Buu-Mɔɔ INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Buu-Mɔɔ
INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Ga
@
  • ɛ
  • ɔ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ̃
  • ã
  • ŋ
  • á
  • BIBLIA
  • WOJI
  • ASAFOŊ KPEEI
  • wp17 No. 6 bf. 12-14
  • Biblia Lɛ​—Mɛni Hewɔ Ayɔɔ Pii Nɛkɛ?

Vidio ko bɛ kɛhã nɔ ni ohala nɛɛ.

Ofainɛ waa, be ni wɔtaoɔ wɔjie vidio lɛ, wɔná naagba ko.

  • Biblia Lɛ​—Mɛni Hewɔ Ayɔɔ Pii Nɛkɛ?
  • Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi (Maŋbii Anɔ)—2017
  • Saneyitsei Bibii
  • Saji Ni Tamɔ Enɛ
  • NAMƐI ŊMA BIBLIA LƐ?
  • GREEK SEPTUAJINT
  • LATIN VULGATE LƐ
  • ANÁ SHISHITSƆƆMƆI HEI PII
  • “Septuagint” Lɛ—Ehe yɛ Sɛɛnamɔ yɛ Blema Beaŋ kɛ Ŋmɛnɛŋmɛnɛ
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—2002
  • Bɔ ni Fee ni Wɔnine Shɛ Biblia lɛ Nɔ—Klɛŋklɛŋ Fã
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1997
  • Yehowa Nyɔŋmɔ kɛ Etsuji Wieɔ
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—2015
  • “Wɔ-Nyɔŋmɔ Lɛ Wiemɔ Lɛ Aaadamɔ Shi Kɛaatee Naanɔ”
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi (Nikasemɔ Nɔ)—2017
Kwɛmɔ Ekrokomɛi Hu
Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi (Maŋbii Anɔ)—2017
wp17 No. 6 bf. 12-14
Bibliai ni akɛ niji ŋmala, nɔ ni aprinti, kɛ nɔ ni yɔɔ tablɛt kɛ ehenɔi lɛ anɔ

Biblia Lɛ​—Mɛni Hewɔ Ayɔɔ Pii Nɛkɛ?

Ŋmɛnɛ lɛ, mɛni hewɔ ayɔɔ Biblia shishitsɔɔmɔi pii nɛkɛ? Ani osusuɔ akɛ shishitsɔɔmɔi hei baanyɛ awa bo ni onu Biblia lɛ shishi aloo amɛfeŋ nakai? Kɛ́ oná ole mɛi ni tsɔɔ Bibliai nɛɛ ashishi kɛ nɔ hewɔ ni amɛtsɔɔ shishi lɛ, ebaaye ebua bo ni okpɛ oyiŋ jogbaŋŋ yɛ nɔ ni obaahala lɛ he.

Shi klɛŋklɛŋ lɛ, hã wɔkwɛ mɛi ni ŋma Biblia lɛ, kɛ be ni amɛŋma.

NAMƐI ŊMA BIBLIA LƐ?

Aja Biblia lɛ mli awo fãi enyɔ amli. Klɛŋklɛŋ fã lɛ hiɛ woji 39, ni “Nyɔŋmɔ wiemɔi krɔŋkrɔŋi” yɛ mli. (Romabii 3:2) Nyɔŋmɔ kɛ emumɔ lɛ tsirɛ hii anɔkwafoi komɛi ni amɛkɛ be kplaŋŋ ŋmala woji nɛɛ amɛshwie shi. Ehe amɛ aaafee afii 1,100​—kɛjɛ afi 1513 D.Ŋ.B. kɛyashi aaafee afi 443 D.Ŋ.B. sɛɛ. Amɛŋma tsiimɔ yɛ Hebri mli, no hewɔ lɛ, atsɛɔ Biblia lɛ fã nɛɛ akɛ Hebri Ŋmalɛ, loo Kpaŋmɔ Momo.

Fã ni ji enyɔ lɛ hiɛ woji 27, ni no hu “Nyɔŋmɔ wiemɔ” ni. (1 Tesalonikabii 2:13) Nyɔŋmɔ kɛ emumɔ lɛ tsirɛ Yesu Kristo kaselɔi anɔkwafoi ni amɛŋmala woji nɛɛ. Shi enɛ heee be kplaŋŋ. Ehe aaafee afii 60​—kɛjɛ aaafee afi 41 Ŋ.B. kɛyashi afi 98 Ŋ.B. Amɛŋma tsiimɔ yɛ Greek mli, no hewɔ lɛ, atsɛɔ Biblia lɛ fã nɛɛ akɛ Kristofoi A-Greek Ŋmalɛ, loo Kpaŋmɔ Hee.

Woji 66 nɛɛ fɛɛ feɔ Biblia muu lɛ, ni ji sane ni jɛ Nyɔŋmɔ ŋɔɔ kɛhã adesai lɛ. Shi mɛni hewɔ ehe bahia ni atsɔɔ Biblia lɛ shishi lɛ? Naa yiŋtoi titrii etɛ komɛi.

  • Koni mɛi anyɛ akane Biblia lɛ yɛ amɛmaŋ wiemɔ mli.

  • Koni ajaje tɔmɔi ni mɛi ni kwɛ Biblia lɛ nɔ amɛŋma eko lɛ tɔ̃ lɛ.

  • Koni akɛ wiemɔi ni mɛi wieɔ lɛ aye wiemɔi ni egbo lɛ anajiaŋ.

Kwɛmɔ bɔ ni akɛ otii nɛɛ tsu nii yɛ mra beiaŋ shishitsɔɔmɔi enyɔ komɛi amli.

GREEK SEPTUAJINT

Aaafee afii 300 dani afɔ Yesu lɛ, Yudafoi woloŋlelɔi komɛi tsɔɔ Hebri Ŋmalɛ lɛ shishi kɛtee wiemɔ kroko mli​—no ji Greek. Abale shishitsɔɔmɔ nɛɛ akɛ Greek Septuajint. Mɛni hewɔ afee shishitsɔɔmɔ nɛɛ? Koni eye ebua Yudafoi babaoo ni no mli lɛ amɛwieɔ Greek moŋ fe Hebri lɛ, ni amɛya nɔ amɛhi shi yɛ ‘amɛŋmalɛi krɔŋkrɔŋi’ lɛ anaa.​—2 Timoteo 3:15.

Agbɛnɛ hu, Septuajint lɛ ye ebua mɛi akpekpei abɔ ni jeee Yudafoi ni wieɔ Greek lɛ, koni amɛle nɔ ni Biblia lɛ tsɔɔ. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Woloŋlelɔ Kpanaa W. F. Howard wie akɛ: “Kɛjɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ teŋgbɛ lɛ, no batsɔ Biblia ni Kristofoi kɛtsuɔ nii, ni amɛsane kpakpa jajelɔi lɛ yaa kpeehei srɔtoi amɛyatsɔɔ nii, ni ‘amɛtsɛɔ ŋmalɛi ayisɛɛ kɛtsɔɔ akɛ Kristo ji Mesia lɛ.’” (Bɔfoi 17:3, 4; 20:20) Biblia he nilelɔ ko ni atsɛɔ lɛ F. F. Bruce lɛ tsɔɔ mli akɛ, enɛ ji yiŋtoo kome hewɔ ni Yudafoi babaoo “kɛ Septuajint lɛ kpa nitsumɔ” yɛ be kukuoo sɛɛ lɛ.

Kɛ́ Yesu kaselɔi lɛ anine shɛ Kristofoi A-Greek Ŋmalɛ lɛ mli woji lɛ eko nɔ lɛ, amɛkɛfataa Septuajint lɛ ni akwɛ Hebri Ŋmalɛ lɛ nɔ atsɔɔ shishi lɛ he, ni amɛfee nakai aahu kɛyashi aná Biblia muu ni wɔhiɛ ŋmɛnɛ lɛ.

LATIN VULGATE LƐ

Be ni aŋma Biblia lɛ agbe naa lɛ sɛɛ aaafee afii 300 lɛ, jamɔ he nilelɔ ko ni atsɛɔ lɛ Jerome lɛ tsɔɔ shishi kɛtee Latin mli, ni abale no akɛ Latin Vulgate. No mli lɛ, ayɛ Latin shishitsɔɔmɔi srɔtoi momo. No hewɔ lɛ, mɛni hewɔ ehe bahia ni aná Latin shishitsɔɔmɔ kroko lɛ? The International Standard Bible Encyclopedia lɛ tsɔɔ mli akɛ, Jerome fee nakai, ejaakɛ eetao ejaje “nibii ni atsɔɔɔ shishi jogbaŋŋ, tɔmɔi ni yɔɔ faŋŋ, nibii komɛi ni he ehiaaa ni akɛfata he, kɛ nibii ni ajie yɛ mli lɛ.”

Jerome jaje tɔmɔi nɛɛ pii. Shi sɛɛ mli lɛ, sɔlemɔ lɛ hiɛnyiɛlɔi lɛ ye mɛi awui waa diɛŋtsɛ! Amɛkɛɛ Latin Vulgate lɛ pɛ ji Biblia shishitsɔɔmɔ ni akpɛlɛɔ nɔ, ni amɛfee nakai afii ohai abɔ! Nɔ najiaŋ ni Vulgate lɛ baaye abua mɛi ni amɛnu Biblia lɛ shishi lɛ, no moŋ hãaa amɛnu shishi, ejaakɛ sɛɛ mli lɛ, mɛi pii nuuu Latin dɔŋŋ.

ANÁ SHISHITSƆƆMƆI HEI PII

Yɛ nɛkɛ be nɛɛ mli lɛ, aná Biblia shishitsɔɔmɔi srɔtoi. Amɛteŋ ekome ni ale waa ji Siriak Peshitta lɛ, ni afee Biblia nɛɛ aaafee afi 400 Ŋ.B. Shi kɛjɛ afi 1300 Ŋ.B. kɛbaa lɛ, mɛi bɔ mɔdɛŋ akɛ amɛbaatsɔɔ Ŋmalɛ lɛ shishi kɛya wiemɔi ni mɛi pii wieɔ lɛ amli.

Be ni eshwɛ fioo ni afi 1400 Ŋ.B. baashɛ lɛ, Englandnyo ko ni atsɛɔ lɛ John Wycliffe lɛ je nitsumɔ ko ni baahã mɛi akane Biblia lɛ yɛ wiemɔ ni amɛnuɔ shishi lɛ mli lɛ shishi. Etsɔɔ Biblia lɛ shishi kɛtee Blɔfo, ni ji wiemɔ ni emaŋbii lɛ nuɔ shishi lɛ mli. No sɛɛ etsɛɛɛ lɛ, nuu ko hu ni atsɛɔ lɛ Johannes Gutenberg lɛ fee tsɔne ko ni akɛprintiɔ woji, ni no hã Biblia he nilelɔi nyɛ amɛfee Biblia shishitsɔɔmɔi hei yɛ wiemɔi ni awieɔ yɛ Yuropa fɛɛ yɛ nakai beiaŋ lɛ amli, ni amɛjara.

Be ni afee shishitsɔɔmɔi pii yɛ Blɔfo mli lɛ, mɛi komɛi wie akɛ ehe ehiaaa ni afee shishitsɔɔmɔi pii yɛ wiemɔ kome too lɛ nɔŋŋ mli. Nɔ ni tamɔɔɔ nakai lɛ, England jamɔŋ hiɛnyiɛlɔ ko ni hi shi yɛ afi 1700 Ŋ.B. afii lɛ amli ni atsɛɔ lɛ John Lewis lɛ wie akɛ: “Wiemɔ tsakeɔ, ni be shɛɔ ni anuuu wiemɔ ko shishi dɔŋŋ. No hewɔ lɛ, ehe miihia ni akwɛ blema Shishitsɔɔmɔi lɛ amli ekoŋŋ, ní akɛ Wiemɔi ni mɛi baanu shishi ŋmɛnɛ lɛ atsu nii yɛ mli.”

Ŋmɛnɛ lɛ, Biblia he nilelɔi baanyɛ apɛi shishitsɔɔmɔi memeji amli jogbaŋŋ fe be ko ni eho. Amɛnuɔ blema wiemɔi ni aŋmala Biblia lɛ yɛ mli lɛ ashishi jogbaŋŋ fe tsutsu lɛ. Nyɛsɛɛ nɛɛ hu lɛ, ana blema Bibliai komɛi ni akɛ niji ŋmala. Bibliai nɛɛ ahe hiaa waa, ejaakɛ amɛhãa Biblia he nilelɔi naa wiemɔi diɛŋtsɛ ni yɔɔ ŋmalɛi ni aŋmala klɛŋklɛŋ kwraa lɛ amli.

No hewɔ lɛ, ehi waa akɛ abaaná Biblia shishitsɔɔmɔi hei. Anɔkwa, esa akɛ wɔkwɛ jogbaŋŋ yɛ shishitsɔɔmɔi lɛ ekomɛi ahe.a Shi kɛ́ mɛi ni tsɔɔ shishi lɛ sumɔɔ Nyɔŋmɔ waa, ni no tsirɛ amɛ ni amɛtsɔɔ shishi lɛ, wɔbaanyɛ wɔná amɛnitsumɔ lɛ he sɛɛ diɛŋtsɛ.

Kɛ́ obaasumɔ ni okane Biblia lɛ yɛ bo diɛŋtsɛ owiemɔ mli yɛ Intanɛt lɛ nɔ loo tablɛt kɛ ehenɔi lɛ eko nɔ lɛ, yaa www.jw.org/gaa. Kwɛmɔ WOJI KƐ NIBII > BIBLIA.

a Kwɛmɔ sane ni je kpo yɛ May 1, 2008, Buu-Mɔɔ lɛ mli ni yitso ji, “Te Ooofee Tɛŋŋ Ohala Biblia Shishitsɔɔmɔ Ni Hi Jogbaŋŋ Lɛ?”

NYƆŊMƆ GBƐ́I KRƆŊKRƆŊ LƐ YƐ BIBLIA LƐ MLI

Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ ni aŋma yɛ Septuajint ko ni akɛ nine ŋma ni akɛtsu nii yɛ Yesu beiaŋ lɛ mli

Septuajint ni akɛtsu nii yɛ Yesu beiaŋ lɛ fã ko ni aŋma Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ mli

Akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i krɔŋkrɔŋ, ni ji Yehowa lɛ, tsu nii yɛ New World Translation of the Holy Scriptures lɛ mli yɛ Hebri Ŋmalɛ lɛ kɛ Kristofoi A-Greek Ŋmalɛ lɛ fɛɛ mli. Shi Blɔfo Bibliai ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ pii efeee nakai. Amɛkɛ “Nuŋtsɔ” moŋ yeɔ gbɛ́i lɛ najiaŋ. Biblia shishitsɔɔlɔi komɛi kɛɛ yiŋtoo kome hewɔ ni amɛfeɔ nakai ji akɛ, Tetragrammaton (YHWH) lɛ, ni akɛdamɔɔ shi kɛhãa Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ, bɛ Greek Septuajint lɛ ni akwɛ Hebri Ŋmalɛ lɛ nɔ atsɔɔ shishi lɛ mli kwraa. Shi ani eji anɔkwale?

Aaafee afi 1950 lɛ, ana Septuajint ni akɛtsu nii yɛ Yesu beiaŋ lɛ fãi komɛi ni etsɛ waa. Nyɔŋmɔ gbɛ́i krɔŋkrɔŋ lɛ ni akɛ Hebri niŋmaa okadii eŋma lɛ yɛ mli. Etamɔ nɔ ni sɛɛ mli lɛ, mɛi ni kwɛɔ Biblia lɛ nɔ amɛŋmalaa eko lɛ jie gbɛ́i krɔŋkrɔŋ lɛ, ni amɛkɛ Greek wiemɔ kɛhã “Nuŋtsɔ,” ni ji Kyʹri·os lɛ, ye najiaŋ. Shi New World Translation lɛ kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ wo hei fɛɛ ni sa akɛ eje kpo yɛ, yɛ Ŋmalɛ lɛ mli lɛ.

ANI ATSAKE BIBLIA LƐ MLI SANE LƐ HIƐ?

Yesaia Wolokpo ko ni ayana yɛ he ko ni bɛŋkɛ Ŋshɔ Ni Egbo lɛ

Ŋshɔ Ni Egbo Yesaia Wolokpo ko ni eye afii 2,000. Srɔto tsɔ ko bɛ emli wiemɔi lɛ kɛ nɔ ni yɔɔ Biblia ni wɔhiɛ ŋmɛnɛ lɛ mli lɛ teŋ

Eji anɔkwale akɛ, mɛi ni kwɛ Biblia lɛ nɔ amɛŋma eko lɛ tɔ̃ yɛ amɛniŋmai lɛ amli. Shi tɔmɔi nɛɛ eko eko tsakeee Biblia lɛ mli sane lɛ hiɛ. “Kristofoi atsɔɔmɔi ni esa akɛ ale klɛŋklɛŋ lɛ ateŋ eko eko bɛ ni ajeɔ ŋmalɛ ni edamɔ nɔ lɛ he ŋwane.”​—Our Bible and the Ancient Manuscripts.

Yudafoi ni kwɛ Biblia lɛ nɔ amɛŋma eko lɛ tɔ̃ tɔmɔi fioo ko pɛ. “Yudafoi woloŋmalɔi ni hi shi be ni ato Kristofoi asafo lɛ shishi lɛ sɛɛ afii komɛi lɛ, kwɛ Hebri Ŋmalɛ lɛ nɔ amɛŋma eko, ni amɛkwɛ no hu nɔ amɛsaa amɛŋmala ekrokomɛi amɛshwie shi, ni amɛkwɛ jogbaŋŋ koni amɛŋma lɛ pɛpɛɛpɛ.”—Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls.

Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, aŋma Yesaia wolokpo ko ni fata Ŋshɔ Ni Egbo Wolokpoi lɛ ahe lɛ afii 1,000 dani aŋma Yesaia wolokpoi ni tsutsu lɛ ayɔɔ lɛ. Kɛ́ akɛto nɔ ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ he lɛ, mɛɛ srɔto yɔɔ mli? “Hei komekomei pɛ obaana akɛ akɛ wiemɔ ko efata he loo ajie eko yɛ mli.”​—The Book. A History of the Bible.

Mɛi ni kwɛ Biblia lɛ nɔ amɛŋma eko lɛ ateŋ mɛi komɛi eyakwɛɛɛ jogbaŋŋ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, amɛtsake bɔ ni ato niŋmaa okadii, wiemɔkulibii, loo wiemɔi muji komɛi lɛ. Shi amrɔ nɛɛ, ewaaa akɛ abaana tsakemɔi nɛɛ ni ajaje. “Blema wolo ko bɛ je nɛŋ ni odaseyelii pii yɛ ni tsɔɔ akɛ eja tamɔ Kpaŋmɔ Hee lɛ.”​—The Books and the Parchments.

“Ehe ehiaaa ni héyelilɔi aye amɛtsui kwraa, ejaakɛ odaseyeli ni nɔ bɛ yɛ ni tsɔɔ akɛ, eyɛ mli akɛ akwɛ biblia lɛ nɔ aŋma srɔtoi pii ni akala shii abɔ hu yɛ Yuropa fɛɛ moŋ, shi srɔto tsɔ ko bɛ niŋmai ni wɔyɔɔ ŋmɛnɛ lɛ kɛ bibliai ni aŋma yɛ papiro woji anɔ ni jɛ Ejipt lɛ ateŋ nɔ ni etsɛ fe fɛɛ lɛ po teŋ.”​—The Book. A History of the Bible.

No hewɔ lɛ, ani atsake Biblia lɛ mli sane lɛ hiɛ? Dabi, kɔkɔɔkɔ!

    Ga Woji (1980-2025)
    Shi Mli
    Botemɔ Mli
    • Ga
    • Kɛmaje
    • Bɔ Ni Misumɔɔ Lɛ Mihãa
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Mlai Ni Yɔɔ He
    • Ohe Saji
    • Ohe Saji Lɛ Ahe Gbɛjianɔtoo
    • JW.ORG
    • Botemɔ Mli
    Kɛmaje