Hwenu e vǐ ɖé ba ná hu éɖée é

Ðo xwe e wá yi lɛ́ é mɛ ɔ, kɛ́n mɛ wǐnnyáwínnyá e hu yěɖée lɛ́ é tɔn jɛjí tawun ɖo to ɖé lɛ́ mɛ. Étɛ́ ka ɖo jijɛ wɛ? Vǐ towe sín gbɛ ka ɖo axɔ́ nu wɛ a?

Ðo xóta élɔ́ mɛ ɔ, mǐ ná ɖɔ xó dó nǔ élɔ́ lɛ́ jí:

• Étɛ́wú hu e vǐ lɛ́ nɔ hu yěɖée é ka ɖó ná ɖu ayi mɛ nú mɛjitɔ́ lɛ́?

• Nɛ̌ a ka ná tuun ɖɔ vǐ towe sín gbɛ ɖo axɔ́ nu gbɔn?

• Ényí vǐ towe ɖó linlin mɛɖée huhu tɔn lɛ́ ɔ, étɛ́ a ka sixú wa?

Étɛ́wú hu e vǐ lɛ́ nɔ hu yěɖée é ka ɖó ná ɖu ayi mɛ nú mɛjitɔ́ lɛ́?

Sín 2009 wá jɛ 2019 ɔ, wěmaxɔmɛví e jɛ linkpɔ́nzɔn ɖo wěmaxɔmɛ linsinmɛ tɔn États-Unis tɔn lɛ́ é sín kɛ́n jɛjí 40 ɖo 100 jí. Kɛ́n mɛ e hu yěɖée lɛ́ é tɔn lɔ jɛjí ɖo avla énɛ́ mɛ.a

“Tagba e mɛ wǐnnyáwínnyá lɛ́ nɔ ɖí xwi xá égbé lɛ́ é kpé we ǎ . . . Tagba énɛ́ lɛ́ wa nǔ dó yě wú tawun ɖo taglomɛ.”—Vivek H. Murthy, U.S. Surgeon General.

Nǔgbódodó Biblu tɔn: “Wǔ . . . kú mɛ ɔ, gǎn wɛ nɔ hwedó mɛ.”—Nǔnywɛ́xó 17:22.

Nɛ̌ a ka ná tuun ɖɔ vǐ towe sín gbɛ ɖo axɔ́ nu gbɔn?

Gbějé nǔ élɔ́ lɛ́ kpɔ́n.

• Nǔ e jɛ lɛ́ é. Awě lěhun ɖé ka xo vǐ towe vlafo wɛ a? È gbɛ́ xó tɔn, dó gǔdo é, é xo nǔɖé kpo, alǒ mɛ e é yí wǎn ná é ɖé kú. Ényí mɔ̌ wɛ ɔ, énɛ́ ka sixú ko ɖo nǔ wa dó wǔ tɔnb wɛ hú lěe a lin gbɔn é wɛ a?

• Jijɔ tɔn. Vǐ towe sɔ́ nɔ dó gbɛ́ xá xɔ́ntɔn tɔn lɛ́ alǒ xwédo ɔ sín mɛ lɛ́ ǎ, abǐ azɔ̌ e sín vǐví e é nɔ ɖu ɖ’ayǐ é ɖé sɔ́ nɔ dɔn ɛ ǎ ka wɛ a? É ka jó nǔ e ɖo tají tawun n’i ɖ’ayi lɛ́ é ɖé lɛ́ dó wɛ a?

• Xó tɔn lɛ́. Vǐ towe ka ɖɔ xó dó kú jí, alǒ ɖɔ nǔ lěhun wɛ a? “Un ko kú wɛ ɔ, é ná nyɔ́ nú mì hú.” É ka nɔ ɖɔ ɖɔ émí kún nɔ ba ná nyí agban nú we ó wɛ a?

  Nǔgbó ɔ, é sixú nɔ ɖɔ nǔ mɔ̌hun lɛ́ bá dó “wlá nǔ ɖɔ” kpowun wɛ. (Jɔbu 6:3) Amɔ̌, xó tɔn ɖěvo lɛ́ sixú xlɛ́ ɖɔ é ɖo alɔdó byɔ́ wɛ. Énɛ́ wú ɔ, ma nɔ wɔn ya nú nǔ ɖěbǔ e vǐ towe nɔ ɖɔ dó kú wú lɛ́ é ó.

Ényí vǐ towe ɖɔ émí lin ná hu émíɖée ɔ, a sixú kan nǔ élɔ́ byɔ́: “A ka ko lin tamɛ dó hwenu e a ná wa mɔ̌ dó é, alǒ lěe a ná wa mɔ̌ gbɔn é jí wɛ a?” Xósin e é ná ná é wɛ ná xlɛ́ lě do ninɔmɛ ɔ syɛ́n sɔ́ é.

“Mǐ mɛ mɛjitɔ́ lɛ́ sixú nɔ ma ba ná kan nǔ énɛ́ lɛ́ byɔ́ vǐ mǐtɔn lɛ́, ɖó mǐ nɔ ɖi xɛsi dó nǔ e yě ná ɖɔ é wú. Amɔ̌, ényí lěe nǔ cí nú yě é wɛ yě ɖɔ ɔ, é nyɔ́ ɖɔ mǐ tuun nɛ́.”—Sandra.

Nǔgbódodó Biblu tɔn: “Nǔ e lin dó ayi mɛ wɛ gbɛtɔ́ ɖe ɔ cí sin e ɖo ayǐkúngban glɔ́ é ɖɔhun; gbɛtɔ́ e ɖó nǔnywɛ́ ɔ nɔ́ mɔ ayi e é ná dó ɖe sin ɔ tɔ́n ná é.”—Nǔnywɛ́xó 20:5, Mawuxówéma.

Ényí vǐ towe ɖó linlin mɛɖée huhu tɔn lɛ́ ɔ, étɛ́ a ka sixú wa?

• Tɛ́n kpɔ́n bo tuun nǔ e lin wɛ vǐ towe ɖe é kpó lěe nǔ cí n’i é kpó, lobo wa mɔ̌ kpó suúlu kpó. Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, kpa ɛ ɖó xójɔxó e é ɖɔ é wú. Énɛ́ gúdo ɔ, a sixú ɖɔ: “Un ba ná mɔ nǔ jɛ nǔ e mɛ gbɔn dín wɛ a ɖe lɛ́ é mɛ. Ðɔ nǔ e mɛ gbɔn dín wɛ a ɖe agaɖanu din lɛ́ é nú mì” alǒ “A sixú tínmɛ lěe nǔ nyí gbɔn bɔ nǔ cí mɔ̌ nú we é nú mì a?”

  

  Ðǒtó vǐ towe kpó suúlu kpó hwenu e é ná ɖo xósin ná we wɛ é. Ðu ɖo zɛn ɖěbǔ e ná sɔ́ we bɔ a ná ɖɔ ɖɔ lěe nǔ cí n’i é kún ɖo tají ó é, alǒ ná zɔ́n bɔ a ná yá wǔ ɖɔ “nǔ e ná ɖe ɖɛ tagba tɔn lɛ́ é ní é jí.”

  Nǔgbódodó Biblu tɔn: “. . . ɖo gbesisɔmɛ bo ná nɔ ɖótó mɛ, bo ná nɔ yá wǔ ɖɔ xó ǎ, lobo ná nɔ yá wǔ sin xomɛ ǎ.”—Jaki 1:19.

• Blǒ tuto ɖé bá kpo ɖo xɛ nya ɖo jǐ tɔn wɛ. D’alɔ vǐ towe nú é ní tuun nǔ élɔ́ lɛ́ e bɔ d’é wú é, bo lɛ́ wlán yě ɖ’ayǐ:

  Wuntun akpágbanúmɛ tɔn lɛ́. Hwɛhwɛ ɔ, nǔ tɛ́ wa wɛ é ka nɔ ɖe alǒ nǔ tɛ́ jí lin tamɛ dó wɛ é ka nɔ ɖe cóbɔ linlin mɛɖée huhu tɔn ɔ nɔ wá?

  Nǔ e sixú d’alɔ mɛ lɛ́ é. Azɔ̌ tɛ́ lɛ́ wiwa ka sixú d’alɔ ɛ hú gǎn bɔ é ná ɖe linkpɔ́n kpo, lobo sɔ́ ná lɛ́ ɖó linlin mɛɖée huhu tɔn ɖě ǎ?

  Mɛ e sixú d’alɔ mɛ lɛ́ é. Vǐ towe ka ɖó mɛ e é ná hɔn yí su lɛ́ é hwenu e é ná ɖó hudó alɔdó tɔn é a? Hwiɖésúnɔ, mɛxó ɖejidéwú ɖěvo, dotóo e nɔ kpé nukún dó taglomɛzɔn lɛ́ wú é ɖé, alǒ tutomɛ e è kplɔ́n azɔ̌, bɔ yě nɔ d’alɔ mɛ ɖěɖěe nɔ lin ná hu yěɖée lɛ́ é ɖé sixú ɖo mɛ énɛ́ lɛ́ mɛ.

  

  Nǔgbódodó Biblu tɔn: “Mɛ e nɔ kú hǔn bo nɔ to nǔ e wa gbé é ja ɔ, nɔ mɔ nǔ gěgé ɖ’é mɛ.”—Nǔnywɛ́xó 21:5.

• Nɔ acéjí. Ényí é ná bo cí ɖɔ vǐ towe jɛ ganjí gúdo hǔn, kpo ɖo ninɔmɛ ɔ gbéjé kpɔ́n wɛ.

  “Hwenu e vǐ ce ɖɔ nú mì ɖɔ émí kún sɔ́ nɔ lin ná hu émíɖée ó é ɔ, un mɔ ɖɔ xó fó bɔ ado sɔ́ nɔ hu mì ǎ. Un blɛ́ nyiɖée tawun. Nǔɖé sixú yá wǔ jɛ ajijimɛ bo ná zɔ́n bɔ mɛɖé sixú lɛ́ jɛ biba ná hu éɖée jí.”—Daniel.

  

  D’alɔ vǐ towe nú é ní mɔ nǔ jɛ wú ɖɔ nǔ ɖěɖěe kunkplá lěe nǔ nɔ cí nú mɛ é ɔ, hwenu kléwún ɖé tɔn wɛ yě nɔ nyí. “Lěe ayǐ mɛ nɔ cí é ɖɔhun wɛ yě ɖe. Ényí jǐ ɖo jija wɛ syɛ́nsyɛ́n ɔ, xlonɔnú wɛ é ná nyí ɖɔ è ní nɔ gbe bo wa nǔ cí nǔ ɖɔ é kún ɖo jija wɛ ó ɖɔhun. Xlonɔnú wɛ é ná lɛ́ nyí ɖɔ è ní ɖɔ hwesivɔ́ kún sɔ́ ná tɔ́n gbeɖé ó.” The Whole-Brain Child.

• Vɔ̌ gǎnjɛwú ná mɛ: Ðɔ nú vǐ towe ɖɔ a yí wǎn n’i, ɖɔ é sixú ɖeji ɖɔ émí ná d’alɔ ɛ. A sixú ɖɔ gɔ́ ná ɖɔ: “Un ná wa nǔ e wú un kpé é bǐ bo ná d’alɔ we, bɔ a ná gbɔn mɛ dín.”

  Nǔgbódodó Biblu tɔn: ‘Xɔ́ntɔn nǔgbó nɔ ɖe wǎnyíyí xlɛ́ hwebǐnu, bo nyí nɔví súnnu e wú è sixú ɖeji dó ɖo wǔvɛ́ lɛ́ hwenu é.’—Nǔnywɛ́xó 17:17.