Anɔkwale Kristofoi Kɛ Woo Haa Onukpai
NILELƆ Suzanne Steinmetz kɛɛ akɛ, “mɛi ni amɛdara lɛ eshɛ be ni amɛkɛtsuɔ nii amɛnaa shika, ni haa akɛ bulɛ haa aŋkroaŋkroi, ni akɛ woo, hegbɛ, bulɛ kɛ nyɔmɔwoo haa amɛ lɛ naagbee.” No hewɔ lɛ, bɔ ni ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ gbɔmɛi lɛ buɔ mɛi ni amɛdara yɛ afii amli lɛ bɛ fɛo, ni miishɛɛ bɛ mli. Belɛ, ebɛ naakpɛɛ mɔ akɛ wɔfɔɔ bɔ ni akpoo amɛ ni afɔɔ amɛ niseniianiifeemɔ lɛ kanemɔ.
Shi, mɛni ji jwɛŋmɔ ni Biblia lɛ hiɛ yɛ mɛi ni amɛdara lɛ ahe? Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ kpɛlɛɔ nɔ diɛŋtsɛ akɛ gbɔlɛ bɛ mlɛo. Lalatsɛ lɛ sɔle akɛ: “Kaashɛ mi ofɔ yɛ migbɔlɛ be lɛ mli; kɛ́ mihewalɛ ta lɛ, kaakwa mi!” (Lala 71:9) Enu bɔ ni Yehowa sɛɛfimɔ he hiaa lɛ he waa yɛ egbɔlɛ be mli. Ní jwɛŋmɔ ni Biblia lɛ hiɛ lɛ hu ja yɛ nɔ ni etsɔɔ akɛ esa akɛ wɔtsu mɛi ni amɛdara lɛ ahiamɔ nii ahe nii lɛ mli.
Lɛlɛŋ, Salomo tsɛ gbɔlɛ be mli akɛ “gbii fɔji” kɛ mɔ ko “naaa amɛhe miishɛɛ.” (Jajelɔ 12:1-3) Shi akɛ “gbii asɛɛkɛjɛmɔ kɛ wala afii” toɔ jɔɔmɔi ni jɛ Nyɔŋmɔ ŋɔɔ lɛ he yɛ Biblia lɛ mli. (Abɛi 3:1, 2) Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Yehowa Wo Abraham shi akɛ: “Ni bo lɛ . . . aaafuo yɛ gbɔlɛ kpakpa mli.” (1 Mose 15: 15) Yɛ anɔkwale mli lɛ, jeee akɛ Nyɔŋmɔ miibu Abraham anɔkwafo lɛ fɔ kɛmiiya “gbii fɔji” ni “enaaa he miishɛɛ” lɛ mli. Abraham ná toiŋjɔlɛ kɛ hejɔlɛ yɛ esɛɛ mli afii amli, ni ekwɛ esɛɛ ni ena shihilɛ ni tsui nyɔɔ mɔ mli ni ekɛsɔmɔ Yehowa. Agbɛnɛ ebaanyɛ ekwɛ “maŋ ni yɔɔ shishitoo ni wa” ni ji Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ gbɛ. (Hebribii 11:10) No hewɔ lɛ, ebaanyɛ egbɔ “yɛ gbɔlɛ kpakpa mli.”—1 Mose 25:8.
Belɛ mɛni hewɔ Salomo tsɛ gbɔlɛ be mli akɛ “gbii fɔji” lɛ? Salomo miiwie bɔ ni gbɔmɔtsoŋ hewalɛnamɔ yaa nɔ efiteɔ yɛ gbɔlɛ be mli lɛ he. Shi, mɔ ni ‘kaiii e-Bɔlɔ lɛ yɛ ebalahiiaŋ gbii lɛ amli’ lɛ naa afii ni ekɛboteɔ gbɔlɛ be mli lɛ akɛ eji gbii fɔji diɛŋtsɛ. (Jajelɔ 12:1) Akɛni efite eshihilɛ be hewɔ lɛ, mɔ ni egbɔ nɛɛ naaa ‘ewala naagbee gbii lɛ ahe miishɛɛ.’ Eshihilɛ gbɛ ni Nyɔŋmɔ gbeyeishemɔ bɛ mli lɛ po eha ena gbɔmɔtsoŋ naagbai ni haa miishɛɛ ni enaaa yɛ egbɔlɛ be mli lɛ faa babaoo. (Okɛto Abɛi 5:3-11 he.) No hewɔ lɛ yɛ be mli ni ekwɛɔ ehiɛ gbɛ lɛ, enaaa nɔ ko nɔ ko fe gbonyobu. Gbɔmɔ ni etuu ehe eha Nyɔŋmɔ sɔɔmɔ yɛ eshihilɛ be mli lɛ hu naa “gbii fɔji” yɛ be mli ni egbɔmɔtso lɛ gbɔjɔɔ lɛ. Ní taakɛ Abraham ji lɛ, ebaanyɛ ena miishɛɛ kɛ tsui ni nyɔɔɔ mɔ mli yɛ shihilɛ kpakpa ni ekɛtsu nii yɛ Nyɔŋmɔ sɔɔmɔ mli kɛ hewalɛ ni eyɔɔ lɛ. Biblia lɛ kɛɛ, “Waŋ lɛ, anunyam akekere ni, kɛ ana lɛ yɛ jalɛ gbɛ nɔ lɛ.”—Abɛi 16:31.
Yɛ anɔkwale mli lɛ, gbɔlɛ be mli po he yɛ sɛɛnamɔi komɛi. Salomo kɛɛ, “Gbekɛbiiashi kɛ ebalahiiaŋ lɛ yakayakanii ni.” Yɛ be mli ni obalaŋtai baanyɛ ana gbɔmɔtsoŋ hewalɛ kpakpa mli ŋɔɔmɔ lɛ, yɛ be babaoo mli lɛ, amɛbɛ niiashikpamɔ kɛ kojomɔ kpakpa. Shi gbɔlɛ be kɛ shihilɛ mli niiashikpamɔ baa. Mɔ ni egbɔ lɛ ‘tsiɔ ehe kɛjɛɔ amanehulu he’, etamɔɔɔ obalaŋtai ni feɔ yeyeeye ni shaa foi amɛyaboteɔ mli kɛ nɔnaa lɛ. (Jajelɔ 11:10; 2 Timoteo 2:22) No hewɔ lɛ, Salomo baanyɛ akɛɛ akɛ: “Hiimeji [loo yeimeji] ahe fɛo ji amɛwaji lɛ.”—Abɛi 20:29.
No hewɔ lɛ Biblia lɛ kɛ woo haa mɛi ni amɛdara lɛ. Enɛ naa bɔ ni Kristofoi kɛ amɛ yeɔ haa lɛ nɔ hewalɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
‘Shi Ni Ateɔ’ Yɛ Onukpai Ahiɛ
Nyɔŋmɔ fee bulɛ ni akɛhaa onukpai yɛ Israel lɛ maŋ lɛ mla. Mose Mla lɛ jaje akɛ: “Tee shi yɛ yiteŋ wajiatsɛ hiɛ ni owo nuumo hiɛ nyam.” (3 Mose 19:32) Eka shi faŋŋ akɛ yɛ sɛɛ mli lɛ, Yudafoi lɛ bu nɛkɛ mla nɛɛ akɛ nakai eji diɛŋtsɛ. Dr. Samuel Burder ŋma yɛ ewolo Oriental Customs lɛ mli akɛ: “Niŋmalɔi ni ji Yudafoi lɛ kɛɛ akɛ mla lɛ ji akɛ, ate shi aha amɛ kɛ́ amɛkɛ wɔteŋ jɛkɛmɔ aaafee ninetalɔi kpawo; koni ota shi ekoŋŋ kɛ amɛho, ni tsɔɔ akɛ amɛteɔ shi amɛdamɔɔ shi amɛhaa amɛ yɛ bulɛ ni amɛyɔɔ kɛha amɛ lɛ hewɔ.” Jeee mɛi ni yɔɔ gbɛi lɛ pɛ akɛ bulɛ nɛɛ haa. Talmud lɛ jaje akɛ: “Akɛ bulɛ aha nuumo ni nyɛɛɛ akase nii lɛ po.” Rabi ko jaje akɛ esa ákɛ akɛ bulɛ nɛɛ hu aha mɛi ni amɛdara ni leee nii loo amɛleee woloŋ lɛ. Ekɛɛ akɛ, “Yɛ anɔkwale ni eji akɛ egbɔ hewɔ lɛ, belɛ esa bulɛ.”—The Jewish Enogclopedia.
Ŋmɛnɛ, Kristofoi bɛ Mose Mla lɛ shishi dɔŋŋ. (Romabii 7:6) Shi enɛ etsɔɔɔ akɛ ehe ehiaaa ni amɛjie bulɛ krɛdɛɛ kpo amɛtsɔɔ mɛi ni amɛdara lɛ. Enɛ jeɔ kpo yɛ famɔi ni bɔfo Paulo kɛha Kristofonyo nɔkwɛlɔ Timoteo lɛ mli: “Kaafamɔ onukpa ko, shi moŋ Owie otsɔɔ lɛ akɛ tsɛ; . . . yei onukpai lɛ akɛ nyɛmɛi.” (1 Timoteo 5:1, 2) Paulo kɛɛ obalanyo Timoteo akɛ eyɛ hegbɛ akɛ ‘ebɔɔ kɔkɔ.’ (1 Timoteo 1:3) Ni kɛlɛ, kɛji akɛ mɔ ko ni da fe lɛ—titri lɛ mɔ ni miisɔmɔ akɛ nɔkwɛlɔ—tɔ yɛ ekojomɔ mli aloo ewie wiemɔ ko ni ejaaa lɛ, esaaa akɛ Timoteo ‘famɔɔ lɛ’ akɛ mɔ ni baa shi. Shi moŋ, ewie etsɔɔ lɛ ‘akɛ tsɛ.’ Bulɛ ni tamɔ nakai nɔŋŋ esa akɛ Timoteo ajie lɛ kpo atsɔɔ yei ni yɔɔ Yehowa asafo lɛ mli. Hɛɛ, ni tsɔɔ akɛ esa akɛ eya nɔ ‘ete shi yɛ wajiatsɛ hiɛ.’
No hewɔ lɛ Kristojamɔ ji jamɔ ko ni buɔ onukpai Nɔ ni yɔɔ mɔbɔ moŋ ji akɛ niseniianii ni afeɔ onukpai loo mɛi ni amɛdara yɛ afii amli lɛ yaa nɔ yɛ maji ni kɛɔ akɛ amɛji Kristofoi lɛ ateŋ. Shi, jalɔi yɛ lolo ni kɛ amɛhe kpɛtɛɔ Biblia mli tɛi ni afolɔ ashwie shi lɛ ahe. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Yehowa Odasefoi nyaa onukpai akpei abɔ ni yɔɔ amɛteŋ lɛ ahe; amɛbuuu amɛ akɛ jatsu loo mɛi ni sɛɛnamɔ bɛ amɛhe. Yɛ be mli ni gbɔmɔtsoŋ hewalɛ ni bɛ haŋ onukpai nɛɛ afee babaoo ni amɛaanyɛ taakɛ tsutsu ko amɛfeɔ lɛ, amɛteŋ mɛi pii yɛ Kristofoi asɔɔmɔ nitsumɔ fɛfɛo ni amɛkɛ be kakadaŋŋ etsu, ni enɛ woɔ Odasefoi obalaŋtai lɛ ahewalɛ ni amɛkase amɛhemɔkɛyeli lɛ.—Okɛto Hebribii 13:7 he.
Akpaaa gbɛ akɛ onukpai lɛ aloo mɛi ni amɛdara lɛ baafee mɛi ni nɔ ni yaa nɔ yɛ asafo lɛ mli lɛ jeee amɛhe sane ko. Awoɔ amɛ hewalɛ ni amɛto okadi kpakpa, “amɛhiɛ aka shi, amɛfee mɛi ni hiɛ tsii, amɛjwɛŋmɔŋ aka shi, amɛhe awa yɛ hemɔkɛyeli kɛ suɔmɔ kɛ tsuishiŋmɛɛ gbɛfaŋ,” amɛkɛ mɛi krokomɛi aja amɛnilee kɛ amɛshihilɛ mli niiashikpamɔi (Tito 2:2, 3) Yoel gba akɛ mɛi ni fata mɛi ni naa Biblia mli sane lɛ jajemɔ he ji “onukpai.” (Yoel 3:1) Ŋwanejee ko bɛ he akɛ bo diɛŋtsɛ ona akɛ Odasefoi ni amɛdara pii yɛ miishɛɛ lolo akɛ amɛkɛ amɛhe aaawo shia kɛ shia shiɛmɔ nitsumɔ lɛ mli yɛ ekaa naa.
Woo Ni Akɛhaa Amɛ Lɛ Ni ‘Aaaha Eteke Nɔ’
Yehowa Odasefoi bɔɔ mɔdɛŋ ni amɛsusu mɛi ni amɛdara lɛ ahe yɛ gbɛi krɛdɛɛi komɛi anɔ. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, yɛ amɛdaa afi jamɔ mli kpeei ashishi lɛ, amɛjɛɔ gbɛ amɛtoɔ nii ahe gbɛjianɔ amɛhaa onukpai lɛ. Asusuɔ amɛ aŋkroaŋkro hiamɔ nii hu he. Yɛ Japan lɛ, Odasefonyo ko kɛ egbɛhe haa yoomo ko ni eye afii 87 koni amɛweku kar lɛ kɛ lɛ aya asafoŋ kpee. Te feɔ tɛŋŋ ni lɛ hu eyashɛɔ kpee he lɛ? Etaa baisikle nɔ. Yɛ Brazil hu lɛ, be fɛɛ sanekpakpashiɛlɔ ko ni eye afii 92 yɛ jɛmɛ. Mɛi ni le nɔ ni yaa nɔ lɛ bɔ amaniɛ akɛ Odasefoi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ “kɛ bulɛ haa lɛ, amɛkɛ lɛ wieɔ . . . Eji asafo lɛ fa ni sɛɛnamɔ yɔɔ ehe waa.”
Enɛ etsɔɔɔ akɛ anyɛŋ aya hiɛ yɛ woo ni akɛhaa onukpai lɛ mli. Paulo ŋma Kristofoi ni yɔɔ Tesalonika lɛ akɛ: “Shi nyɛmimɛi ahedɔɔ gbɛfaŋ lɛ, . . . nyɛfea nakai nyɛhaa nyɛnyɛmimɛi ni yɔɔ Makedonia lɛ. Shi wɔmiiwo nyɛnyɛmimɛi lɛ ŋaa, ni nyɛya nɔ nyɛfee ni nyɛteke nɔ fe tsutsu lɛ.” (1 Tesalonikabii 4: 9, 10) Ŋaawoo ni tamɔ nakai nɔŋŋ he miihia ŋmɛnɛ kɛji akɛ eba bɔ ni wɔkɛ mɛi ni amɛdara lɛ yeɔ haa lɛ mli. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Kristofonyo ko ni eye afii 85 nijiaŋ je wui yɛ be mli ni enine shɛɛɛ Biblia kasemɔ wolo hee ko ni ajie lɛ kpo Iɛ eko nɔ lɛ. Mɛni kɛ naagba lɛ ba? Etoiŋ wa ni enuuu adafi ni atswa akɛ mɔ fɛɛ mɔ ahe wolo lɛ eko lɛ; ni mɔ ko mɔ ko bɛ asafo lɛ mli ni susu he akɛ eeeshɛ eko eha lɛ. Shi, asaa shihilɛ lɛ amrɔ nɔŋŋ. Ni kɛlɛ, etsɔɔ akɛ ehe miihia waa ni wɔhiɛ ahi mɛi ni amɛdara lɛ ahiamɔ nii anɔ.
Gbɛi sɔrɔtoi babaoo yɛ ni Nyɔŋmɔ webii aaanyɛ atsɔ nɔ ŋmɛnɛ ni “amɛteke nɔ fe tsutsu lɛ.” Kristofoi akpeei haa wɔnaa hegbɛ “wɔwowoɔ” onukpai lɛ hewalɛ “kɛyaa suɔmɔ kɛ nitsumɔi kpakpai ahe.” (Hebribii 10:24, 25) Ní yɛ be mli ni obalaŋtai kɛ onukpai fɛɛ futuɔ yɛ miishɛɛ mli yɛ Yehowa Odasefoi a-Maŋtsɛyeli Asai anɔ lɛ, abaanyɛ abɔ mɔdɛŋ babaoo fe nakai. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, fɔlɔi komɛi woɔ amɛbii ahewalɛ ni amɛkɛ bulɛ abɛŋkɛ onukpai ni yɔɔ asafo lɛ mli lɛ ni amɛkɛ amɛ awie kɛ woo.
Abaanya akɛ woo hu aha onukpai Iɛ yɛ bei sɔrɔtoi amli. Yɛ shishitoo mla ni Yesu kɛfɔ shi yɛ Luka 14:12-14 lɛ naa lɛ, abaanyɛ abɔ mɔdɛŋ babaoo ni afɔ nine atsɛ onukpai lɛ kɛba hiɛtserɛjiemɔi ashishi. Kɛji akɛ amɛnyɛɛɛ amɛba po lɛ, amɛhiɛ baasɔ bɔ ni akaiɔ amɛ lɛ. Awo Kristofoi aŋaa ni amɛbɔ “gbɔfeemɔ he mɔdɛŋ.” (Romabii 12:13) Enɛ biii nɔ ko babaoo aloo nɔ ko ni yɔɔ hwanyaŋŋ Odasefonyo ko ni jɛ Germane wo ŋaa akɛ: “Fɔɔ nine otsɛ mɛi ni amɛdara lɛ ni amɛbanu tii kɔɔpoo kome ko, ni oha amɛgba amɛniiashikpamɔi ni amɛna kɛjɛ blema lɛ.”
Bɔfo Paulo kɛɛ: “Mɔ fɛɛ mɔ kɛ woo aha enaaanyo tsutsu.” (Romabii 12:10) Yɛ Yehowa Odasefoi ateŋ lɛ, onukpai ni ahala amɛ yɛ asafo lɛ mli lɛ titri ji mɛi ni nyiɛ hiɛ yɛ woo ni akɛhaa Kristofoi onukpai nɛɛ amli. Yɛ bei komɛi amli lɛ onukpai lɛ kɛ nitsumɔi komɛi woɔ nɛkɛ mɛi ni amɛdara nɛɛ edɛŋ koni amɛtsu. Tamɔ mɛi heei ni etsɔseɔ amɛ yɛ sanekpakpa jajemɔ nitsumɔ lɛ mli aloo yelikɛbuamɔ ni amɛkɛhaa amɛ yɛ Kristofoi akpee hei. Obalaŋtai ni miisɔmɔ akɛ asafoŋ onukpai lɛ kɛ woo haa nɔkwɛlɔi ni amɛdara lɛ yɛ bɔ ni amɛkɛ heshibaa yaa amɛŋɔɔ kɛhaa ŋaawoo, ni amɛkɛ sɛɛyoomɔ tsuɔ nii amɛkɛtaoɔ amɛsusumɔ ni nilee yɔɔ mli lɛ hewɔ. (Abɛi 20:5) Kɛ nɛkɛ onukpai nɛɛ kpe lɛ, amɛnyiɛɔ Biblia mli nɔkwɛmɔ nɔ ni obalanyo Elihu fee lɛ sɛɛ ni amɛkɛ bulɛ kɛ woo haa onukpai, ni ji hii ni yɔɔ niiashikpamɔ babaoo lɛ, ni amɛkɛ hegbɛ kwraa haa amɛ koni amɛtsɔɔ amɛjwɛŋmɔ klɛŋklɛŋ.—Hiob 32:4.
Abaanyɛ akpɛlɛ nɔ akɛ, ebɛ mlɛo akɛ aaatee mɛi ni naa tsui yɛ nɛkɛ mɛi ni amɛdara nɛɛ ahe akɛni ekolɛ amɛnyɛɛɛ amɛfee amɛnii oyayaayai aloo amɛsusu nibii ahe oya taakɛ bɔ ni obalaŋtai feɔ lɛ hewɔ. Dr. Robert N. Butler tsɔɔ naagbai ni gbɔlɛ kɛbaa lɛ ekomɛi amli akɛ: “Nyɛmɔ ni mɔ lɛ yɔɔ lɛ baa shi, ehewalɛ nɔ gbɔɔ, ni enɛ baanyɛ awo ehe gbeyei waa. Ebaanyɛ elaaje enibii ahe susumɔ tamɔ ninumɔ loo nikwɛmɔ.” Akɛni amɛbale enɛ hewɔ lɛ, ani esaaa akɛ obalaŋtai jieɔ henumɔ kɛ mɔbɔnalɛ kpo?—1 Petro 3:8.
Hɛɛ, gbɛnaa nii ka Kristofoi anɔ ŋmɛnɛ akɛ amɛjie anɔkwale suɔmɔ, mɔ he susumɔ, kɛ bule kpo amɛha mɛi ni amɛdara yɛ amɛteŋ lɛ. Ní yɛ Yehowa Odasefoi ateŋ lɛ, aafee enɛ yɛ gbɛ ni ekaaa nɔ. Shi mɛni baa, beni Kristofoi ni amɛdara—aloo Kristofoi lɛ afɔlɔi—batsɔmɔɔ helatsɛmɛi aloo amɛshika fɛɛ taa lɛ? Gbɛnaa nii ka namɔ nɔ akɛ ekwɛ amɛ? Nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ baatao bɔ ni Biblia haa nɛkɛ sanebimɔi nɛɛ ahetoo ehaa lɛ mli.
[Mfonirii ni yɔɔ baafa 7]
Yɛ Yehowa Odasefoi asafoi amli lɛ,mɛi ni edara lɛ naa nitsumɔ ni haa mɔ tsui nyɔɔ mɔ mli amɛtsuɔ