Na Cava Sara Mada e Vakavuna na Levulevu Sivia?

“E dua na matedewa levu sa tete tiko oqo, e kena irairai nira na tauvimate kina vakaca na luveda. Ke sega gona nida veitauriligataka nikua e so na sasaga me tarova na levulevu sivia, sa na sega ni muduki rawa.”​—William J. Klish, e nodra parofesa na vuniwai ni gone.

E DAU kena ivakarau vei ira e rauta vinaka na kedra levu mera vakalewai ira na levulevu sivia ena nodra nanuma ni o ira vaka oqo e sega ni kaukaua na nodra vakatulewa, era sega tale ga ni lewai ira vakavinaka. Oqori beka ga na ka e vakavuna na levulevu sivia? Era tamata vucesa beka ga, ra sega kina ni via vakaukauayago? Se, vakavuqa me tiko tale e so na vuna e dredre mera lewa?

E Ka Beka ga ni Kawa se iVakarau ni Bula, se Rau Okati Ruarua Kina?

Kaya na ivola na Food Fight: “Dede sara na kena veiletitaki tu mai na ka e vakavuna na levulevu sivia, na tikiniyago somidi na gene se na ivakarau ga ni noda bula.” Na cava e lai okati kina na gene? Ra nanuma e so, ni yagoda e rawa ni maroroya na calorie ke sa sivia, me qai vakayagataka ena gauna e gadrevi kina. E tomana na ivola na Food Fight: “Sa vicasagavulu mai oqo na yabaki na kena vakadikevi na gene e nanumi ni vakavuna na levulevu sivia. . . . Levu gona na ka sa laurai me vakadeitaka ni tiko na kedrau isema na gene kei na levulevu sivia. Matailalai sara na iwalewale e vakayagataki me vakatakila na gene e vakarawarawataka vua e dua me levulevu, se tauvi koya e so na mate me vaka na matenisuka. Macala gona vei ira na vuku, ni rauta e 25 ina 40 na pasede na veiveisau ni keda bi na lewenivanua e rawa ni beitaki kina na noda gene.” Kaya tale na ivola oqori: “Dau vakavuqa mera vakawai na levulevu sivia ni vu ni nodra leqa na nodra sega ga ni lewai ira vinaka. E vakadeitaka gona na matanifika oqori ni rawa ni beitaki na noda gene, ia, ena yasana kadua, e rauta ni 60 vakacaca na pasede na veiveisau ni keda bi na lewenivanua e beitaki ina ivakarau ni noda bula.” Macala e ke, ni vakatau vakalevu na noda levulevu ena ivakarau ga ni noda bula. De sa rui sivia na calorie ena kakana o kania, qai sega ni vakama na yagomu na levu ni calorie oya ena loma ni dua na siga? Se, o dau kania wasoma na kakana e sega ni dodonu mo kania? O tikica beka na gauna e veisiga mo vakaukauayago kina vakarauta?

E biuta vakarawarawa vaka oqo na Mayo Clinic na vu ni levulevu sivia: “E rawa ni o levulevu sivia ena vuku ni nomu gene, ia, na kena dina, na kemu levu ena vakatau vakatabakidua ena ka o kania, okati kina na nomu dau yavala se sega. Ena taura na gauna o na qai vakila kina, ia ke o dau kania vakasivia na kakana e levu kina na calorie, se o sega ni dau yavala, na rua na ka oqo e rawa ni vakalevulevutaki iko.” (Neitou na matanivola kala.) Kaya tale na Mayo Clinic: “Ke o kawa mada ga ni levulevu, e sega ni kena ibalebale ni sa nomu ivotavota na levulevu. . . . Se mani mataqali gene vakacava e dewa mai na nomu vuvale, na kakana o digia kei na ka o cakava me yavala kina na yagomu ena lewa na kemu levu.”

E tu na taba ni bisinisi era cicivaka na veiporokaramu ni vakalutu yago ra qai rawata kina e vica vata na milioni na dola, vakauasivi vei ira era leqataka vakalevu na kedra levu, ra saga gona ena nodra igu mera vakalesuya mai na kedra ibulicaki e liu. Ia, na cava na nodra nanuma na kenadau me baleta na porokaramu vaka oqori? “Dua na ka dredre na valuta na levulevu sivia. Vei ira e bau lutu na yagodra, e sega ni dede sa dau tubu tale na kedra levu,” e kaya na ivola na Food Fight. “Rawa ni tukuni ni 25 ga na pasede [lewe dua ga mai na lewe va] vei ira e lutu na kedra bibi e sega ni tubu tale na kedra levu, ia, sa bau dua na sasaga vinaka mera cakava.”

Na Leqa e Rawa ni Vu Mai na Levulevu Sivia

Na levulevu sivia e rawa ni tauvi keda kina e so na mate rerevaki. Laurai oqo ena ka e kaya o Vuniwai Scott Loren-Selco, e dua na kenadau ni nave ena University of Southern California Medical Center, ni rawa ni veitauvi kina na matenisuka na Type 2, vei ira sara mada ga na gone era levulevu sivia. (Yalovinaka, raica na Yadra!, Okotova-Tiseba, 2003.) E kaya o vuniwai: “Sa laurai wasoma edaidai na veitauvi ni mataqali matenisuka oqo, meu kaya vakadodonu, sa vakarerevaki dina. Nira mai raici au gona [na levulevu sivia], au dau kaya vei ira niu rawa ni kauti ira ina tabana era curu tu kina na matenisuka mera lai raica na ka e rawa tale ga ni yacovi ira: era tu kina na mataboko, e so e musu na tikiniyagodra, kuria oya, e sega ni wiliki rawa o ira sa vakamalumalumutaki ira tu vakadua na [matenisuka] na type 2​—ra qai levulevu sivia kece.” Na cava e dua na ka e vakavuna na ituvaki oqo? “Na kena tawa vinaka na nodra taga. Rawarawa wale kina na nodra volia na bani lelevu e vakautona se pateta tavuteke​—sega gona ni bera na kena voli,” e kaya o Loren-Selco. “Qai sega ni bau dua me vakadreti ira na volivoli ena ca ni nodra kania na kakana vaka oya, nira na levulevu kina​—macala tu ga ni sega nira na veivakadreti na kabani era vakarautaka na mataqali kakana vaka oqori, se o ira sara mada ga na vuniwai, ni levu e sega ni okati ena taba ni nodra vuli na veika e vauca na kakana bulabula.”

O Vuniwai Edward Taub, e dua na dauvolavola kilai levu ni kakana bulabula, e kaya: “E vaka me sa donu se ciqomi raraba nikua na vakasama ni sa tiki ga ni noda bula na levulevu, e sega ni dua na kena leqa. Sa dua na ka taucoko na nodra rawa ni vakawaicalataka na noda vakasama na daunibisinisi era rawailavo ena nodra volitaka na kakana e vakalevulevutaki keda.”

O ira na kenadau era kaya ni cakacaka tale ga e ke na keda ibulicaki​—o ira e vavaku na dibidra, e vakabauti ni rawa nira bulabula cake ni vakatauvatani kei ira e vavaku na tolodra (vakauasivi ke sivia na 89 ina 101 na sedimita). Baleta? Ni “vavaku na uro e tolomu, e vakarawarawataka na kena tauvi iko na tubunidra, mateniuto, matenisuka, stroke, se dua vei ira na vica na mataqali kenisa ni dra,” e kaya na ivola na Mayo Clinic on Healthy Weight. Kaya tale na ivola oqori: “Ia, ke vavaku na dibimu, e sega soti ni leqataki oya.”

O koya gona, na cava e rawa ni walia na nodra levulevu sivia kei na nodra rawa ni tauvimate kina na vica vata na milioni na uabula kei ira na gone e veiyasa i vuravura? E tiko beka na kena iwali vinaka?

[Kato/Chart ena tabana e 5]

Na cava na BMI? Na cava e rawa ni vakatakila?

Na matanivola na BMI e ivakalekaleka ni matavosa vakavalagi na body mass index. Oqo na isoqoni ni kena veidutaitaki na keda balavu kei na keda bibi me kilai kina se veiraurau tiko na keda levu se da sa levulevu sivia. Kaya na Mayo Clinic, ni na okati e dua me bulabula ke toka ga ena lomanibai ni 18.5 ina 24.9 na isoqoni ni kena veidutaitaki na kena balavu kei na kena bibi. Ke koto ena maliwa ni 25 ina 29.9, sa okati oqori me levulevu. Ia, ke sivia na 30 sa okati oya me levulevu sivia. Na cava gona e tukuna vei iko na chart? Mo lako beka vei vuniwai mo lai kerea na nona nanuma se me vakamacalataka vakamatata vei iko na kemu ituvaki?

Ke o via cakacakataka na nomu BMI, veikereitaka na kemu bibi kei na kemu balavu, na kena isoqoni o na veikereitaka tale kei na kemu balavu. Me vakabeka oqo​—ke 90 na kilokaramu na kemu bibi qai 1.8 na mita na kemu balavu, na nomu BMI e 28 (90÷1.8÷1.8=28).

[Chart]

(Raica tale na ivola)

Bulabula Levulevu Levulevu Sivia

BMI 18.5-24.9 25-29.9 30 se sivia

Kemu balavu Kemu bibi ena kilokaramu

1.47m 53 se lailai 54-64 65 se sivia

1.50m 56 se lailai 57-67 68 se sivia

1.52m 57 se lailai 58-69 70 se sivia

1.55m 59 se lailai 60-71 72 se sivia

1.57m 61 se lailai 62-73 74 se sivia

1.60m 63 se lailai 64-76 77 se sivia

1.63m 66 se lailai 67-79 80 se sivia

1.65m 67 se lailai 68-81 82 se sivia

1.68m 70 se lailai 71-84 85 se sivia

1.70m 72 se lailai 73-86 87 se sivia

1.73m 74 se lailai 75-89 90 se sivia

1.75m 76 se lailai 77-91 92 se sivia

1.78m 79 se lailai 80-94 95 se sivia

1.80m 80 se lailai 81-97 98 se sivia

1.83m 83 se lailai 84-100 101 se sivia

1.85m 85 se lailai 86-102 103 se sivia

1.88m 89 se lailai 90-106 107 se sivia

1.90m 90 se lailai 91-108 109 se sivia

[Credit Line]

Yavutaki mai na ivola na Mayo Clinic on Healthy Weight

[Kato ena tabana e 5]

Na cava na “calorie”?

E vakamacalataki vakacava na calorie? Oqo na ivakarau ni kena wiliki na kaukaua e rawati mai na kakana eda kania. O koya gona, nida buno, sa vakamai sara tiko ga e kea na calorie. Vakararaba sara e dua na kena ivakamacala oqo: “Na calorie, oya na levu ni katakata e rawa ni vakatakatari kina e dua na kilokaramu na wai me yacova e dua na dikiri centigrade na kena katakata.” (Balance Your Body, Balance Your Life) E duidui gona na levu ni calorie e gadreva na tamata yadua e veisiga, ena vakatau oqori ena keda balavu, keda bi, na noda yabaki, vaka kina na noda dau yavavala se sega.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 6]

E rawa ni tukuni ni o sega ni dau yavala ke

◼ Sivia na nomu dabe ena loma ni dua na siga​—mo sara retioyaloyalo, cakacaka e valenivolavola se o dau vodo motoka

◼ Tu tu yavica o dau qai taubaletaka e sivia e 90 na mita

◼ O cakacaka dabe ena nomu cakacaka saumi

◼ O sega ni dau vakaukauayago, me bau vakadua mada ga e veimacawa, ena 20 se 30 na miniti

[Credit Line]

Yavutaki mai na ivola na Mayo Clinic on Healthy Weight