itutu vakaempara ni Matanitu Tabu Vakaroma ena 6 Okosita, 1806. E suka kina o koya me sa empara ga ni nona vanua o Austria. Ni oti gona e 1,006 na yabaki, sa mai oti tale ga kina na Matanitu Tabu Vakaroma​—na matanitu a tauyavutaka o Leo III, e dua na tui tabu ni lotu Katolika Vakaroma, kei Charlemagne, na tui kei Jamani. Ena 1870, e mai koroturaga o Roma ni matanitu o Itali, sa galala mai na lewa ni Vatikani. Ena yabaki e tarava, e tauyavu kina na Matanitu Vakajamani ena nona buli o Wilhelm l me Sisa, se kaiser. Sa basika sara ga kina i vuravura na tui ni vualiku vou, o Jamani.

27. (a) E mai qali vakacava i Peritania o Ijipita? (b) O cei e mai taura na itutu ni tui ni ceva?

²⁷ Ia o cei na tui ni ceva vou? E kilai ena itukutuku ni veigauna, ni mai dua na matanitu kaukaua o Peritania ena ika17 ni senitiuri. Ena nona saga o Napolioni I me vakacacana na sala ni veivoli nei Peritania, a ravuti Ijipita ena 1798. Rau a vakacibivalu kina na vanua e rua, rau tovata kina o Peritania kei Taki. E vakavuna oqo mera biubiu tale kina na kai Varanise mai Ijipita, na vanua e nona na itutu ni tui ni ceva ena itekitekivu ni veilecalecavi. Ena senitiuri e tarava, a vosayaco sara tiko vakalevu mai Ijipita o Peritania. Ni qai oti na 1882, a sa mai qali i Peritania o Ijipita. Ni kacabote na iMatai ni iValu Levu ena 1914, a lewai Ijipita o Taki, lesi kina e dua na kena khedive, se kovana. Ia a totaki Jamani o Taki ena ivalu oya, a vakasakea kina na khedive o Peritania qai lewa tale ga me sa vakarurugi vua o Ijipita. Erau qai mai cakacaka vakavoleka o Peritania kei Mereke ni toso na gauna, rau mai cokovata kina me Matanitu Qaqa kei Vuravura. Erau mai taura kina na matanitu tovata na itutu vakatui ni ceva.

[iVakamacala e ra]

NA CAVA O RAICA RAWA?

• O cei na imatai ni empara ni Roma me tucake me tui ni vualiku, e tala e naica “e dua na dauvakatadu mata vakasaurara”?

• O cei e taura na itutu ni tui ni vualiku me taravi Akusito, e mai “kasere” vakacava “na turaga ni veiyalayalati”?

• E tini vakacava na nodrau veilecalecavi o Aurelian na tui ni vualiku kei Zenobia na tui ni ceva?

• Na cava e qai yaco ina Matanitu Vakaroma, ia e qai lako ina matanitu cava soti na itutu ni tui ruarua ni mai cava na ika19 ni senitiuri?

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 248-251]

DUA E DOKAI, DUA E BECI

E DUA vei rau e vukica na ripabuliki dau tiko yavavala me dua na matanitu qaqa kei vuravura. Na kena ikarua e vakalevutaka vakaruasagavulu na iyau ni matanitu ena loma ni 23 na yabaki. A dokai e dua ena gauna e mate kina, a beci na kena ikarua. Erau a veiliutaki na rua na empara ni Roma oqo ena gauna ni nona bula kei na nona cakacaka vakaitalatala e vuravura o Jisu. O cei o rau? Na cava tale ga e dokai kina e dua qai beci na kena ikarua?

“KUNEI ROMA NI SE VATU, SA VATUTALEI NI SA BIUBIU”

Ni labati o Julius Caesar ena 44 B.S.K., se qai yabaki 18 o Gaius Octavian, na makubui ganei Caesar. Ni gonesusu ni empara qai lesi me kena isosomi, e sega ni wawa o Octavian ena nona gole i Roma me lai taura na itutu ni veiliutaki. Erau lai sota kina kei na dua na meca kaukaua​—o Mark Antony, na ligaimatau nei Caesar, ni vinakata me empara. E mai 13 taucoko na yabaki na nodrau veiqati rau qai veilawakitaki.

E qai vakadeitaki koya ga me iliuliu ni Matanitu Vakaroma o Octavian ena gauna e vakadrukai ira kina na nodrau mataivalu o Ranadi Cleopatra ni Ijipita kei nona itau o Mark Antony (ena 31 B.S.K.). Rau tini vakamatei rau ga vakataki rau o Antony kei Cleopatra ena yabaki e tarava, mai tauri Ijipita kina o Octavian. Sa mai mudu e ke na iotioti ni tiki ni Matanitu Vakirisi, sa mai matanitu qaqa kei vuravura o Roma.

E kila o Octavian ni a labati ga o Julius Caesar ena voravora ni nona veiliutaki, e qarauna kina me kua ni ucui koya. E sega ni via vakacudrui ira na vinakata me liutaki vakaripabuliki o Roma, a veisautaka kina o Octavian na nona matanitu me ripabuliki. A besetaka kina me vakatokai me “tui” se “vunilewa.” E sega ni o koya ga oqori, a kacivaka tale ga ni vinakata me na lewa na seneti ni Roma na cicivaki ni veiyasana kece e Roma. E vakatura tale ga o Octavian me na vakacegu mai na itutu kece e taura tu. E qai yaco sara ga na ka a nakita. Era vakadrukai vakaidina na lewe ni Seneti, era kerei Octavian kina me kua ni vakacegu mai na nona itutu, me lewai ira tiko ga e so na yasana.

Me kena ikuri, ena 16 Janueri, 27 B.S.K., a vakatauca na Seneti vei Octavian na icavuti, “Akusito,” e kena ibalebale “o Koya sa Cecere, se Vakatabui.” E sega wale ga ni ciqoma na icavuti oya o Octavian, a veisautaka tale ga na yaca ni dua na vula me vakatokai vua. A lewa sara me toki e dua na siga mai na vula o Feperueri me biu ina Okosita. E mai tautauvata kina na levu ni siga ena vula o Okosita kei na siga ena vula o Julai, na vula e vakayacani vei Julius Caesar. E isevu kina ni empara kei Roma o Octavian, sa tekivu kilai mai kina me o Sisa Akusito se “o Koya sa Lagilagi.” E muri, a taqa tale ga vua na icavuti “pontifex maximus” (bete levu). Ena 2 B.S.K.​—na yabaki a sucu kina o Jisu​—a solia vua na Seneti na itutu Pater Patriae, na “Tama ni Nona Vanua.”

Ena yabaki tiko ga oya, “sa tukuni yani na lewa i Sisa Akusito, me volai na lewe ni vanua taucoko. . . . A ra sa dui lako kecega na tamata me ra volai, ko ira yadua ki na nona koro.” (Luke 2:1-3) Ena vuku ni lewa oqo, a sucu kina o Jisu mai Peceliema me vaka e parofisaitaki tu ena iVolatabu.​—Taniela 11:20; Maika 5:2.

E kilai na matanitu nei Akusito ena veiliutaki savasava kei na bula vakailavo e vinaka. E cici vinaka tale ga na tabana ni vakau meli a tekivuna, era ta na gaunisala, tara tale ga na ikawakawa. E veisautaka na cicivaki ni mataivalu, tauyavutaka e dua na mataivaluiwai e dei, qai kacivi tale ga e dua na matasotia era vakavulici vinaka mera yadra e valelevu. Era vakatokai mera Praetorian Guard, se matasotia ni valenitui. (Filipai 1:13) Ena nona veivakauqeti, era vola ivola e levu me vakataki Virgil kei Horace. Levu tale ga na matakau era ceuta na dauceuceu ena kena mataqali sa ra kilai tu edaidai me classical. A vakaotia o Akusito na tara ni veivale a tekivuna o Julius Caesar, qai vakavinakataka tale ga e levu na valenilotu. A cici me sivia ni 200 na yabaki na Pax Romana (“Sautu o Roma”) a tekivuna. Ena 19 Okosita, 14 S.K., a mai mate o Akusito ni sa yabaki 76, mai vakatokai tale ga kina me dua na kalou..

A dau dokadokataka o Akusito ni a “kunei Roma ni se vatu, sa vatutalei ni sa biubiu.” E sega ni vinakata me suka tale o Roma ina tiko yavavala ena gauna ni lewa vakaripabuliki makawa. E nona inaki kina me vakavulica e dua me na empara tarava. Ia e sega ni levu me digidigi mai kina. Era a mate kece na vugona, mate tale ga e rua na makubuna, o wati luvena yalewa, kei na dua na luvena vakacabecabe. E qai vo ga e dua tale na luvena vakacabecabe, o Tiperiu, me kena isosomi.

“NA TAMATA SA NA BECI GA”

Ni oti ga vakalailai e dua na vula mai na mate nei Akusito, a lewa na seneti ni Roma me empara o Tiperiu. Se yabaki 54 kina, a qai lewa me yacova na Maji ni 37 S.K. A empara kei Roma o koya ena gauna kece a cakacaka voli kina vakaitalatala o Jisu.

E tiko na ivalavala e vinaka kina o Empara Tiperiu, tiko tale ga na ivalavala e ca kina. Dua na nona ivalavala vinaka na nona sega ni via vakayagataki ilavo ena veika era sega soti ni bibi. E tubu vinaka kina na nona matanitu, qai tiko na ilavo ni vakacoko ena gauna ni leqa tubukoso. E vinaka tale ga ni raici koya tu ga o Tiperiu me tamata wale, a besetaka na icavuti e vuqa qai vinakata me sokaloutaki ga na empara o Akusito, me kua o koya. A sega ni veisautaka e dua na vula me vakatokai vua me vaka erau a cakava o Akusito kei Julius Caesar, e sega tale ga ni vakatara mera vakarokorokotaki koya na tamata ena sala oqo.

Ia e levu cake na nona ivalavala ca mai na nona ivalavala vinaka. Dau levu na nona kasami vakaca qai veidabui na nona ivalavala. Dua na ka na levu ni tamata e vakarota mera vakamatei​—bau kina e levu vei ira na nona itokani makawa. A vakarabailevutaka na veika e tabu ena lawa e vakatokai na lèse-majesté (mavoa na tui). E lewa kina me sega wale ga ni tabu na via vuaviritaka na veiliutaki ni tui, ia me sa tabu tale ga na vosavakacacataki ni tui. E vakabauti nira taurivaka na Jiu na lawa oqo mera vakaukauataki koya kina na kovana ni Roma o Ponitio Pailato me vakamatei Jisu.​—Joni 19:12-16.

A tokitaki ira mai na sotia ni valenitui o Tiperiu mera toka volekati Roma ga. E tara kina na nodra bareki ena bainikoro vaka ina vualiku. Na matabose duadua ga e rawa ni vakaleqa na nona via veiliutaki o Tiperiu na seneti ni Roma, era domobula gona ena nodra mai tiko voleka na matasotia oqo. Era raica tale ga na sotia me kua na vakabebe. E vakauqeta tale ga vakalevu o Tiperiu mera dau vakatukutukutaki ira na tamata qai vakadomobula na ivakarau ni nona veiliutaki ni bera nona mate.

Ena gauna me qai mate kina, e kilai o Tiperiu ni dua na iliuliu voravora. Era marau na kai Roma ena nona sa mate, a bese tale ga ni wiliki koya me kalou na Seneti. Ena tikina oqo kei na so tale, eda raica ni mai dina vei Tiperiu na vosa ni parofisai ni “na tui ni tokalau [“vualiku,” NW]” o koya “na tamata sa na beci ga.”​—Taniela 11:15, 21.

NA CAVA O RAICA RAWA?

• E mai isevu ni empara kei Roma vakacava o Octavian?

• Na cava soti na veika e rawata na matanitu nei Akusito?

• Na cava soti na ivalavala vinaka kei na ivalavala ca i Tiperiu?

• E mai dina vakacava vei Tiperiu na parofisai me baleta e dua “na tamata sa na beci ga”?

[iYaloyalo]

Tiperiu

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 252-255]

ZENOBIA​—NA RANADI DAUVALA KEI PALMYRA

“E MARAMA baloa . . . Na batina e vaka na mataniciva, e taliva qai vulavula. Ia e lako vata na loaloa kei na lelevu ni yaloka ni matana waqawaqa kei na totoka ni kena irairai. Na domona e rogo kamica qai voqa vinaka. E levu sara na cakacaka ni tagane e kila ena nona vulica. E kila o koya na vosa vakalatina, madila tale ga ena vosa vakirisi, vakasiria, kei na vosa vakaijipita.” Oqori na vosa ni qoroqoro nei Edward Gibbon, na daunitukutuku makawa, me baleti Zenobia​—the ranadi dauvala mai na koro o Palmyra e Siria.

E dua na turaga kei Palmyra o Odaenathus na wati Zenobia. A lesi o Odaenathus me mata ni Matanitu Vakaroma ena 258 S.K. ni totaki Roma ena nona ravuti ira na kai Perisia. Ni oti e rua tale na yabaki, a ciqoma o Odaenathus na itutu na corrector totius Orientis (kovana kece ena tokalau) mai vua na empara ni Roma o Gallienus. E vu oqo ena nona ravuti Tui Shāpūr I ni Perisia. A qai vakatokai koya e muri o Odaenathus ena icavuti “tui ni veitui.” De vu ni nona qaqa kece oqo na nona qaseqase kei na nona yalomatua o Zenobia.

SAGA O ZENOBIA ME TAUYAVUTAKA E DUA NA MATANITU QAQA

Ena 267 S.K., ni se tu donu sara tu ga na veiliutaki i Odaenathus, erau a qai labati kei na luvena tagane a dodonu me kena isosomi. E mai taura kina na itutu i watina o Zenobia, ni se rui gone na luvena tagane. Era dokai koya, ra qai tokoni koya na lewenivanua ni marama rairai totoka, e dau sasaga, e veiliutaki maqosa, sa matau tale ga ena cakacaka vata kei watina, qai madila ena vica vata na vosa. Dau taleitaka na vulika o Zenobia, e vinakata mera dau maliwai koya na vuku. E dua vei ira na nona daunivakasala o Cassius Longinus, na vuku e daunivosa tale ga. Ena levu ni ka e kila o Longinus, e kainaki ni vaka tu “na valeniwilivola kei na valeniyaya maroroi o koya.” E kaya na dauvolaivola o Richard Stoneman ena nona ivola Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome (Palmyra Kei na Nona Matanitu Qaqa​—Nona Coqai Roma o Zenobia): “Ena loma ni lima na yabaki mai na takali nei Odenathus . . . sa ra kila kina na nona tamata ni ranadi ni Tokalau duadua ga o Zenobia.”

Ena dua na yasa ni matanitu i Zenobia e tiko kina o Perisia, na vanua erau a vakamalumalumutaka vakaveiwatini. E tiko ena yasana kadua o Roma​—na matanitu e vaka me sa malumalumu tiko mai. E kaya na daunitukutuku makawa o J. M. Roberts me baleta na bula ni Matanitu Vakaroma ena gauna oya: “Na ikatolu ni senitiuri . . . e gauna ca ena iyala ni yasayasa vakatokalau kei na yasayasa vakara ni matanitu vakaroma, e tekivu vakilai tale ga ena koro o Roma na tiko yavala qai veikovetaki vakalevu na veiliutaki ni matanitu. Era 22 taucoko na empara era veiliutaki kina (sega ni wili kina o ira na via veiliutaki).” Ia e dei vinaka tu ga na nona veiliutaki e nona matanitu na ranadi ni Siria. E kaya o Stoneman: “E tiko e ligana na kaukaua me tokona e dua vei rau na matanitu qaqa [o Perisia kei Roma], se, kevaka e lomana, me vakaduria e dua tale na matanitu me lewai rau ruarua.”

A lasika ena 269 S.K. e dua na ituvaki a rawa ni vakatetea kina o Zenobia na nona matanitu, oya ena gauna e butuki Ijipita kina e dua vei ira na via veiliutaki tiko mai Roma. E vaka e siri na saku ena nodra gole sobu yani i Ijipita na sotia i Zenobia, ra ravuta na turaga e vakabebe oya ra qai taura na veiliutaki ni vanua. A vakatokai koya me ranadi kei Ijipita o Zenobia, a tabaka tale ga na yacana ena sede. E tete kina na nona matanitu me vakatekivu mai na uciwai na Naile me yacova sara yani na uciwai na Uferetisi. Oqo na gauna e mai taura kina o Zenobia na itutu ni “tui ni ceva.”​—Taniela 11:25, 26.

KOROTURAGA NEI ZENOBIA

E viribaita qai vakarairaivinakataka o Zenobia na nona koroturaga o Palmyra, e tautauvata gona kina kei na veikorolelevu era qali tu ina matanitu levu o Roma. E nanumi ni rauta e 150,000 na lewena. E sinai ena korolevu oqo na veivale lelevu qai rairai vinaka, na valenisoro, basenikau, na ivakatakarakara, kei na ivakananumi. E kainaki ni 21 na kilomita vakarivirivi na balavu ni bainikoro. E cici ena tutunisala levu duadua e lomanikoro na varada vakaduru lelevu e ceuti ena iceuceu vakorinica, qai sivia na 15 na mita na kedra rewailagi​—e rauta ni 1,500 taucoko na levu ni duru. Era bini tale ga kina na kedra ivakatakarakara na tamata qaqa kei ira na vakavatu era dodoliga ina koro. Ena 271 S.K., e vakaduria kina o Zenobia e rua na ivakatakarakara, e dua e kena ivakatakarakara, na kena ikarua e nei watina sa bale.

Na Valenisoro ni Matanisiga a dua na vale totoka e Palmyra, qai sega ni vakabekataki ni a vakayagataki vakalevu ena sokalou ena koro oya. E rairai dau qarava tale ga o Zenobia e dua na kalou e qaravi vata kei na kalou matanisiga. Ia, e sega ni dua ga na lotu a tiko e Siria ena ikatolu ni senitiuri. Era tiko tale ga ena matanitu i Zenobia o ira na kaya nira lotu Vakarisito, o ira na Jiu, kei ira na sokaloutaka na matanisiga kei na vula. Na cava beka na rai nei Zenobia me baleta na lotu kece oqo? E kaya na dauvolaivola o Stoneman: “Na iliuliu e vuku ena sega ni vakawaletaka na itovo vakavanua e bibi vei ira na nona tamata. . . . Era nanuma na kai Palmyra . . . ni sa tiko dina kei ira o ira na veikalou.” E kena irairai ni vakatara na matalotu kece o Zenobia.

Ena duatani ni nona itovo, era qoroi Zenobia e levu. Ia na ka e bibi cake na nona itavi ena nona matataka na veiliutaki vakapolitiki a parofisaitaka o Taniela. A sega ni sivia na lima na yabaki na dede ni nona veiliutaki. A mai vakamalumalumutaki Zenobia ena 272 S.K. o Aurelian na empara ni Roma, a mani yanaraka tale ga na koroturaga o Palmyra. A vakatarai me bula o Zenobia. E tukuni ni rau qai lai vakawati kei na dua na lewe ni seneti mai Roma, qai nanumi ni a vakacegu tale ga vakadua mai na nona cakacaka vakadauveiliutaki.

NA CAVA O RAICA RAWA?

• E vakamacalataki vakacava na itovo nei Zenobia?

• Na cava soti na ka a rawata o Zenobia?

• Na cava na nona rai o Zenobia me baleta na veimatalotu?

[iYaloyalo]

Vosa tiko vei ira nona sotia o Ranadi Zenobia

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 246]

IRA NA TUI ENA TANIELA 11:20-​26

Taniela 11:20 Akusito

Taniela 11:21-24 Tiperiu

Taniela 11:25, 26 Aurelian Ranadi Zenobia

[iYaloyalo]

Aurelian

[iYaloyalo]

Tiperiu

[iYaloyalo]

iVakatakarakara kei Charlemagne

[iYaloyalo]

Akusito

[iYaloyalo]

Manua ni Peritania ena ika17 ni senitiuri

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 230]

[iYaloyalo ena tabana e 233]

Akusito

[iYaloyalo ena tabana e 234]

Tiperiu

[iYaloyalo ena tabana e 235]

Ena vuku ni ivakaro i Akusito, erau lako i Peceliema o Josefa kei Meri

[iYaloyalo ena tabana e 237]

Me vaka a parofisaitaki, a “kasere” o Jisu, oya ena nona mate

[iYaloyalo ena tabana e 245]

1. Charlemagne 2. Napolioni I 3. Wilhelm I 4. Sotia ni Jamani, iMatai ni iValu Levu