Glaucoma​—Na Daubutako Rai

RAICA mada vakalekaleka na iotioti ni vosa ena iyatuvosa oqo. Ni coba toka kina vakadua na matamu, vakacava o raica rawa tale ga e so na ka e cake, e ra, ena imawi, kei na imatau? De dua e rawa, ke vaka kina, e rawa ga oqori ena ka e vakatokai na peripheral vision, oya ni tutu ni matamu e rawa ni raica tale ga na veika era tu voleka e dina ni o sega ni raici ira yani vakadodonu. E rawa kina ni toboka na tutu ni matamu ke dua e vakaraviravi lo mai e yasamu. O vakatikitiki kina ni dua na ka e vakaosooso e gaunisala, o sega tale ga kina ni coqa na tutunisala, e dina ni o rai vakadodonu tu ga ni o taubale voli. Ke o draiva tiko, o na rawa ni toboka ena yasa ni matamu ke dua e butu vakasauri mai loma ni gaunisala.

Ia, ni o wilika tiko na drauniveva oqo, e rawa mo sega ni liaca ni sa qiqo tiko vakamalua na nomu rai, e sa sega ni raica na tutu ni matamu na veika e dau raica e liu. E vuravura taucoko, e vakabauti ni rauta ni 66 na milioni e sa tauvi ira e dua na matenimata e vica tiko na kena mataqali, ia e yacadra raraba na glaucoma. E lima na milioni vei ira oqo era sa mataboko vakadua. E kaya na ivola ni tabana vakavuniwai na Lancet: “Sa vakarautaki vakatabakidua vei ira na lewenivanua ena veimatanitu rawati ira na ituvatuva e so me valuti kina na glaucoma, ia e veimama vei ira e tauvi ira na glaucoma e se sega ga nira qaravi vakavuniwai.”

O cei e rawa ni tauvi koya na glaucoma? Ena kilai vakacava ni dua e sa tiko vua, cava na kena iwali?

Cava Sara Mada na Glaucoma?

Taumada, e yaga meda kila e so na ka e baleta na matada. E kaya e dua na ivola e vakarautaka na tabana ni mate na glaucoma mai Ositerelia (Glaucoma Foundation of Australia): “Na vutevutea kei na moqili ni yaloka ni matada e vu mai na curuoso ni wai ena yaloka ni matada me vaka sara ga na taya ni motoka se baluni ni pamutaki ena cagi.” E tiko ena loma ni yaloka ni matada e dua na pamu e vakatokai na ciliary body. Na pamu oqo e pamutaka ina loma ni yaloka ni matada e dua na wai e tiko ena salanidra e vakatokai na aqueous humor. “E drodrova na yaloka ni mata na wai oqo na aqueous, e vakabulabulataka na tiki ni mata e vakatokai na lens ni bera ni drodro lesu ina salanidra. Ia ena drodro kosova rawa e dua na gacagaca ni mata e vaka na vulo e vakatokai na trabecular meshwork.”

Ke tadre se tasogo na meshwork oqo, ena rawa ni curuoso vakasivia na wai ena yaloka ni mata, rawa nira mavoa sara kina na nave somidi ena dakudaku ni matada. Na ka e yaco oqo e vakatokai na open-angle glaucoma. Vei ira e tauvi ira na matenimata na glaucoma, e 90 na pasede e tauvi ira na kena mataqali oqo.

E dau curuoso ga na wai e matada (intraocular pressure), ia e duidui na kena kaukaua ena loma ni dua na siga. Ena vakatau na kaukaua ni curuoso ni wai e matada ena veika me vaka na totolo ni pamu ni utoda, levu ni wai eda gunuva, kei na ka eda cakava se da tucake, dabe, se davo. Na veiveisau oqo e sega ni vakacacana na matada. Na curuoso tale ga ni wai e matada e sega ni ivakatakilakila ni glaucoma, ni duidui li na tamata, duidui tale ga na kaukaua ni curuoso ni wai ena dui matada. Ia, ni sa sivia tale na curuoso ni wai e matada, sa na dusia oya ni sa tauvi keda tiko na glaucoma.

Ia, e tu tu yadua o ira e tauvi ira e dua na mataqali glaucoma e vakatokai na acute, se angle-closure. E duidui mai na open-angle glaucoma baleta ni kena mataqali oqo e tubucake sara ga kina vakasauri na kaukaua ni curuoso ni wai ena yaloka ni matada. Oqo e dau vakavuna me vutu sara ga na mata, buawa na rai, vakavuna tale ga na lualua. Ke sega ni qaravi ena kena totolo duadua, sa na rawa ni vakavuna na mataboko. Dua tale na kena mataqali na secondary glaucoma. Na kena oqo e dau vu mai na mavoa ni mata, dua beka na tubu ena yalokanimata, se seila. E dua na iwiliwili lailai e yacovi ira na ikava ni kena mataqali e vakatokai na congenital glaucoma. Na kena mataqali oqo e rawa ni sucu mai e dua na gone sa tauvi koya tu, se tauvi koya ni sucu oti ga vakalailai. Ena kilai oqo ke rui lelevu na yaloka ni mata i gone, se sega sara ga ni rawata me raica na rarama.

E “Butakoca” Vakacava na Rai?

E rawa mo sega ni liaca ni sa butakoca na glaucoma e 90 na pasede ni ka a dodonu mo raica ena dua na yaloka ni matamu. E yaco vakacava oqo? O keda kece e tiko e dua na tiki ni matada e sega ni raica rawa e dua na ka (blind spot), ia eda sega ni vakila baleta ni vo ni tiki ni matada e rawa nira vakatakila vei keda na veika eda sega ni raica rawa ena tiki ni matada oqo. Na nona rawa ni vakayacora oqo na noda mona e dredre sara ga kina me dua e kila ni sa kakana tiko vakamalua vua na glaucoma, rawa sara ni vakaleqai koya. Na blind spot oqo e tiko ena retina, na vanua era sota kece kina na ua somidi, mai sema tale ga kina na optic nerve.

E vakaraitaka ina Yadra! o Vuniwai Ivan Goldberg, e dua vei ira na vuniwai ni mata kilai e Ositerelia: “E dau vakatokai na glaucoma me daubutako rai baleta ni o na welewelei voli ga o sega ni kila na ka e sa yaco tiko vei iko. Na mataqali glaucoma takalevu duadua e dau kakana vakamalua, o na sega ni liaca ni sa na tekivu vakacacana na nave e semai rau na mata kei na mona. Se dau vakawai na matamu se sega, se dau mamaca na matamu se sega, se o dau raica vinaka na matanivola ni o wilivola se volavola se sega, se cava ga e yacovi iko, ena sega tiko ga ni vakaraitaka ni sa tiko vei iko na glaucoma se sega. Ena rawa ni vinaka sara tu ga vakaoti na matamu, ia sa rawa ni tauvi iko tiko na mate ca oqo.”

Tobo na Daubutako

Ka ni rarawa ni sega ni dua na vakatovotovo vakavuniwai e rawa ni tukuna vakamatata ni sa tauvi iko na glaucoma. Ia, e rawa ni vakayagataka na vuniwai ni mata e dua na ivakarau e vakatokai na tonometer, me vakarautaka kina na kaukaua ni curuoso ni wai ena loma ni yaloka ni matamu. Ena vakabira yani vakamalua na ivakarau oqo ena mata ni yaloka ni matamu e liu (cornea) me yacova ni sa via sababa. Ena qai cakacakataki se vica na igu ena gadrevi me sababa kina na cornea. Na igu sara ga oqori e sa na via tautauvata kei na kaukaua ni nodra curuoso na wai ena loma ni yaloka ni matamu. E rawa ni vaqara tale ga na vuniwai ni mata e so na ivakatakilakila ni glaucoma ena nona vakayagataka e so na iyaya vakavuniwai me raica kina na ua lalai e so e cici mai na matamu ina nomu mona. E kaya o Vuniwai Goldberg: “Keimami dau vakadikeva kevaka era bulicaki vakatani na nave se salanidra ena dakudaku ni matada, baleta oya e rawa ni vakaraitaka nira sa mavoa na nave se salanidra.”

E dau vakatovolei tale ga na glaucoma ena ka e vakatokai na visual-field testing. E kaya o Vuniwai Goldberg: “O na raica tiko yani e dua na ka vakalomana, me qai waqa toka e loma na cina. Oti, ena qai caudre yadua mai loma e so tale na cina ramase ena duidui vanua me tekivu sara mai na imatau me lai yaco ina imawi. Ni o raica na cina ramase, o na tabaka sara e dua na bulukau vakarautaki.” Ke o sega ni raica rawa na cina ramase era waqa ena yasana imawi se na imatau qai dodonu mo raica, sa na rawa ni vakaraitaka ni sa takavi iko tiko na glaucoma. Nikua, sa sagai tiko me buli e so na iyaya vovou me vakarawarawataka na kena kilai na mate oqo.

O Cei e Rawa ni Tauvi Koya?

E kaya o Paula, e dua na turaga bulabula e se qai yabaki 40 vakacaca: “Au a lai raici koya ga na dauraimata me dua na noqu matailoilo vou, oti e qai tarogi au se dua mai vale a tauvi koya na glaucoma se sega. Niu suka i vale, au qai kila ni dua noqu momo kei na dua noqu nana lailai a tauvi rau ruarua na mate oqo. Mani lai raici au e dua na vuniwai ni mata, sa qai vakadeitaka ni sa tiko dina vei au na glaucoma.” E vakamacalataka o Vuniwai Goldberg: “Ke tauvi glaucoma o tamamu se o tinamu, sa na rawarawa tale ga me tauvi iko. Ia, ke sa tauva e dua na tacimu se ganemu, sa na qai rawarawa sara.”

E vakamacalataka o Vuniwai Kevin Greenidge mai na tabana ni mate na glaucoma mai Mereke (Glaucoma Foundation in the United States) e so tale na ka e dau vakavuna na glaucoma ena nona kaya: “Ke o sa yabaki 45 se sivia, o kai Aferika qai sota na kemu ituvaki kei na vica na tikina oqo​—dua e vale e tauvi glaucoma, o sega ni raica vinaka na veika yawa, matenisuka, a mavoa ena dua na gauna na yaloka ni matamu, se o dau vakayagataka vakawasoma na wainimate e tiko kina na cortisone se steroid​—me dau raici na matamu e veiyabaki.” Kevaka mada ga e sega ni manati iko e dua vei ira na ka oqo, o se sega tale ga ni yacova na yabaki 45, e vakatura na tabana ni mate oqo me dau lai dikevi vakavuniwai na matamu ena veiyava na yabaki. Ke o sa yabaki 45 vakacaca, e dodonu mo dikevi ena veiyarua na yabaki.

Mo Raici Vakavuniwai Mo Kua Kina ni Vakaleqai

E vakaroti o Paul me dau suya vakadua na matana e veisiga. Kaya o koya: “Na isuinimata au vakayagataka e vakaberaberataka na buli ni wai na aqueous fluid ena yaloka ni mata.” A qivai tale ga e tini na qara somidi sara ena yaloka ni mata i Paul ni vakayagataki na mataqali rarama na laser. Na vanua e qivai oqo e volekata ga na vanua dina ena yaloka ni mata era dau tiko kina na qara somidi mera dau drodro tani kina na wai, ia era sa tasogo. E kaya o koya: “Ni qivai na imatai ni mataqu ena laser, dua na ka na noqu taqaya, oqo e sa qai kuria ga na noqu leqa. Ia, ni sa lai qaravi na ikarua ni mataqu ni oti e vica tale na siga, sa matau vei au. Au sa sega tale ni qai taqaya, au kidacala ga sa tukuna vei au o vuniwai ni sa oti.” Na veiqaravi e vakayacori vei Paul e vakamalumutaka sara ga na curuoso ni wai ena yaloka ni matana.

E mamarau o Paul. E kaya: “Kalougata ni se qai tekivu ca ga na mataqu au sa qaravi vakavuniwai. Se rawa tiko ga ni raica na tutu ni mataqu na veika e dodonu me raica. Kena irairai ni na vinaka tu ga na mataqu keu sega ni guilecava e veisiga meu dau suya.”

Sa vakaleqa tiko beka na matamu o koya na “daubutako rai” oqo? Ke se sega vakadua ni dikevi na matamu ena mate na glaucoma​—vakauasivi ke rau tauvi glaucoma na nomu itubutubu, tacimu, ganemu se dua tale na ka ena rawarawa kina me tauvi iko​—ena ka vakayalomatua mo kerei nomu vuniwai me dikeva mada na matamu de sa tauva tiko na glaucoma. Me vaka e kaya o Vuniwai Goldberg: “E levu na glaucoma a rawa ni wali ke a dikevi totolo o koya e tauvi koya, ke a soli tale ga vua na veiqaravi e veiganiti.” Io, o rawa ni vakamalumalumutaki koya na daubutako rai oqo!

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 26]

Ena rawarawa sara ni tauvi iko na glaucoma ke

● O kai Aferika

● Dua na wekamu voleka e tauvi glaucoma

● Tauvi iko tiko na matenisuka

● Sa dredre mo raica na veika yawa

● Sa vakayabaki, wasoma tale ga nomu vakayagataka na ilumu se na pamu ni ceguoca e tiko kina na cortisone/steroid

● A mavoa na matamu

● O sa yabaki 45 se sivia

[iYaloyalo]

Ena sega ni ca sara vakalevu na matamu ke dau raici vakawasoma

[Diagram/iYaloyalo ena tabana e 23]

(Raica tale na ivola)

OPEN-ANGLE GLAUCOMA

Cornea

Iris

Lens

Retina

Optic disk, se blind spot: Vanua era sota kece kina na ua somidi, mai sema tale ga kina na “optic nerve”

Optic nerve: Dau vakau iyaloyalo ina mona

Ciliary body: Vanua e vure tiko mai kina na “aqueous humor”

1 Aqueous humor: Oqo na wai makare e dau drodrova na loma ni yaloka ni mata. E vakabulabulataka na “lens,” na “iris,” kei na loma ni “cornea.” E duatani na wainimata ni dau drodrova ga na yaloka ni mata e tuba

2 Trabecular meshwork: Vaka na vulo, kena inaki me tauvulona na wai

3 Ke tasogo na “meshwork,” ena curuoso vakasivia na wai ena loma ni yaloka ni mata

4 Ke curuoso vakasivia na wai e loma ni yaloka ni mata, e rawa ni mavoa na nave somidi ena dakudaku ni mata, vakavuna sara na “glaucoma”

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Optic disk

Na ka o raica

MATA VINAKA

TEKIVU NA GLAUCOMA

SA KAKANA NA GLAUCOMA

[Credit Line]

Photos of optic disks: Courtesy Atlas of Ophthalmology