Buu-Mɔɔ INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Buu-Mɔɔ
INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Ga
@
  • ɛ
  • ɔ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ̃
  • ã
  • ŋ
  • á
  • BIBLIA
  • WOJI
  • ASAFOŊ KPEEI
  • wp17 No. 4 bf. 4-7
  • Nɔ Ni Biblia Lɛ Kɛɔ Yɛ Wala Kɛ Gbele He

Vidio ko bɛ kɛhã nɔ ni ohala nɛɛ.

Ofainɛ waa, be ni wɔtaoɔ wɔjie vidio lɛ, wɔná naagba ko.

  • Nɔ Ni Biblia Lɛ Kɛɔ Yɛ Wala Kɛ Gbele He
  • Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi (Maŋbii Anɔ)—2017
  • Saneyitsei Bibii
  • Saji Ni Tamɔ Enɛ
  • BIBLIA LƐ HÃA NIBII FEƆ FAŊŊ
  • WƆŊJALƆI ATSƆƆMƆ KO HE SHI
  • “ANƆKWALE LƐ BAAHÃ NYƐYE NYƐHE”
  • Te Ohemɔkɛyeli yɛ Gbohiiashitee lɛ Mli lɛ Mli Wa Hã Tɛŋŋ?
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1998
  • Bɔ Ni Osusuɔ Susuma Lɛ He Ohaa Lɛ Saa Owala He
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1990
  • Ani Susuma Lɛ Hiɔ Shi Yɛ Gbele Sɛɛ
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1990
  • Hiɛnɔkamɔ ni Hi Kɛha Susuma Lɛ
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1996
Kwɛmɔ Ekrokomɛi Hu
Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi (Maŋbii Anɔ)—2017
wp17 No. 4 bf. 4-7
Mɔ ko ni egbo ni akɛ lɛ ewo gbonyo bu mli

SANEYITSO LƐ MLITSƆƆMƆ | MƐNI BIBLIA LƐ KƐƆ YƐ WALA KƐ GBELE HE?

Nɔ Ni Biblia Lɛ Kɛɔ Yɛ Wala Kɛ Gbele He

Kɛ́ wɔkane adebɔɔ he sane ni yɔɔ Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ mli lɛ, wɔbaana akɛ Nyɔŋmɔ kɛɛ Adam akɛ: “Trom lɛ mli tsei lɛ fɛɛ nɔ yibii lɛ ye bɔ ni osumɔɔ; shi ekpakpa kɛ efɔŋ lee tso lɛ yibii lɛ kaaye eko; ejaakɛ gbi nɔ ni oooye eko lɛ, gbo ooogbo!” (1 Mose 2:16, 17) Nakai wiemɔ lɛ hãa wɔnaa faŋŋ akɛ, eji Adam bo Nyɔŋmɔ famɔ lɛ toi kulɛ egboŋ, ni ebaaya nɔ ehi Eden abɔɔ lɛ mli.

Adam kɛ Hawa ni amɛgbɔlɔ

Dɔlɛ sane ji akɛ, yɛ nɔ najiaŋ ni Adam baahala akɛ ebaabo Nyɔŋmɔ toi ni ehi shi kɛya naanɔ lɛ, ehala akɛ ebaagbo Nyɔŋmɔ nɔ toi, ni be ni eŋa Hawa kɛ tso ni agu eyeli lɛ nɔ yibii lɛ hã lɛ lɛ, eye. (1 Mose 3:1-6) Ŋmɛnɛ lɛ, wɔkɛ nibii ni jɛ nakai toigbele lɛ mli kɛba lɛ miikpe. Bɔfo Paulo tsɔɔ mli yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ akɛ: “Gbɔmɔ kome nɔ esha tsɔ kɛba je lɛ mli, ni gbele tsɔ esha nɔ kɛba, ni no hã gbele tsɛŋe gbɔmɛi fɛɛ, ejaakɛ amɛ fɛɛ amɛfee esha.” (Romabii 5:12) Nakai “gbɔmɔ kome” lɛ ji Adam. Shi mɛni ji esha ni efee lɛ, ni mɛni hewɔ no kɛ gbele ba lɛ?

Nɔ ni Adam fee, ni ji esuɔmɔ mli ni ejɛ egbo Nyɔŋmɔ nɔ toi loo eku Nyɔŋmɔ mla mli lɛ, ji esha. (1 Yohane 3:4) Ni esha he toigbalamɔ ji gbele, taakɛ Nyɔŋmɔ kɛɛ Adam lɛ. Bei abɔ ni Adam​—kɛ eshwiei ni baaba yɛ sɛɛ mli lɛ​—yaa nɔ amɛboɔ Nyɔŋmɔ famɔi atoi lɛ, amɛfeee esha, ni amɛsaŋ amɛnaa gbele hu kɔkɔɔkɔ. Nyɔŋmɔ ebɔɔɔ adesai ni amɛgboi, shi moŋ ebɔ amɛ ni amɛhi shi kɛya naanɔ.

Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, ‘gbele etsɛŋe gbɔmɛi fɛɛ,’ taakɛ Biblia lɛ ewie lɛ. Shi ani wɔgbɔmɔtso lɛ fã ko yaa nɔ ehiɔ shi kɛ́ wɔgboi? Mɛi babaoo baakɛɛ hɛɛ, akɛ wɔgbɔmɔtso lɛ fã ko, ni atsɛɔ lɛ susuma lɛ, gbooo. Belɛ kɛ́ nakai ni lɛ, nɔ ni no tsɔɔ ji akɛ, Nyɔŋmɔ laka Adam. Mɛni hewɔ wɔkɛɔ nakai? Ejaakɛ kɛ́ wɔgbɔmɔtso lɛ fã ko yaa nɔ ehiɔ shi yɛ he ko kɛ́ wɔgboi lɛ, belɛ esha he toigbalamɔ nyɛŋ afee gbele taakɛ Nyɔŋmɔ kɛɛ lɛ. Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Nyɔŋmɔ nyɛŋ amale.” (Hebribii 6:18) Yɛ anɔkwale mli lɛ, Satan moŋ ni male be ni ekɛɛ Hawa akɛ: “Jeee gboimɔ nyɛaagboi” lɛ​—1 Mose 3:4.

Sanebimɔ ni no teɔ lɛ shi ji, Kɛ́ susuma ni gbooo tsɔɔmɔ lɛ ji amale lɛ, belɛ mɛni baa wɔ nɔ kɛ́ wɔgboi?

BIBLIA LƐ HÃA NIBII FEƆ FAŊŊ

Adebɔɔ he sane ni yɔɔ Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ kɛɔ akɛ: “Yehowa Nyɔŋmɔ kɛ shikpɔŋ su shɔ̃ gbɔmɔ, ni emu wala mumɔ ewo egugɔ mli, ni gbɔmɔ tsɔ wala susuma.” Atsɔɔ wiemɔ ni ji , “wala susuma” lɛ shishi kɛjɛ Hebri wiemɔ ni ji ne’phesha lɛ mli, ni eshishitsɔɔmɔ ŋmiiŋmi ji, “bɔɔ nɔ ko ni muɔ.”​—1 Mose 2:7.

No hewɔ lɛ, Biblia lɛ feɔ lɛ faŋŋ akɛ, abɔɔɔ adesai akɛ mɛi ni susuma ko ni gbooo yɔɔ amɛmli. Moŋ lɛ, adesa fɛɛ adesa ji “wala susuma.” No hewɔ ni wiemɔ ni ji, “susuma ni gbooo” lɛ bɛ Biblia lɛ mli he ko he ko lɛ.

Akɛni Biblia lɛ ekɛɛɛ akɛ adesai yɛ nɔ ni mɛi komɛi tsɛɔ lɛ susuma ni gbooo hewɔ lɛ, mɛni hewɔ mɔ ni jamɔi babaoo tsɔɔ nakai lɛ? Wɔbaana hetoo lɛ kɛ́ wɔsusu tsɔɔmɔi komɛi ni he shi yɛ blema Ejiptbii lɛ he.

WƆŊJALƆI ATSƆƆMƆ KO HE SHI

Herodotus, ni ji Hela yinɔsaneŋmalɔ ni hi shi yɛ afi 400 D.Ŋ.B. lɛ wie akɛ, Ejiptbii lɛ ji ‘mɛi klɛŋklɛŋ ni he ye akɛ susuma lɛ gbooo.’ Blema Babilonbii lɛ hu ji mɛi komɛi ni heɔ yeɔ akɛ susuma lɛ gbooo. Be ni Alexander Kpeteŋkpele lɛ kɛɛ eyeɔ Middle East nɔ kunim yɛ afi 332 D.Ŋ.B. lɛ, no mli lɛ Hela jeŋ nilelɔi ehã tsɔɔmɔ nɛɛ ehe shi, ni etsɛɛɛ kɛkɛ ni egbɛ eshwa maji ni Hela Nɔyeli lɛ yeɔ nɔ lɛ mli fɛɛ.

Onaŋ wiemɔ ni ji “susuma ni gbooo” lɛ yɛ Biblia lɛ mli he ko he ko

Yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 Ŋ.B. lɛ, Yudafoi ajamɔ kui enyɔ komɛi ni ehe shi waa, ni ji Essenebii kɛ Farisifoi lɛ tsɔɔ akɛ, susuma lɛ yaa nɔ ehiɔ shi yɛ gbele sɛɛ. Wolo ko (The Jewish Encyclopedia) kɛɛ akɛ: “Sharamɔ ni bakã Yudafoi lɛ kɛ Helabii lɛ ateŋ lɛ ji nɔ ni hã Yudafoi lɛ ná hemɔkɛyeli akɛ susuma lɛ gbooo lɛ, ni Plato tsɔɔmɔi lɛ ji nɔ titri ni ná amɛnɔ hewalɛ.” Nakai nɔŋŋ Josephus, ni ji Yudafoi ayinɔsaneŋmalɔ ni hi shi yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli lɛ wie akɛ, tsɔɔmɔ nɛɛ jɛɛɛ Ŋmalɛi Krɔŋkrɔŋi lɛ amli, moŋ lɛ eji “Helabii lɛ ahemɔkɛyeli,” ni ena tsɔɔmɔ nɛɛ akɛ adesãi ni Helabii lɛ tãa.

Be ni Helabii lɛ akusumii lɛ gbɛɔ eshwaa lɛ, mɛi ni tsɛɔ amɛhe Kristofoi lɛ bakpɛlɛ wɔŋjalɔi atsɔɔmɔ nɛɛ nɔ. Yinɔsaneŋmalɔ ko ni atsɛɔ lɛ Jona Lendering lɛ ŋma akɛ, “Susumɔ ni Plato hiɛ akɛ kulɛ, wɔsusuma lɛ yɛ shihilɛ kpakpa ko mli dani eba jeŋ ni efite nɛɛ mli lɛ hã efee mlɛo akɛ, akɛ Plato tsɔɔmɔi lɛ baafutu Kristofoi atsɔɔmɔi lɛ amli.” No hewɔ lɛ, “Kristofoi” lɛ kpɛlɛ susuma ni gbooo tsɔɔmɔ lɛ, ni eji wɔŋjalɔi atsɔɔmɔ lɛ nɔ, ni ebatsɔ nibii titrii ni amɛheɔ amɛyeɔ lɛ ateŋ ekome.

“ANƆKWALE LƐ BAAHÃ NYƐYE NYƐHE”

Yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli lɛ, bɔfo Paulo bɔ kɔkɔ akɛ: “Wiemɔ ni jɛ mumɔŋ lɛ kɛɔ faŋŋ akɛ, be ko baaba wɔsɛɛ ni mɛi komɛi baatsi amɛhe kɛje hemɔkɛyeli lɛ he, amɛkɛ amɛjwɛŋmɔ baaya lakamɔ wiemɔi ni jɛ mumɔŋ kɛ daimonioi atsɔɔmɔi anɔ.” (1 Timoteo 4:1) Kwɛ bɔ ni nakai wiemɔi lɛ ji anɔkwale hã! Susuma ni gbooo tsɔɔmɔ lɛ ji “daimonioi atsɔɔmɔi” lɛ ateŋ ekome. Biblia lɛ fiii tsɔɔmɔ nɛɛ sɛɛ, ni ená eshishifã kɛjɛ blema wɔŋjamɔ kusumii kɛ jeŋ nilee mli.

Miishɛɛ sane ji akɛ, Yesu kɛɛ akɛ: “Nyɛbaale anɔkwale lɛ, ni anɔkwale lɛ baahã nyɛye nyɛhe.” (Yohane 8:32) Kɛ́ wɔná Biblia mli anɔkwa nilee lɛ, wɔyeɔ wɔhe kɛjɛɔ tsɔɔmɔi kɛ nifeemɔi ni wooo Nyɔŋmɔ hiɛ nyam ni jamɔi babaoo ni yɔɔ je lɛ mli lɛ tsɔɔ lɛ ahe. Nɔ ni fe fɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mli anɔkwale lɛ hãa wɔyeɔ wɔhe kɛjeɔ kusumii kɛ susumɔi ni ejaaa ni kɔɔ gbohii lɛ ahe lɛ he.​—Kwɛmɔ akrabatsa ni ji, “Nɛgbɛ Gbohii Lɛ Yɔɔ?” lɛ.

Wɔ-Bɔlɔ lɛ ebɔɔɔ wɔ ni wɔye afii 70 loo afii 80 pɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ, koni no sɛɛ lɛ wɔyahi shi kɛya naanɔ yɛ shihilɛ kroko mli. Eyiŋ ni eto kɛjɛ shishijee ji, ni ebɔɔnii ni ji adesai lɛ ahi shikpɔŋ nɛɛ nɔ kɛya naanɔ akɛ ebii ni boɔ lɛ toi. Yiŋtoo ni nɔ bɛ nɛɛ tsɔɔ akɛ, Nyɔŋmɔ sumɔɔ adesai, ni nɔ ko nɔ ko nyɛŋ atsake eyiŋtoo nɛɛ. (Maleaki 3:6) Akɛ mumɔ tsirɛ lalatsɛ lɛ ni eŋma akɛ: “Jalɔi lɛ, shikpɔŋ lɛ aaatsɔ amɛnɔ̃ ni amɛaahi nɔ daa.”​—Lala 37:29.

Kɛ́ ootao ole saji babaoo ni kɔɔ nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ yɛ wala kɛ gbele he lɛ, kwɛmɔ wolo ni ji, Mɛni Biblia lɛ Tsɔɔ Diɛŋtsɛ? ni Yehowa Odasefoi fee lɛ, yitso 6 lɛ. Eko yɛ www.pr2711.com/gaa.

a Biblia shishitsɔɔmɔi komɛi, tamɔ Ga Biblia hee lɛ, tsɔɔ ne’phesh shishi akɛ “bɔɔnɔ ni hiɛ kã.”

Ani Adesai Baanyɛ Ahi Shi Kɛya Naanɔ?

Afii fioo komɛi ni eho nɛ lɛ, niiamlitaolɔi komɛi na ŋshɔ shishi tsei komɛi ni amɛheɔ amɛyeɔ akɛ amɛhi shi afii akpei abɔ​—ekolɛ, no ji nibii ni wala yɔɔ amɛmli ni etsɛ fe fɛɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ ŋmɛnɛ. Tsei nɛɛ fata tsei akuu ko ni atsɛɔ amɛ Posidonia oceanica, ni ji ŋshɔ shishi jwɛi henɔ ko ni elɛɛ shi yɛ Mediteranea Ŋshɔ lɛ shishi, kɛjɛ Spain kɛyashi Cyprus lɛ he.

Kɛ́ tsei baanyɛ ahi shi afii pii tamɔ nɛkɛ lɛ, adesai hu? Jeŋ shikpalɔi komɛi ni kaseɔ gbɔlɛ he nii lɛ heɔ amɛyeɔ akɛ, be ko baaba ni adesai baanyɛ ahi shi ni amɛwala sɛɛ atsɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, wolo ko ni wieɔ sane nɛɛ he lɛ wie bɔ ni ‘jeŋ shikpalɔi etee hiɛ waa yɛ sane nɛɛ mli lɛ he.’ Kɛji bɔ ni jeŋ shikpalɔi etee hiɛ nɛɛ baahã adesai awala sɛɛ atsɛ jio, efeŋ nakai jio lɛ, be baatsɔɔ.

Shi naanɔ wala he hiɛnɔkamɔ ni wɔyɔɔ lɛ damɔɔɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beiaŋ jeŋ shikpamɔ nɔ. Biblia lɛ gbalaa jwɛŋmɔ kɛyaa Yehowa Nyɔŋmɔ, ni ji wɔ-Bɔlɔ lɛ nɔ, ni ekɛɔ yɛ ehe akɛ: “Bo oŋɔɔ wala nubu yɔɔ.” (Lala 36:10) Yesu Kristo wie yɛ Nyɔŋmɔ he yɛ sɔlemɔ mli akɛ: “Enɛ ji naanɔ wala lɛ, akɛ amɛbaale bo, anɔkwa Nyɔŋmɔ kome lɛ, kɛ Yesu Kristo, mɔ ni otsu lɛ lɛ.” (Yohane 17:3) Anɔkwa, mɔdɛŋ ni wɔbɔɔ koni wɔle Yehowa Nyɔŋmɔ kɛ ebi Yesu Kristo he nii lɛ baahã wɔnine ashɛ naanɔ wala nɔ.

Ŋshɔ shishi jwɛi

Niiamlitaolɔi heɔ yeɔ akɛ, tsei komɛi ni tamɔ ŋshɔ shishi jwɛi nɛɛ ehi shi afii akpei abɔ

NƐGBƐ GBOHII LƐ YƆƆ?

Yesu etee Lazaro shi

Yɛ kuku foo mli lɛ, Biblia lɛ kɛɔ akɛ, gbohii lɛ yɛ gbohiiabui amli, ni amɛmiimɛ gbohiiashitee. (Yohane 5:28, 29) Amɛbɛ piŋmɔ ko kwraa mli, ejaakɛ “gbohii lɛ, amɛleee nɔ ko nɔ ko.” (Jajelɔ 9:5) Be ni Yesu tsɔɔ nii lɛ, ekɛ gbele to wɔ ni tsii he. (Yohane 11:11-14) No hewɔ lɛ, ehe ehiaaa ni wɔshe mɛi ni ewɔ yɛ gbele mli lɛ gbeyei loo ni wɔkpãta amɛ kɛtsɔ afɔlei ni wɔbaashã wɔhã amɛ lɛ nɔ. Amɛnyɛŋ amɛye amɛbua wɔ loo amɛye wɔ awui, ejaakɛ “nitsumɔ loo yiŋshwiemɔ loo nilee loo ŋaa ko bɛ gbohiiaje.” (Jajelɔ 9:10) Shi kɛtsɔ gbohiiashitee lɛ nɔ lɛ, Nyɔŋmɔ baafo gbele sɛɛ kɛya naanɔ.​—1 Korintobii 15:26, 55; Kpojiemɔ 21:4.

Nɔ Hewɔ Ni Obaanyɛ Ohe Nɔ Ni Biblia Lɛ Kɛɔ Lɛ Oye

Wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ, wɔbaanyɛ wɔhe nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ wɔye. Mɛni hewɔ? Susumɔ otii ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ ahe okwɛ:

  • Niŋmaa tso kɛ inki tɔ

    Mɔ Ni Ŋma: Woji 66 yɔɔ Biblia lɛ mli, ni mɛi aaafee 40 ŋma yɛ afii 1500 mli, kɛjɛ afi 1513 D.Ŋ.B. kɛyashi afi 98 Ŋ.B. Shi fɛɛ sɛɛ lɛ, emli wiemɔi lɛ kɛ amɛhe kpãa gbee. Enɛ hãa wɔnaa akɛ, Nyɔŋmɔ Ofe lɛ diɛŋtsɛ ji Biblia lɛ Ŋmalɔ. Lɛ ekɛ saji ni yɔɔ mli lɛ hã hii ni ŋmala lɛ ni amɛŋmala.

  • Akulashiŋ

    Bɔ Ni Eja Yɛ Yinɔsane Naa: Nibii ni abɔ he amaniɛ yɛ Biblia lɛ mli lɛ kɛ nibii ni ama nɔ mi akɛ eba yɛ yinɔsane mli lɛ fɛɛ kpãa gbee. Wolo ko (A Lawyer Examines the Bible) wie akɛ: “Eyɛ mli akɛ abɔɔ suɔmɔ ni yaa nɔ yɛ nuu kɛ yoo teŋ, mɛi ni ehe gbɛ́i, kɛ amale odaseyelii ahe amaniɛ, ni aleee hei ni amɛba yɛ kɛ be tuuntu ni amɛba moŋ, . . . shi Biblia ŋmalɔi lɛ tsɔɔ be kɛ hei ni nibii ni amɛwieɔ he lɛ baaba mli yɛ, ni fɛɛ baa mli pɛpɛɛpɛ.”

  • Atɔm

    Eja Yɛ Jeŋ Shikpamɔ Naa: Biblia lɛ jeee jeŋ shikpamɔ wolo, shi kɛ́ eewie jeŋ shikpamɔ he lɛ, ewieɔ he yɛ gbɛ ni ja nɔ, tsɛbelɛ jeee ŋmɛnɛ ejɛ ewie. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, yɛ Mose Wolo ni Ji Etɛ yitso 13 kɛ 14 lɛ, akɛ mlai ni yɔɔ fitsofitso hã Israelbii lɛ ní kɔɔ hetsemɔ kɛ mɛi ni atsĩɔ amɛ pɛ amɛnaa yɛ he ko yɛ hela hewɔ lɛ he, no sɛɛ kwraa dani mɛi ná amɛbale muawai kɛ tsɛŋemɔ helai ahe saji. Biblia lɛ hu wieɔ shikpɔŋ lɛ he akɛ eyɛ kokroo, ni emaaa nɔ ko nɔ yɛ ŋwɛiniiaŋ, ni afii ohai komɛi asɛɛ dani jeŋ shikpalɔi baná amɛle nibii nɛɛ ahe saji jogbaŋŋ.​—Hiob 26:7; Yesaia 40:22.

Enɛɛmɛi ji nɔkwɛmɔnii fioo komɛi ni tsɔɔ akɛ, nɔ ni Biblia wie akɛ: “Ŋmalɛ lɛ fɛɛ jɛ Nyɔŋmɔ mumɔ lɛŋ, ni ehe yɛ sɛɛnamɔ kɛhã nitsɔɔmɔ, kɛhã mɔkunemɔ, kɛhã nibii ajajemɔ” lɛ ji anɔkwale.​—2 Timoteo 3:16.

    Ga Woji (1980-2025)
    Shi Mli
    Botemɔ Mli
    • Ga
    • Kɛmaje
    • Bɔ Ni Misumɔɔ Lɛ Mihãa
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Mlai Ni Yɔɔ He
    • Ohe Saji
    • Ohe Saji Lɛ Ahe Gbɛjianɔtoo
    • JW.ORG
    • Botemɔ Mli
    Kɛmaje