Ani Adesa “Jeŋ Gbɛjianɔtoo Hee” Lɛ Ebɛŋkɛ?
1. Mɛɛ gbɛ nɔ maŋkwramɔŋ heyeli ni ataoɔ lɛ eje kpo waa yɛ nyɛsɛɛ afii nɛɛ amli?
ŊMƐNƐ, gbɔmɛi akpekpei abɔ etsɔmɔ nyɔji amɛha apasa jamɔ, ni mɛi pii ehala akɛ amɛbaaka he amɛhi shi nakai. Yɛ nakai beaŋ nɔŋŋ lɛ, mɛi babaoo miiya nɔ amɛmiitao maŋkwramɔŋ heyelii. Nibii ni yɔɔ naakpɛɛ ni ba yɛ afii fioo ni eho lɛ amli yɛ Europa Bokagbɛ kɛ hei krokomɛi lɛ efee lɛ faŋŋ akɛ gbɔmɛi miitao nɔyeli ni haa anaa heyeli. Nɔ ni ejɛ enɛ mli ji, mɛi pii miiwie akɛ heyeli yinɔ hee ko ebɛŋkɛ. United States, Amerika maŋsɔɔlɔ nukpa lɛ tsɛ lɛ “jeŋ gbɛjianɔtoo hee.” Lɛlɛŋ, je lɛ hiɛnyiɛlɔi miiwie yɛ he fɛɛ he akɛ Hewalɛ Hepelemɔ kɛ tawuu nibii afeemɔ he akaŋshii lɛ sɛɛ efo, ni akɛ toiŋjɔlɛ yinɔ hee ko epue kɛha adesai fɛɛ.—Okɛto 1 Tesalonikabii 5:3 he.
2, 3. Mɛɛ shihilɛi teɔ shi eshiɔ anɔkwa heyeli namɔ.
2 Ni kɛlɛ, kɛji adesai amɔdɛŋbɔɔ ha atse tawuu nibii afeemɔ nɔ ni ana nɔyelii ni haa heyeli po lɛ, ani anɔkwa heyeli baahi shi lɛlɛŋ? Dabi, yɛ naagbai ni yɔɔ gbeyei ni yɔɔ jeŋmaji lɛ fɛɛ amli, ni maŋbii anɔyeli maji lɛ hu fata he, hé ni ohiafoi lɛ yaa nɔ amɛyi faa ni etɔɔ akpekpei abɔ dani amɛnaa shika kɛha amɛdaaŋ ŋmaa lɛ hewɔ. Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ amaniɛbɔɔ ko wie akɛ yɛ hiɛyaa ni eba yɛ jeŋ nilee kɛ tsofa-feemɔŋ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, kɛ aja mli lɛ, gbekɛbii 40,000 gboiɔ daa gbi yɛ niyenii kpakpa ni amɛnaaa amɛye aloo helai ni kulɛ abaanyɛ atsi naa ahewɔ. Shihilɛ nɛɛ he nilelɔ ko wie akɛ: “Ohia shihilɛ lɛ miitsake kɛmiiya hiɛ bɔ ni agbɛnɛ eha adesai awɔsɛɛ be ebaje oshara mli.”
3 Kɛfata he lɛ, gbɔmɛi babaoo diɛŋtsɛ miina amanehulu kɛmiijɛ efɔŋfeemɔ ni mli waa kɛyaa hiɛ lɛ mli. Hewolonɔ su, maŋkwramɔŋ, kɛ jamɔ mli hetsɛ̃ miigbala maji sɔrɔtoi amli. Ni hei komɛi yɛ ni shihilɛ lɛ miihe atamɔ wɔsɛɛ be shihilɛ ko ni awie he yɛ Zakaria 14:13, beni gbɔmɛi lɛ “ayiŋ baafutu amɛ ni amɛaashe gbeyei hu, aahu akɛ mɔ fɛɛ mɔ aaawo enine nɔ yɛ gbɔmɔ ni bɛŋkɛ lɛ lɛ nɔ ni etutua lɛ” lɛ. (Today’s English Version) Tsofai fɔji kɛ nitsumɔ kɛ bɔlɛnamɔ mli helai egbɛ eshwa je lɛŋ he fɛɛ he. Gbɔmɛi akpekpei abɔ yɛ ni AIDS hela lɛ emɔmɔ amɛ; ni gbɔmɛi fe 120,000 egboi momo yɛ hela nɛɛ hewɔ yɛ United States, Amerika pɛ.
Nyɔŋyeli Kɛha Esha kɛ Gbele
4, 5. Yɛ heyelii ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, mɛɛ nyɔŋyeli ko emɔmɔ mɔ fɛɛ mɔ yɛ ehewalɛ shishi?
4 Shi, kɛji nɛkɛ shihilɛi gbohii nɛɛ eko kwraa bɛ po lɛ, gbɔmɛi baahi shi ni amɛnaŋ anɔkwa heyeli lolo. Mɔ fɛɛ mɔ baaya nɔ ahi nyɔŋyeli mli. Mɛni hewɔ eyɔɔ nakai? Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ: Kɛji nɔyelɔ yiwalɔ ko ye gbɔmɛi fɛɛ ni yɔɔ shikpɔŋ nɔ lɛ anɔ nyɔŋ ni egbe amɛ fɛɛ hu? Yɛ faŋŋ mli lɛ, nakai ji bɔ ni ba adesai anɔ beni wɔ klɛŋklɛŋ fɔlɔi lɛ tse atua amɛshi Nyɔŋmɔ ni amɛbatsɔmɔ nyɔji amɛha Abonsam yiwalɛ nɔyeli lɛ.—2 Korintobii 4:4.
5 Beni Nyɔŋmɔ bɔ adesai lɛ, eyiŋtoo ji ni amɛhi shikpɔŋ nɔ kɛya naanɔ yɛ emuuyeli mli, yɛ paradeiso, taakɛ 1 Mose yitsei 1 kɛ 2 tsɔɔ lɛ. Shi akɛni wɔ blematsɛ Adam tse Nyɔŋmɔ hiɛ atua hewɔ lɛ, wɔ fɛɛ wɔyajeɔ gbele fɔbuu shishi kɛ ana aŋɔ wɔ hɔ nɔŋŋ pɛ: “Gbɔmɔ kome [Adam, adesai awekuyitso lɛ] nɔ esha tsɔ kɛba je lɛŋ, ni gbele tsɔ esha nɔ kɛba, ni no ha gbele lɛ tsɛŋe gbɔmɛi fɛɛ.” Ni taakɛ Biblia lɛ kɛɔ lɛ, “gbele lɛ ye maŋtsɛ.” (Romabii 5:12, 14) No hewɔ lɛ, bɔ fɛɛ bɔ ni heyeli ni wɔ diɛŋtsɛ wɔyɔɔ lɛ fa ha lɛ, wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ yɛ esha kɛ gbele nyɔŋyeli shishi.
6. Mɛni hewɔ hiɛyaa bibioo ko pɛ eba yɛ wala sɛɛkɛlɛ mli kɛjɛ be mli ni aŋma Lala 90:10 lɛ kɛbaa nɛɛ fɛɛ lɛ?
6 Kɛfata he lɛ, wala ni yɔɔ amrɔ nɛɛ yɛ kuku kwraa. Mɛi ni he baa nii lɛ naa afii nyɔŋmai fioo ko. Shi mɛi ni he baaa ni lɛ, afii fioo ko kɛkɛ, loo nɔ ni shɛɛɛ nakai. Ni nii amlipɛimɔ hee ko ni afee lɛ wie akɛ: “Jeŋ nilee kɛ tsofa-feemɔ eha adesai awala sɛɛkɛlɛ etee hiɛ kɛyashɛ he ni ebaanyɛ eshɛ yɛ adebɔɔ naa.” Ni nɔ hewɔ ji akɛ, emuu ni wɔyeee kɛ gbele ebabote wɔgbɔmɔtso lɛ he gbɛjianɔ ni ato yɛ adebɔɔ naa lɛ mli yɛ Adam esha lɛ hewɔ. Kwɛ awerɛho sane ni eji akɛ, kɛji wɔhi shi ni wɔna afii 70 loo 80, beni esa akɛ wɔle nii babaoo ni wɔnyɛ wɔkɛna shihilɛ mli ŋɔɔmɔ lɛ, no mli moŋ wɔgbɔmɔtsei kumɔɔ ni wɔtsɔɔ sũ ekoŋŋ!—Lala 90:10
7. Mɛni hewɔ ni adesai nyɛŋ amɛfee anɔkwa heyelii ni wɔtaoɔ ni he hiaa wɔ hu lɛ ajɛɛhe kɔkɔɔkɔ lɛ?
7 Mɛɛ adesai anɔyeli baanyɛ atsi nɛkɛ nyɔŋyeli kɛha esha kɛ gbele nɛɛ naa? Ekome folo po bɛ. Nɔyeli ko mli onukpai, jeŋ nilelɔi, loo datrɛfonyo ko bɛ he ko he ko ni baanyɛ aha wɔye wɔhe kɛjɛ hela, gbɔlɛ, kɛ gbele loomɔ lɛ mli, ni nakai nɔŋŋ mɔ ko mɔ ko nyɛŋ ajie shweshweeshwe shihilɛ ni bɛ, jalɛsane ni ayeee, awuiyeli, hɔmɔ, kɛ ohia hu kɛya. (Lala 89:49) Bɔ fɛɛ bɔ ni adesai baahiɛ jwɛŋmɔ kpakpa amɛha po lɛ, amɛnyɛŋ amɛfee anɔkwa heyelii ni wɔtaoɔ ni he hiaa wɔ hu lɛ jɛɛhe kɔkɔɔkɔ.—Lala 146:3.
Akɛ Heyeli Tsu Nii yɛ Gbɛ Fɔŋ Nɔ
8, 9. Mɛni kɛ adesai yawo amɛ amrɔ nɛɛ awerɛho shihilɛ nɛɛ mli?
8 Adesa weku lɛ baje shihilɛ ni yɔɔ mɔbɔ nɛɛ mli ejaakɛ Adam kɛ Hawa kɛ amɛheyeli lɛ tsu nii yɛ gbɛ fɔŋ nɔ. Petro Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ 2:16 kɛɔ, taakɛ eyɔɔ The Jerusalem Bible lɛ mli lɛ akɛ: “Nyɛbaa nyɛjeŋ tamɔ gbɔmɛi ni eye amɛhe, ni nyɛkɛ nyɛ heyeli lɛ akajiea nyɛnaa ni nyɛkɛtsua efɔŋfeemɔ he nii.” No hewɔ lɛ, eyɛ faŋŋ akɛ Nyɔŋmɔ etooo eyiŋ akɛ adesa heyeli lɛ afee nɔ ni husu bɛ he. Esa akɛ akɛtsu nii yɛ husu ni Nyɔŋmɔ mlai efo lɛ mli, ejaakɛ enɛɛmɛi ja ni ehe baaba sɛɛnamɔ kɛha mɔ fɛɛ mɔ. Ni nakai husui lɛ hu mli lɛɛ bɔ ni eeeha mɔ fɛɛ mɔ anyɛ ana nihalamɔ mli heyeli babaoo, ni no hewɔ lɛ Nyɔŋmɔ nɔyeli efeŋ yiwalɛ nɔyeli kɔkɔɔkɔ.—5 Mose 32:4.
9 Shi, wɔ klɛŋklɛŋ fɔlɔi lɛ hala akɛ amɛ diɛŋtsɛ amɛaakpɛ amɛyiŋ yɛ nɔ ni hi kɛ nɔ ni ehiii he amɛha amɛhe. Akɛni amɛje gbɛ amɛtsi amɛhe kɛjɛ Nyɔŋmɔ nɔyeli shishi hewɔ lɛ, egbala esɛɛfimɔ kɛjɛ amɛhe. (1 Mose 3:17-19) Ni yɛ nakai gbɛ nɔ lɛ amɛbafee mɛi ni yeee emuu, ni hela kɛ gbele jɛ mli ba. Ni heyeli moŋ aaaba lɛ, adesai batsɔmɔ nyɔji amɛha esha kɛ gbele. Ni amɛbatsɔmɔ mɛi ni adesai nɔyelɔi ní yɛ be babaoo mli lɛ amɛyafeɔ yiwalɔi hu lɛ feɔ amɛ nɔ ni amɛsumɔɔ.—5 Mose 32:5.
10. Te Yehowa ejɛ suɔmɔ mli etsu saji ahe nii eha tɛŋŋ?
10 Nyɔŋmɔ eŋmɛ adesai agbɛ koni amɛka enɛ amɛkwɛ yɛ nɔ ni amɛsusuɔ akɛ eji heyeli kwraa lɛ mli kɛyashi be ko. Ele akɛ nɔ ni baajɛ mli aba lɛ baatsɔɔ ni ŋwanejee ko kwraa bɛ he akɛ adesa nɔyeli ni Nyɔŋmɔ bɛ mli lɛ yeŋ omanye. Akɛni heyeli ni akɛtsuɔ nii yɛ gbɛ ni ja nɔ lɛ ji jwetri ko ni jara wa hewɔ lɛ, Nyɔŋmɔ jɛ esuɔmɔ mli eŋmɛ nɔ ni tee nɔ lɛ gbɛ yɛ be ko mli moŋ fe ni eeeshɔ nikeenii ni ji heyeli lɛ kɛjɛ amɛdɛŋ.
‘Gbɔmɔ Najifaamɔi Bɛ Edɛŋ’
11. Yinɔsane efi bɔ ni Biblia lɛ ja ha lɛ sɛɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
11 Yinɔsane mli niŋmaai etsɔɔ bɔ ni Yeremia yitso 10, kukuji 23 kɛ 24 ji anɔkwale ha, he ni kɛɔ akɛ: “Adesa ni nyiɛ nɛɛ, bɔ ni eeetsɔ ejaje enajifaamɔi eha lɛ, ebɛ edɛŋ. Yehowa, kã mi.” Yinɔsane etsɔɔ bɔ ni Jajelɔ 8:9 hu ji anɔkwale ha, he ni jajeɔ akɛ: “Gbɔmɔ yeɔ enaanyo gbɔmɔ nɔ ni ekɛyeɔ ehe awui.” Kwɛ bɔ ni eji anɔkwale ha! Adesa weku lɛ ejɛ amanehulu kome mli kɛyabote ekroko mli, ni mɔ fɛɛ mɔ naagbee yafeɔ gbonyo bu lɛ mli. Bɔfo Paulo tsɔɔ shihilɛ lɛ mli pɛpɛɛpɛ beni ewie, taakɛ aŋma yɛ Romabii 8:22 lɛ akɛ: “Ejaakɛ wɔle akɛ bɔɔ nii lɛ fɛɛ kɛ wɔ dɔmɔɔ ŋtsɔi ni amɛkɛ wɔ kɔmɔɔ kɛbashi ŋmɛnɛŋmɛnɛ.” Hɛɛ, heyeli kɛmiijɛ Nyɔŋmɔ mlai ahe lɛ ebafee nɔ ni kɛ amanehulu baa.
12. Mɛni je lɛŋ nilelɔi komɛi ewie yɛ heyeli kwraa he?
12 Wolo ko ni atsɛɔ lɛ Inquisition and Liberty lɛ wie heyeli he yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ akɛ: “Heyeli jeee nɔ ni abaanyɛ awie he diɛŋtsɛ akɛ nɔ kpakpa: ejeee nɔ ni abaanyɛ adamɔ nɔ ashwã kɛji mlitsɔɔmɔ babaoo fataaa he. Yɛ anɔkwale mli lɛ, eeenyɛ efee pɛsɛmkunya sui gbohii ni ehiii fe fɛɛ lɛ ateŋ ekome . . . Gbɔmɔ adesa jeee bɔɔ nɔ ko ni yɔɔ heyeli kwraa kɛmɔ shi, ni enyɛŋ eka akɛ eeehi shi nakai ni no feemɔ ebatsɔŋ buulufeemɔ.” Ni Prince Philip ni jɛ England lɛ wie be ko akɛ: “Heyeli ni akɛfeɔ nɔ fɛɛ nɔ ni asumɔɔ lɛ ŋɔɔ diɛŋtsɛ, shi niiashikpamɔ etsɔɔ shii abɔ akɛ, heyeli ni naatsii bɛ mli . . . kɛ nifeemɔ ni asusuuu mɛi krokomɛi ahe yɛ mli lɛ ji gbɛ diɛŋtsɛ ni atsɔɔ nɔ afiteɔ akutseiaŋbii ashihilɛ, ni bɔ ni amɛninamɔ fa ha lɛ kɔɔɔ he eko.”
Namɔ Le Nii fe Fɛɛ?
13, 14. Namɔ pɛ baanyɛ eha adesai aweku lɛ ana anɔkwa heyeli?
13 Namɔ le gbɛ ni atsɔɔ nɔ atoɔ shia kwɛmɔ he gbɛjianɔ jogbaŋŋ ahaa—fɔlɔi ni yɔɔ suɔmɔ, nyɛmɔ, kɛ niiashikpamɔ lɛ aloo gbekɛbii bibii? Hetoo lɛ yɛ faŋŋ. Nakai nɔŋŋ adesai a-Bɔlɔ lɛ, wɔ ŋwɛi Tsɛ lɛ le nɔ ni hi jogbaŋŋ kɛha wɔ. Ele bɔ ni esa akɛ ato adesai ashihilɛ he gbɛjianɔ ni aye amɛnɔ aha. Ele bɔ ni esa akɛ akɛ heyeli atsu nii aha koni ekɛ sɛɛnamɔi ni jɛɔ anɔkwa heyeli diɛŋtsɛ mli baa lɛ abaha mɔ fɛɛ mɔ. Nyɔŋmɔ ofe lɛ, Yehowa pɛ le gbɛ ni eeetsɔ nɔ ejie adesai aweku lɛ kɛjɛ enyɔŋyeli lɛ mli, ní ekɛ anɔkwa heyeli aha mɔ fɛɛ mɔ.—Yesaia 48:17-19.
14 Yehowa kɛ nɛkɛ shiwoo ni kanyaa mɔ nɛɛ haa yɛ e-Wiemɔ lɛ mli, yɛ Romabii 8:21 akɛ: “Bɔɔ nii lɛ diɛŋtsɛ hu baaye amɛhe kɛjɛ fitemɔ nyɔŋyeli lɛ mli kɛya Nyɔŋmɔ bii lɛ anunyam heyeli lɛ mli.” Hɛɛ, Nyɔŋmɔ ewo shi akɛ ebaaha adesai aweku lɛ aye amɛhe kwraa kɛjɛ amɛ amrɔ nɛɛ shihilɛ ni yɔɔ mɔbɔ nɛɛ mli. Nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ baatsɔɔ gbɛ ni enɛ baatsɔ nɔ eba lɛ mli.
Te Obaaha Hetoo Oha Tɛŋŋ?
(Akɛbaati baafai 3 kɛyashi 8 mli)
◻ Mɛni hewɔ ni adesai sumɔɔ heyeli waa nakai lɛ?
◻ Mɛɛ gbɛi anɔ gbɔmɛi eyaje nyɔŋyeli shishi yɛ, yɛ yinɔsane bei fɛɛ mli?
◻ Mɛni hewɔ Yehowa eŋmɛ heyeli ni akɛtsuuu nii yɛ gbɛ kpakpa nɔ lɛ gbɛ yɛ be kakadaŋŋ mli lɛ?
◻ Namɔ pɛ baanyɛ ekɛ anɔkwa heyeli abaha adesai fɛɛ, ni mɛni hewɔ?
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 7]
Adesa wala sɛɛkɛlɛ yɛ nakai nɔŋŋ taakɛ ajaje afii 3,500 ni eho nɛ yɛ Lala 90:10 lɛ
[He ni Sane lɛ Jɛ]
Courtesy of The British Museum