Wase Tinikatolu

Veilecalecavi e Rua na Tui

1, 2. Na cava meda kauaitaka kina na parofisai e volai koto ena Taniela wase 11?

ERAU veilecalecavi e rua na tui se o cei na qaqa. E qaqa e dua ni toso na yabaki. Ia ni oti ga e vica na yabaki, e qaqa o kena ikarua. So na gauna e veiliutaki e dua ni malumu na kena ikarua. So na gauna e sega sara tu na vala. Ia sega ga ni dede ena kacabote na ivalu, baci tekivu tale na veilecalecavi. E so vei ira na iliuliu era vakaitavi ena veilecalecavi oqo o Tui Seleucus I Nicator mai Siria, o Tui Ptolemy Lagus ni Ijipita, o Ranadi Cleopatra I ni Ijipita a raluve tu ni Siria, o Empara Akusito kei Tiperiu ni Roma, kei Zenobia na ranadi ni Palmyra. Ni sa voleka ni mudu vakadua na veilecalecavi oqo, era mai vakaitavi tale ga kina na matanitu nei Itala ni Jamani, na veivanua liutaki vakominisi, na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Mereke, vaka kina na Matabose Makawa Kei Vuravura kei na kena Matabose Vou. E sega ni dua na matanitu se iliuliu vakapolitiki oqo e kila se na mudu vakacava na veilecalecavi. Se tukuni ga vua na parofita o Taniela ena nona parofisai veivakurabuitaki na agilosi i Jiova rauta ni 2,500 na yabaki sa oti.​—Taniela, wase e 11.

² E wacava nona marau o Taniela ni rogoca nona vakatakila na agilosi na veika matailalai me baleta na nodrau veilecalecavi na tui erau na qai basika mai muri! E dodonu meda kauaitaka tale ga o keda, ni veilecalecavi oqo e yacova sara mai na noda gauna. Nida sa vakadinadinataka na dina ni imatai ni wase ni parofisai mai na itukutuku ni veigauna, ena vaqaqacotaka sara ga na noda vakabauta kei na noda nuidei ni na yaco ga na iotioti ni wase ni parofisai. Ena noda vakananuma matua na parofisai oqo, eda na kila tale ga kina se gauna cava sara mada sa da bula donuya tu oqo. Ena veivakadeitaki tale ga meda tawaveitovaki tiko ga ena veilecalecavi oqo, meda vosota nida waraka na Kalou me qai yavala ena vukuda. (Same 146:3, 5) O koya gona, meda rogoca vinaka sara nona tekivu vosa vei Taniela na agilosi i Jiova.

VALUTI NA MATANITU O KIRISI

3. O cei a tokona na agilosi “e nai matai ni yabaki i Taraiase na kai Mitia”?

³ “Oi au talega,” e kaya na agilosi, “e nai matai ni yabaki i Taraiase na kai Mitia [539/538 B.S.K.], ka’u a tu me’u vakataudeitaki koya ka vakaukauwataka.” (Taniela 11:1) Sa mate oti o Taraiase, ia e cavuti koya ga na agilosi baleta ni tekivu mai na gauna ni nona veiliutaki na itukutuku vakaparofisai oqo. Oqo na tui a vakarota me tukuci mai na qara ni laione o Taniela. A vakaroti ira tale ga na nona tamata kece o Taraiase mera rerevaka na Kalou i Taniela. (Taniela 6:21-​27) Ia, e sega ni tu na agilosi me vakataudeitaki Taraiase na kai Mitia. E tu ga o koya ena vuku i Maikeli, na nona itokani​—na nodra turaga na Jiu. (Vakatauvatana Taniela 10:12-​14.) E lai veitokoni na agilosi ni Kalou ni veilecalecavi o Maikeli kei na timoni e turaga ni Mitia kei Perisia.

4, 5. O cei soti na va na tui ni Perisia a parofisaitaki tu mai?

⁴ E tomana nona vosa na agilosi ni Kalou: “Raica, ena le tolu tale na tui me tui Perisia, ia na kenai kava ena vutuniyau vakalevu vei iratou kecega: ia ni na kaukauwa ko koya e na vuku ni nonai yau, ena vakauqeti ira kece kina me ra vala kei na matanitu ko Kirisi.” (Taniela 11:2) O cei o iratou na tui Perisia oqo?

⁵ O iratou na imatai ni tolu na tui o Sairusi na Ka Levu, o Cambyses II, kei Taraiase I. Sega ni okati e ke o Bardiya (se, o Gaumata e dua e viavialewa) ni rui lekaleka nona veiliutaki, e vitu ga na vula. Ena 490 B.S.K., a saga na ikatolu ni tui, o Taraiase I me kabai Kirisi ena ikarua ni gauna. Ia era ravuti na kai Perisia mai Marathon, ra suka kina i Esia Lailai. Dua na ka nona vakarautaki koya vinaka o Taraiase me kabai Kirisi tale, ia ni oti ga e va na yabaki a mate ni bera ni yaco na lomana. Sa na qai vakatau na ravu lesu vua na luvena tagane, o koya e kena isosomi, na “kenai kava” ni tui, o Xerxes I. Oqo na tui e vakawatitaki Esiteri.​—Esiteri 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) E “vakauqeti ira kece” vakacava na ikava ni tui “me ra vala kei na matanitu ko Kirisi”? (b) E qai vakacava nona kabai Kirisi vakaivalu o Xerxes?

⁶ A saga dina o Xerxes I me “vakauqeti ira kece . . . me ra vala kei na matanitu ko Kirisi,” oya na veiyasana era dui lewai ira e Kirisi. E kaya na ivola The Medes and Persians​—Conquerors and Diplomats (Ira na Mitia Kei na Perisia​—Ra Dauveiravuti, Ra Mata ni Veivosaki): “Ena nodra veiuqeti na daunivakasala vakatui vaqara rogo, e ravu e wai vaka kina e vanua o Xerxes.” E vola na daunitukutuku makawa ni Kirisi o Herodotus ena ikalima ni senitiuri B.S.K. ni “sega ni dua tale na ravu vakaivalu e sivia na kena oqo.” E kaya ena nona itukutuku “nira le 517,610 na sotia e wai. O ira na sotia e vanua era le 1,700,000; o ira na vodo ose era le 80,000; soqoni vata kei ira na kai Arapea era vodo kameli, kei ira na kai Libya era vodo kareti ni vala, au vakabauta nira le 20,000. Na kedra isoqoni kece gona na sotia e vanua vaka kina e wai e rauta ni 2,317,610 na tagane.”

⁷ Nira kaba yani e Kirisi na mataivalu vakaitamera nei Xerxes ena 480 B.S.K., e dua ga na nona inaki: me ravuti vakadua o Kirisi. Era ravuta e dua na sasaga nei Kirisi me vakaberai ira mai Thermopylae, ra qai lai ravuti Aceni na kai Perisia. Ia era qai mai vakadrukai vakaloloma e Salamis. Ra baci qaqa tale na Kirisi mai Plataea, ena 479 B.S.K. Vitu tale na tui a mai sosomitaki Xerxes me veiliutaki e Perisia ena loma ni 143 na yabaki, ia e sega ga ni dua e kaba vakaivalu tale i Kirisi. E qai cadra ga mai Kirisi e dua na tui qaqa.

WASEI VA NA MATANITU QAQA

8. O cei na “tui qaqa” a tubu, ena sala cava e mai “ka levu sara [kina] na nona matanitu”?

⁸ “Ena qai tubu mai e dua na tui qaqa, ia ena ka levu sara na nona matanitu, ka na veitalia voli talega ko koya,” e kaya na agilosi. (Taniela 11:3) A “tubu” me tui Masitonia ena 336 B.S.K. o Alekisada ni sa yabaki 20. E yaco me “tui qaqa”​—me o Alekisada na Ka Levu. Ni vakamuria tiko na inaki i tamana, o Filipe II, e ravuta na yasana qali i Perisia ena Tokalau e Loma. A kosova o koya na uciwai na Uferetisi kei na Tigris, ra ravuta kina na nona sotia le 47,000 na mataivalu le 250,000 nei Taraiase III mai Gaugamela. A dro me bula mai na buca ni ivalu o Taraiase, ia a labati, mani mudu e kea nodra veiliutaki na kawa vakatui kei Perisia. E mai matanitu qaqa kei vuravura o Kirisi, sa veiliutaki kina o Alekisada ni ‘sa ka levu sara na nona matanitu qai lewa vakaveitalia tale ga.’

9, 10. E dina vakacava na parofisai me baleta na kena sega ni lewa na vanua levu a liutaka o Alekisada e dua na nona kawa?

⁹ Ena lekaleka ga nona lewa i vuravura o Alekisada, ni kaya tale na agilosi ni Kalou: “Ni sa qai tubu cake ko koya, ena qai musuki na nona matanitu, ka na wase va vaka ki na mata ni cagi vava kei lomalagi; ka segai vei ira na nona kawa, ka na sega talega ni tauvata kei na nona matanitu ka lewa: ni na cavuivuvu na nona matanitu, me nodratou na tani ka sega ni nodra oqori.” (Taniela 11:4) A tauvimate vakasauri o Alekisada ni se bera ni yabaki 33, qai mate mai Papiloni ena 323 B.S.K.

¹⁰ E sega nira lewa na vanua levu e liutaka o Alekisada na “nona kawa.” Sega ni vitu na yabaki na veiliutaki nei tacina o Filipe III Arrhidaeus sa labati tale ena bukivere nei Olympias, na tina i Alekisada ena 317 B.S.K. A lewa sara na luve i Alekisada tagane o Alekisada IV me yacova na 311 B.S.K., na yabaki a vakamatei kina vei Cassander, dua vei ira na jenerali nei tamana. A saga na luve e sala i Alekisada o Heracles me tui ena yaca i tamana, ia a labati ena 309 B.S.K. Mai mudu kina na kawa i Alekisada, sa cavuivuvu tani kina mai vei iratou na nona vuvale na “nona matanitu.”

11. Ena sala cava e “wase va vaka ki na mata ni cagi vava” na matanitu i Alekisada?

¹¹ Ni mate o Alekisada, sa qai “wase va vaka ki na mata ni cagi vava” na nona matanitu. Era veivala vakataki ira na nona jenerali ena nodra kocova nodra dui vanua. E tovolea na jenerali mata dua, o Jenerali Antigonus I, me lewa na veivanua kece a lewa o Alekisada. Ia a mate na jenerali oqo ena ivalu e Ipsus mai Phrygia. Me qai 301 B.S.K., sa ratou mai veiliutaki e va na jenerali i Alekisada ena vanua vakaitamera a ravuta na nodratou iliuliu. E lewai Masitonia kei Kirisi o Cassander. O Lysimachus e nona o Esia Lailai kei Thrace. E nei Seleucus I Nicator o Mesopotemia kei Siria. Ia o Ptolemy Lagus e tauri Ijipita kei Palesitaina. A dina kina na vosa ni parofisai, sa mai vidai va na matanitu levu ni Kirisi a lewa tu o Alekisada me va na matanitu Vakaheleni (Hellenistic).

CADRA E RUA NA TUI DAU VEIMECAKI

12, 13. (a) Ena sala cava e vo ga kina e rua mai vei iratou na va na matanitu Vakaheleni? (b) Na vuvale vakatui cava a tauyavutaka e Siria o Seleucus?

¹² Ni oti ga e vica na yabaki nona veiliutaki, mai mate o Cassander. Ena 285 B.S.K., e taura o Lysimachus na yasana vakaurope a lewa tu o Cassander. Ena 281 B.S.K., a mate o Lysimachus ena nodrau vala kei Seleucus I Nicator, mai lewa kina o Seleucus e dua na iwase levu ni vanua vakaesia. A buli me tui Masitonia ena 276 B.S.K. o Antigonus II Gonatas, na makubuna e dua vei ira na jenerali nei Alekisada. Toso na gauna, mai ravi o Masitonia i Roma, dua sara kina na yasana vakaroma ena 146 B.S.K.

¹³ Sa mai vo tiko ga yani e rua vei iratou na matanitu Vakaheleni​—na kena e lewa tiko o Seleucus I Nicator kei na kena e lewa o Ptolemy Lagus. A tauyavutaka o Seleucus na vuvale vakatui na Seleucid mai Siria. E dua vei ira na koro a tara o Anitioki​—na koroturaga vou kei Siria​—kei na koro ikelekele ni waqa o Seleucia. E muri, e qai mai veivakavulici e Anitioki na yapositolo o Paula, na koro era vakatokai kina ena imatai ni gauna na imuri i Jisu mera lotu Vakarisito. (Cakacaka 11:25, 26; 13:1-4) A labati ena 281 B.S.K. o Seleucus, ia era veiliutaki tiko ga nona kawa me yacova na 64 B.S.K. Oqo na yabaki e tauri Siria kina na jenerali ni Roma o Gnaeus Pompey me sa dua na yasana vakaroma.

14. E tekivu e naica na vuvale vakatui nei Ptolemy mai Ijipita?

¹⁴ Vei iratou na matanitu Vakaheleni e va, na kena e bula balavu duadua na nei Ptolemy Lagus, se o Ptolemy I. E buli koya ga me tui ena 305 B.S.K. Na vuvale vakatui a tauyavutaka e liutaki Ijipita voli me yacova sara nona bale o Ijipita vei Roma ena 30 B.S.K.

15. O cei na rua na tui qaqa a cadra mai na va na matanitu Vakaheleni, na veilecalecavi cava erau tekivuna?

¹⁵ Mai na va na matanitu Vakaheleni, e cadra kina e rua na tui qaqa​—o Seleucus I Nicator e Siria, kei Ptolemy I e Ijipita. E tekivu gona vei rau na tui oqo na veilecalecavi qaqa balavu me baleta na “tui ni tokalau [“vualiku,” NW]” kei na “tui ni ceva” e tukuni tiko ena Taniela wase e 11. E sega ni cavuta na agilosi i Jiova na yaca ni tui, baleta ni toso na gauna, ena veisau na yacadra, veisau tale ga na vanua era cavutu mai kina. E sega ni tukuna tale ga na agilosi na veika matailalai e sega ni bibi. E cavuti ira ga na veiliutaki kei na ka era cakava nira veilecalecavi.

TEKIVU NA VEILECALECAVI

16. (a) Erau tiko na tui oqo ena vualiku kei na ceva vei cei? (b) O cei o rau na sevutaka na itutu ni “tui ni vualiku” kei “na tui ni ceva”?

¹⁶ Rogoca mada! Ni vakamacalataka na itekitekivu ni veilecalecavi oqo e kaya kina na agilosi i Jiova: “Ena kaukauwa mai ko koya na tui ni ceva, kei na dua talega vei iratou na nona tamata turaga [o Alekisada]; ia ko koya oqo [na tui ni vualiku] ena kaukauwa vei rau, ena lewa talega ko koya; ka sa na matanitu levu na nona matanitu.” (Taniela 11:5) Na icavuti “tui ni vualiku” kei na “tui ni ceva” e baleti ira na tui era tiko ena vualiku kei na ceva vei ira na Isireli, na weka i Taniela. Sa ra sereki oti mai na tiko vakabobula e Papiloni, sa ra suka ina nodra vanua e Juta. Na “tui ni ceva” taumada o Ptolemy I ni Ijipita. E dua vei iratou na jenerali i Alekisada a bolei Ptolemy I qai veiliutaki me “matanitu levu” o Tui Siria, o Seleucus I Nicator. Oqo o koya na “tui ni vualiku.”

17. Ni se qai tekivu nodrau veilecalecavi na tui ni vualiku kei na tui ni ceva, e se vakarurugi tu e vei na vanua o Juta?

¹⁷ Ni qai tekivu na veilecalecavi, se lewa tiko na tui ni ceva na vanua o Juta. E rairai uqeti ira na Jiu ena 320 B.S.K. o Ptolemy I mera lai vakatawa vanua i Ijipita. A duri kina e dua na nodra itikotiko na Jiu mai Alexandria, na koro a tara kina o Ptolemy I e dua na valenimaroroivola kilailevu. Era vakarurugi voli na Jiu e Juta ena lewa ni vuvale nei Ptolemy mai Ijipita, na tui ni ceva, me yacova sara na 198 B.S.K.

18, 19. Ni toso nodrau veimecaki na tui e rua, e yaco vakacava me rau qai “ia na veiyalayalati”?

¹⁸ Me baleti rau na tui e rua, e parofisaitaka na agilosi: “Ni sa oti na yabaki eso, erau na to vata; ia na luvena yalewa na tui ni ceva ena lako mai vua na tui ni tokalau [“vualiku,” NW] me ia na veiyalayalati: ia ena sega ni rawata tiko na kaukauwa ko koya; ena sega talega ni tiko dei ko koya na tui, se na nona kaukauwa: ia ena soli ga yani ko koya na yalewa, kei ira ka kauti koya mai, kei na nona kawa [“o koya e vakavuna na nona sucu mai,” NW], kei koya ka vakacegui koya e na gauna ko ya.” (Taniela 11:6) E yaco vakacava oqo?

¹⁹ E sega ni cavuti ena parofisai na luve i Seleucus I Nicator a kena isosomi na yacana o Antiochus I, baleta a sega ni kabai koya vakaivalu na tui ni ceva. Ia e dua na ivalu balavu a vakaitavi kina na kena isosomi, o Antiochus II, ena nodrau vala kei Ptolemy II, na luve i Ptolemy I. Mai tui ni vualiku kina o Antiochus II, e tui ni ceva o Ptolemy II. A vakawatitaki Laodice o Antiochus II, dua kina na luvedrau tagane, o Seleucus II. Ia o Ptolemy II e yalewa na luvena, vakatokayacataki me o Berenice. Ena 250 B.S.K., erau “ia na veiyalayalati” na rua na tui oqo. Ena vuku ni veiyalayalati, e sereki Laodice o Antiochus II me vakamautaki Berenice, “na luvena yalewa na tui ni ceva.” Dua kina na luvena tagane vei Berenice, na gone a qai mai soli vua na idabedabe vakatui e Siria, a sega ni soli vei iratou na luve i Laodice.

20. (a) A sega ni dei vakacava na “kaukauwa” i Berenice? (b) A soli ga yani vakacava o Berenice kei “ira ka kauti koya mai,” kei “koya ka vakacegui koya”? (c) O cei e mai Tui Siria ni mai cava “nona kaukauwa” se lewa o Antiochus II?

²⁰ Na “kaukauwa” i Berenice, me tokoni koya tiko, o tamana, o Ptolemy II. Ni mate o tamana ena 246 B.S.K., sa “sega ni rawata tiko na nona kaukauwa” o Berenice vata kei na watina. Sa qai biuti koya o Antiochus II, vakawatitaki Laodice tale, vakarota tale ga me na sosomitaki koya ena veiliutaki na luvedrau tagane kei Laodice. Ena bukivere i Laodice, erau a labati o Berenice kei luvena tagane. E nanumi nira labati tale ga o ira na tomani Berenice mai Ijipita i Siria​—o “ira ka kauti koya mai.” E qai vagagai Antiochus II o Laodice, mai “sega talega ni tiko dei” na “nona kaukauwa” o Antiochus II. O koya gona, erau mate ruarua o tama i Berenice, “o koya e vakavuna na nona sucu mai,” kei na watina mai Siria, o “koya ka vakacegui koya” ena dua na gauna. Sa qai vo kina o Seleucus II, na luvetagane i Laodice, me tui kei Siria. Na cava beka ena cakava kina na tui e tarava mai na vuvale nei Ptolemy?

SAUMA NA TUI NA LABATI NEI GANENA

21. (a) O cei “e dua na coke” mai na ‘waka i’ Berenice, a “tubu” vakacava o koya? (b) A “curuma” vakacava o Ptolemy III “na nona koro ni valu na tui ni vualiku” me rawati koya kina?

²¹ “Ena tubu e dua na coke mai na wakana mei sosomi kei koya na tamana,” e kaya na agilosi, “ena lako vata mai ko koya kei na nonai valu, ka curuma na nona koro ni valu na tui ni tokalau [“vualiku,” NW], ka vala kei ira, ka na gumatua.” (Taniela 11:7) “Na wakana” o rau na itubutubu i Berenice, ia “e dua na coke mai na wakana” o ganei Berenice. E “tubu” o ganena me tui ni ceva ni mate o tamana. Oqo o Pharaoh Ptolemy III mai Ijipita. Sega ni bera nona yavala me sauma na labati nei ganena. E saga o koya me valuti Seleucus II na Tui Siria, ni oqo na tui a vakayagataka o Laodice me labati Berenice kei na luvena tagane. E curuma kina o koya “na nona koro ni valu na tui ni tokalau [“vualiku,”].” E sikabotea o Ptolemy III na iwase ni koro viribaiti kei Anitioki, vakamatei Laodice sara. Toso sara ina tokalau na nona ravuravu ena vanua e lewa na tui ni vualiku, e ravuti Papiloni kina me yacovi Idia sara.

22. Na cava e kauta lesu o Ptolemy III i Ijipita, na cava e ‘biuti koya mada kina na tui ni vualiku me vica na yabaki’?

²² Na cava e qai yaco? E kaya na agilosi ni Kalou: “Ena kauta talega vakabobula ko koya ki Ijipita na nodra kalou, kei na nodra turaga, ena kauta talega na nodrai yaya talei e siliva ka koula, ka na tiko ko koya ka na vuqa na nona yabaki ka lailai na nona yabaki na tui ni tokalau [“biuti koya mada na tui ni vualiku me vica na yabaki,” NW].” (Taniela 11:8) Ena 200 na yabaki yani e liu, a ravuti Ijipita na tui ni Perisia o Cambyses II, kauta kina i nona vanua na nodra kalou na Ijipita, na nodra “turaga.” Ia ni ravuta na koroturaga makawa kei Perisia o Susa, a kauta lesu “vakabobula” o Ptolemy III na veikalou oqo i Ijipita. Levu tale ga na “nodrai yaya talei e siliva ka koula” e kauta me itokinivalu. Ia a “biuti koya mada na tui ni vualiku” o Ptolemy III, sega ni ravuti koya tale​—baleta na sasaga ni vuaviri mai Ijipita.

RAVU LESU NA TUI KEI SIRIA

23. Na cava e ‘lesu tale kina ina nona vanua’ na tui ni vualiku ni curuma oti yani na nona matanitu na tui ni ceva?

²³ Na cava e qai cakava na tui ni vualiku? E tukuni vei Taniela: “Ena la’ki curuma ko koya na nona matanitu na tui ni ceva, ka qai lesu tale ki na nona vanua.” (Taniela 11:9) E ravu lesu na tui ni vualiku​—o Tui Seleucus II ni Siria. E curuma o koya na “matanitu,” se na vanua e qali vei Ijipita ena ceva, ia a vakadrukai. Sa qai vo ga e dua na iwase lailai ni mataivalu i Seleucus II. A “lesu tale ki na nona vanua,” na koroturaga kei Siria, o Anitioki, ena rauta na 242 B.S.K. Ni mate, a sosomitaki koya na luvena tagane o Seleucus III.

24. (a) Na cava e yacovi Seleucus III? (b) Ena sala cava e “lako dina mai” kina na Tui Siria o Antiochus III “ka luvuca, ka lako basika yani” ena vanua e lewa na tui ni ceva?

²⁴ Na cava se tukuni tu mai me baleta na kawa i Seleucus II, na Tui Siria? E kaya vei Taniela na agilosi: “Ko ira na luvena na tui ni tokalau [“vualiku,” NW] ena vakauqeti mai, ka vakasoqona vata nai valu era lewe vuqa: ia ena lako dina mai, ka luvuca, ka lako basika yani: era na qai lesu, ka mani vala io ki na nona koro ni valu.” (Taniela 11:10) Ni oti tale e tolu na yabaki, e mai mudu na lewa i Seleucus III ena nona labati. A sosomitaki koya ena idabedabe vakatui kei Siria na tacina o Antiochus III. E kaciva e dua na mataivalu levu na luve i Seleucus II oqo me valuti kina na tui ni ceva, sa o Ptolemy IV kina. E mai qaqa na tui ni vualiku vou mai Siria ena nona ravuti Ijipita, a lewa tale ga kina na koro ikelekele ni waqa o Seleucia, na yasana o Coele-Syria, na korolelevu o Taia kei Ptolemaïs, kei na veikorolalai voleka. E ravuti ira na sotia nei Tui Ptolemy IV, mai lewa tale ga o Antiochus III e levu na koro e Juta. Ena vulaitubutubu ni 217 B.S.K., e biuti Ptolemaïs o Antiochus III me gole ina vualiku, ena “nona koro ni valu” e Siria. Ia sa voleka na veisau.

VUKI NA UTO

25. Erau a vala e vei o Ptolemy IV kei Antiochus III, na cava a “soli ki na ligana” na tui ni ceva e Ijipita?

²⁵ Me vakataki Taniela, eda via kila na ka e qai parofisaitaka na agilosi i Jiova: “Ena yaloca mai na tui ni ceva, ka na lako mai me mai vala kaya na tui ni tokalau [“vualiku,” NW]: ena tuvai ira na lewe levu sara ko koya; ia ko ira na lewe vuqa era na soli ki na ligana.” (Taniela 11:11) E gole ina vualiku o Ptolemy IV, na tui ni ceva, kei na 75,000 na sotia mera ravuti na meca. O tui ni vualiku mai Siria o Antiochus III, e kaciva e “lewe levu,” era le 68,000 mera veisaqa. Ia ‘era a soli ina ligana’ na tui ni ceva na “lewe vuqa” ena ivalu mai na koro o Raphia e koto e baravi, sega ni yawa mai na iyala kei Ijipita.

26. (a) O cei na “lewe vuqa” e kauti ira na tui ni ceva ena veiraravui e Raphia, na cava erau mai duavata kina ena nodrau veisorosorovi na rua na tui? (b) E sega ni vakayagataka vakacava o Ptolemy IV na nona “kaukauwa”? (c) O cei na tui ni ceva e tarava?

²⁶ E tomana na parofisai: “Ni sa kauti ira tani na lewe vuqa ko koya, ena laveti cake na lomana, ka na sa vakabalea na lewe udolu vakatini: ia ena sega ni kaukauwa kina ko koya.” (Taniela 11:12) A “kauti ira tani” se vakamatea o Ptolemy IV, na tui ni ceva, e le 10,000 na sotia era taubale ni Siria kei na 300 na sotia dau vodo ose, era qai kau vakavesu e le 4,000. Erau mai veiyalayalati na tui, erau duavata me lewa tiko ga o Antiochus III na koro dau ikelekele ni waqa e Siria o Seleucia, ia me nei Ijipita o Phoenicia kei Coele-Syria. Dua na ka nona ‘laveta cake na lomana’ na tui ni ceva mai Ijipita ena qaqa oqo, vakabibi nona via laveti koya cake vei Jiova. A lewai Juta tiko ga o Ptolemy IV. Ia, a sega ga ni vakayagataka o koya na nona “kaukauwa” me samuti tui ni vualiku mai Siria vinaka tale kina. E vakaogai koya ga o Ptolemy  IV ena lasa vakalialia. Ni vo e vica na yabaki me qai mate o Antiochus III, a buli na luve i Ptolemy tagane yabaki lima o Ptolemy V me tui ni ceva e tarava.

LESU MAI NA DAURAVURAVU

27. E lesu vakacava na tui ni vualiku “ni sa oti na yabaki eso” me taura lesu kina mai Ijipita na nona vanua?

²⁷ Ena levu ni nona ravuravu, e kilai kina o Antiochus III me o Antiochus na Ka Levu. E kaya na agilosi me baleti koya: “Ni na baci lesu tale na tui ni tokalau [“vualiku,” NW], ka mani tuvai ira na lewe levu ka ra lewe lailai eliu, ia ni sa oti na yabaki eso ena lako dina yani ko koya kei nai valu levu kei nai yau levu.” (Taniela 11:13) Na “yabaki eso” e 16 vakacaca na yabaki mai na nodra samuti na Siria vei ira na kai Ijipita e Raphia. Ni mai tui ni ceva na gonetagane lailai o Ptolemy V, e yavala o Antiochus III vata kei na ilala “lewe levu ka ra lewe lailai eliu” me taura lesu na veivanua a taura vakaukaua na tui ni ceva mai Ijipita. A tomani koya ena ravuravu oqo o Tui Filipe V mai Masitonia.

28. Na leqa cava soti a sotava na tui ni ceva gone oqo?

²⁸ A tubu tale ga na leqa ena nona matanitu na tui ni ceva. “E na gauna ko ya ena lewe vuqa era na tu cake me ra vala kaya na tui ni ceva,” e kaya na agilosi. (Taniela 11:14a) E levu dina era “tu cake me ra vala kaya na tui ni ceva.” E sega wale ga ni vinakati vua na tui gone ni Ijipita oqo me valuta nodrau bolebole o Antiochus III kei na nona ito mai Masitonia, e tubu tale ga na leqa e nona vanua. Sa rui viavialevu na veiliutaki i Agathocles, na nona dauniveisusu na Tui Ijipita, era vakaduiduile kina e levu na lewenivanua. E tomana tale na agilosi: “Ko ira talega na kai nomu era yalokaukauwa era na vakalevulevui ira, me ra vakayacora na raivotu; ka ra na bale ga.” (Taniela 11:14b) Era “yalokaukauwa” sara mada ga e so na weka i Taniela, ena nodra via vuaviritaka na matanitu. Ia e cala na nodra nanuma se “raivotu” na tagane Jiu mera kua ni mai lewai tale tiko vei ira na kai Matanitu Tani, era na “bale” se guce ga.

29, 30. (a) E druka vakacava “nai valu mai na ceva” nira kaba vakaivalu mai na vualiku? (b) E yaco vakacava me mai “tiko talega” na tui ni vualiku “e na vanua matalau”?

²⁹ E tomana nona parofisai na agilosi i Jiova: “Ena lako ko koya na tui ni tokalau [“vualiku,” NW], ka viri suva, ka kaba na veikoro sa viri bai kaukauwa: ia nai valu mai na ceva ena sega ni tu rawa, se na nona tamata digitaki, ena sega talega na nodra kaukauwa me ra tu rawa. Ia ko koya sa mai vala kaya ena vakayacora na lomana, ena sega talega e dua me tu rawa e matana: ena mai tiko talega ko koya e na vanua matalau, o koya ena vakarusai e na ligana.”​—Taniela 11:15, 16.

³⁰ Era druka na mataivalu, se “nai valu mai na ceva” nei Ptolemy V, nira sa kaba vakaivalu mai na vualiku. Mai Paneas (Sisaria Filipai), a cemuri Jenerali Scopas ni Ijipita kei na 10,000 na nona tagane nuitaki se “tamata digitaki” o Antiochus III i Saitoni. Oqo na koro e “viri bai kaukauwa.” Mai “viri suva” e kea o Antiochus III, e rawata kina na ikelekele ni waqa e Finisia, o Saitoni ena 198 B.S.K. Sa “vakayacora na lomana” o koya, ni sega ni tu rawa e matana na nona mataivalu na tui ni ceva mai Ijipita. E toso sara na nona mataivalu o Antiochus III i Jerusalemi, na koroturaga ni “vanua matalau” o Juta. Ena 198 B.S.K., sa mai sega ni lewai Jerusalemi kei Juta kina o Ijipita, na tui ni ceva. Sa mai vakarurugi o Juta vua na tui ni vualiku e Siria. E yaco kina me “mai tiko talega . . . e na vanua matalau” o Antiochus III, na tui ni vualiku. Vei ira na Jiu kei ira na kai Ijipita era via be, era “vakarusai e na ligana” na tui ni vualiku. Ena vakacava na dede ni nona vosayaco na tui ni vualiku oqo?

VAKAMALUMALUMUTAKI VEI ROMA NA DAURAVURAVU

31, 32. Na cava e vakavuna nona “mai tautauvata kei koya” na tui ni ceva o tui ni vualiku?

³¹ E sauma vei keda na agilosi i Jiova: “Ena segata talega ko koya [na tui ni vualiku] me la’ki curu vata kei na kaukauwa ni nona matanitu taucoko, kei ira vata kaya na tamata dodonu; ena cakacaka vakaoqo ko koya [“me mai tautauvata kei koya; ena qai rawaka o koya,” NW]: ia e dua na gonemarama, me sa vakacacataka, ena solia vua: ia ena sega ga ni tu dei kaya, se totaki koya.”​—Taniela 11:17.

³² A ‘segata o koya’ na tui ni vualiku, o Antiochus III, me lewai Ijipita “kei na kaukauwa ni nona matanitu taucoko.” Ia a yaco ga “me mai tautauvata kei koya” ni mai mau nodrau veidinadinati ni tiko veiyaloni kei Ptolemy V, na tui ni ceva. E mai veisau na sasaga i Antiochus III ena ivakaro nei Roma. Ni rau tovata o Antiochus III kei Tui Filipe V ni Masitonia me rau kovea na nona vanua na tui gone ni Ijipita, era a qai kere veivuke i Roma na daunivakasala i Ptolemy V. E raica o Roma ni gauna vinaka sara ga me vakatetea kina nona kaukaua, mani vakarerei rau kina na matanitu tovata.

33. (a) Na cava soti na ka erau veiyalonitaka o Antiochus III kei Ptolemy V? (b) Na cava e inaki ni nodrau vakamau o Cleopatra I kei Ptolemy V, a seva vakacava na ivadi oqo?

³³ Ena ivakaro i Roma, e mai veiyaloni kei na tui ni ceva o Antiochus III. Ia e sega ni via vakasuka taucoko o koya mai na vanua nei Ijipita me vaka na ivakaro i Roma. E nona inaki me na solia na luvena yalewa o Cleopatra I​—“na gonemarama”​—me wati Ptolemy V. Ke cakava oqo, ena kena irairai kina ni sa suka lesu kece na qele vakaijipita. Ena suka e so na yasana wili kina na vanua o Juta, na “vanua matalau,” me ikaukau nei yalewa. Ia ena gauna erau vakamau kina na rua ena 193 B.S.K., a sega ni qai solia lesu vei Ptolemy V na veiyasana oqo. E ivadi vakapolitiki na vakamau oya, e kena inaki ga me vakarurugi o Ijipita vei Siria. Ia a seva na inaki i Antiochus III ni a bese ni “totaki” koya o Cleopatra I, ni a tokoni watina na goneyalewa oqo. Ni rau vala o Antiochus III kei Roma, a qai tovaki Roma o Ijipita.

34, 35. (a) Na “veiyanuyanu” cava soti a segata na tui ni vualiku? (b) E muduka vakacava o Roma nona “dauveivakalialiai” na tui ni vualiku? (c) E mate vakacava o Antiochus III, o cei e sosomitaki koya me tui ni vualiku e tarava?

³⁴ E sa vuki na uto vua na tui ni vualiku, e kaya kina na agilosi: “Ena qai segata talega na veiyanuyanu [o Antiochus III], ka na rawa e vuqa: ia e dua na turaga ni valu [o Roma] ena muduka ga e na vukuna [o Roma] na nona dauveivakalialiai; ka vakasuka vua [o Roma] na nona veivakalialiai [o Antiochus III]. Ena qai vagolea na matana ko koya [o Antiochus III] ki na koro ni valu ni nona vanua dina: ia ena tarabe ga, ka bale, ka na yali sara.”​—Taniela 11:18, 19.

³⁵ Na “veiyanuyanu” e cavuti oqo e baleta tiko na baravi kei Masitonia, Kirisi, kei Esia Lailai. E kacabote e dua na ivalu mai Kirisi ena 192 B.S.K., e gole kina i Kirisi o Antiochus III. E sega ni marautaka o Roma na nona sasaga na Tui Siria me mai lewa e kea e so tale na vanua, e vakacibivalu kina o Roma vei Siria. A druka kina o Tui Siria vei ira na mataivalu ni Roma mai Thermopylae. Ni oti e dua na yabaki, a druka tale ena ivalu mai Magnesia ena 190 B.S.K., vakavuna me biuta kina na vanua kece e taukena e Kirisi, Esia Lailai, kei na veivanua ena ceva ni veitokaitua na Taurus. Mani lavaka kina o Roma e dua na ivakacavacava vakaitamera me itotogi kei Siria. E vakaraitaka o Roma nona lewai Siria, na tui ni vualiku. Ena nona sa cemuri tani mai Kirisi kei Esia Lailai, sa ra yali tale ga e levu na nona waqa ni vala, a “vagolea na matana” o Antiochus III “ki na koro ni valu ni nona vanua dina,” o Siria. Sa ra “vakasuka vua” na Roma “na nona veivakalialiai.” Mai mate o Antiochus III ena nona tovolea tiko me butakoca na iyau ena valenilotu mai Elymaïs, e Perisia, ena 187 B.S.K. E “bale” kina ena mate o koya, sosomitaki koya sara o Seleucus IV na luvena tagane, me tui ni vualiku e tarava.

TOSO TIKO GA NA VEILECALECAVI

36. (a) E tovolea vakacava na tui ni ceva me tomana nona veivala kei koya na kena meca, ia na cava e yacovi koya? (b) E leqa vakacava o Seleucus IV, o cei a buli me kena isosomi?

³⁶ A saga na tui ni ceva, o Ptolemy V me nona na yasana a yalataki vua me ikaukau nei Cleopatra. Ia e mai tini botoilevu ena nona a vagagai. Mai kena isosomi o Ptolemy VI. Ia e vakacava o Seleucus IV? Dua na ka nona vinakata tu na ilavo me sauma kina na itotogi vakaitamera a lavaka i nona vanua o Roma. E mani talai Heliodorus kina na nona dauniyau me lai taura mai vakaukaua na iyau talei e kainaki nira maroroi tu ena valenisoro mai Jerusalemi. Ena levu ni nona via veiliutaki o Heliodorus, e labati Seleucus IV kina. Ia a buli ga me tui o Antiochus IV, na tacina na tui a labati, ena lewa i Tui Eumenes mai Perikamo kei na tacina o Attalus.

37. (a) E via saga vakacava o Antiochus IV me cecere sara vua na Kalou o Jiova? (b) Na cava soti a vakavurea o Antiochus IV ena nona vakadukadukalitaka na valenisoro mai Jerusalemi?

³⁷ E via saga na tui vou ni vualiku, o Antiochus IV, me vakaraitaka nona cecere sara vua na Kalou ena nona tovolea me vakawabokotaka na ivakarau ni sokalou i Jiova. E beci Jiova, e yalataka kina na valenisoro mai Jerusalemi vei Zeus, se o Jupiter. Ena Tiseba 167 B.S.K., a tara na vanua ni vakacaboisoro ni lotu butobuto ena dela ni icabocabonisoro levu e loma ni raranivalenisoro, na vanua e dau cabo kina e veisiga na isoro vei Jiova. Ni oti tale e tini na siga, a cabo ena vanua ni vakacaboisoro oya na isoro vei Zeus. Era yavala na Jiu ena vuku ni ka dukadukali oqo ena nodra veiliutaki na Maccabee. A valuti ira o Antiochus IV me tolu na yabaki. Ena 164 B.S.K., ena tikinisiga vata ga a vakadukadukalitaki kina na vanua ni vakacaboisoro, a vakatabuya tale o Judas Maccabaeus na valenisoro vei Jiova, mai tekivu tale ga kina na solevu ni vakatabui ni valenisoro, na Hanukkah.​—Joni 10:22, VV.

38. E mai cava vakacava na nodra veiliutaki na Maccabee?

³⁸ E kena irairai nira mai veiyalayalati kei Roma na Maccabee ena 161 B.S.K., sa ra qai vakaduria na nodra matanitu ena 104 B.S.K. Ia e sega ga ni oti nodrau veilecalecavi kei na tui ni vualiku mai Siria. Sa qai tinia ga ena nona curu takoso o Roma. Mai lewai Jerusalemi kina ena 63 B.S.K. o Gnaeus Pompey na jenerali ni Roma, ni a tolu taucoko na vula na nona kaba vakaivalu. Ena 39 B.S.K., a lewa na seneti mai Roma me tui kei Jutia o Eroti​—na kai Itomi. Ena nona tadu i Jerusalemi ena 37 B.S.K., a cava tale ga kina nodra veiliutaki na Maccabee.

39. E yaga vakacava vei iko na nomu dikeva na Taniela 11:1-19?

³⁹ E matalau dina na raica na kena mai dina taucoko na imatai ni iwase ni parofisai me baleta na nodrau veilecalecavi na tui e rua! E ka marautaki na noda dikeva na rauta na 500 na yabaki mai na gauna e tukuni oti kina vei Taniela na parofisai kei na noda kila rawa se o cei o ira na taura ena loma ni gauna oya na itutu ni tui ni vualiku kei na tui ni ceva! Ni toso nodrau veilecalecavi na tui oqo, e veiveisau na matanitu vakapolitiki e taura na itutu e rua me yacova na gauna e mai bula kina e vuravura o Jisu Karisito, yacova sara tale ga mai na noda gauna o keda. Nida vakasotara vata na veika era yaco dina ena itukutuku ni veigauna kei na veika matailalai e cavuti ena parofisai, sa da na kilai rau kina na tui e rua oqo.

NA CAVA O RAICA RAWA?

• O cei na rua na tui qaqa a cadra mai na matanitu Vakaheleni, na veilecalecavi cava erau tekivuna?

• Me vaka e parofisaitaki ena Taniela 11:6, e yaco vakacava me rau qai “ia na veiyalayalati” na tui e rua?

• E tomani tiko ga vakacava na veilecalecavi vei

Seleucus II kei Ptolemy III (Taniela 11:7-9)?

Antiochus III kei Ptolemy IV (Taniela 11:10-12)?

Antiochus III kei Ptolemy V (Taniela 11:13-16)?

• Na cava e inaki ni nodrau vakamau o Cleopatra I kei Ptolemy V, a seva vakacava na ivadi oqo (Taniela 11:17-19)?

• Sa bau yaga vakacava vei iko na nomu nanuma matua na Taniela 11:1-19?

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 228]

TUI ENA TANIELA 11:5-19

Taniela 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I

Taniela 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III

Taniela 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV

[iYaloyalo]

Sede e vakaraitaki  Ptolemy II kei watina

[iYaloyalo]

Seleucus I Nicator

[iYaloyalo]

Antiochus III

[iYaloyalo]

Ptolemy VI

[iYaloyalo]

E tara o Ptolemy III kei ira na taravi koya na valenilotu nei Horus mai Idfu, ena vualiku kei Ijipita

[Mape/iYaloyalo ena tabana e 216, 217]

(Raica tale na ivola)

Na icavuti “tui ni vualiku” kei na “tui ni ceva” e baleti ira na tui era tiko ena vualiku kei na ceva ni nodra vanua na Isireli

MASITONIA

KIRISI

ESIA LAILAI

ISIRELI

LIBYA

IJIPITA

ICIOPEA

SIRIA

Papiloni

ARAPEA

[iYaloyalo]

Ptolemy II

[iYaloyalo]

Antiochus na Ka Levu

[iYaloyalo]

Na vatu e ceuti kina na nona ivakaro o Antiochus na Ka Levu

[iYaloyalo]

Na sede e vakaraitaki kina o Ptolemy V

[iYaloyalo]

Matamata nei Ptolemy III, mai Karnak, Ijipita

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 210]

[iYaloyalo ena tabana e 215]

Seleucus I Nicator

[iYaloyalo ena tabana e 218]

Ptolemy I