YITSO ENYƆ
Gbalɔ Ko Ni Sɔmɔ Yɛ “Naagbee Gbii Lɛ Amli”
1, 2. (a) Mɛɛ ninaa ko ni Yeremia na lɛ ha nɔ̃ saji ni ebaajaje akɛ gbalɔ lɛ fee faŋŋ? (b) Mɛni hewɔ esa akɛ oná Yeremia sane lɛ he miishɛɛ?
NYƆŊMƆ bi mɔ ni ewó lɛ gbalɔ etsɛko lɛ akɛ: “Mɛni onaa?” Oblanyo Yeremia ha hetoo akɛ: “Miina kukwɛi ko ní tswaa, ni ehiɛ jɛ kooyigbɛ.” Nakai ninaa lɛ ha nɔ̃ sane ni Yeremia baajaje lɛ fee faŋŋ yɛ mra mli. (Nyɛkanea Yeremia 1:13-16.) Mfonirifeemɔŋ kukwɛi lɛ miitswa. Hɛɛ, Yehowa miigba akɛ abaafɔse haomɔ ni tamɔ nu ni mli edɔ klakla kɛjɛ mfonirifeemɔŋ kukwɛi nɛɛ mli ashwie Yuda shikpɔŋ lɛ nɔ, ejaakɛ hemɔkɛyelikwamɔ ehe shi yɛ nɔ. Mɛni hewɔ osusuɔ akɛ akpoo kukwɛi lɛ naa shi awo wuoyigbɛ lɛ? No tsɔɔ akɛ haomɔ baajɛ kooyigbɛ kɛba, ni tsɔɔ akɛ Babilonbii lɛ baafã ta kɛjɛ jɛmɛ gbɛ. Ni nakai eba lɛ. Beni Yeremia sɔmɔɔ akɛ gbalɔ lɛ, ena ni afɔse nɛkɛ kukwɛi ni miitswa nɛɛ mli nii lɛ ashwie shii abɔ, ni naagbee lɛ akpata Yerusalem hiɛ.
2 Babilon bɛ dɔŋŋ, shi oyɛ yiŋtoo hewɔ ni esa akɛ oná Yeremia saji ni ji gbalɛi lɛ ahe miishɛɛ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ oyɛ “naagbee gbii lɛ” amli, gbii amli ni mɛi babaoo tsɛɔ amɛhe Kristofoi, kɛlɛ Nyɔŋmɔ ekpɛlɛɛɛ amɛ kɛ amɛsɔlemɔi lɛ tete anɔ. (Yer. 23:20) Nɔ̃ ni tamɔɔɔ nakai lɛ, bo kɛ onyɛmimɛi Odasefoi lɛ miishiɛ kojomɔ he sane, kɛ sane ni haa mɔ hiɛnɔkamɔ hu taakɛ Yeremia fee lɛ.
3. (a) Te ato saji ni yɔɔ Yeremia woji lɛ amli lɛ anaa aha tɛŋŋ? (b) Mɛni ji yiŋtoo ni yɔɔ wolo nɛɛ Yitso 2 lɛ sɛɛ?
3 Eeenyɛ efee akɛ Yeremia sɔmɔ akɛ gbalɔ kɛyashi be ko dani eha woloŋmalɔ ko ŋmala egbalɛi lɛ, shi jeee akɛ eŋmala nibii nɛɛ beni amɛyaa nɔ lɛ. (Yer. 25:1-3; 36:1, 4, 32) Aŋmako saji ni yɔɔ Yeremia wolo lɛ mli lɛ yɛ bɔ ni nibii ba lɛ lɛ anaa pɛpɛɛpɛ, ejaakɛ Yeremia to ewolo lɛ mli gbalɛi lɛ ateŋ babaoo anaa yɛ saji ni gbalɛi lɛ wieɔ he lɛ anaa. No hewɔ lɛ, kɛ́ okase shihilɛi amli ni saji ni awie he yɛ Yeremia kɛ Yeremia Yaafo woji lɛ amli lɛ ba yɛ, kɛ bɔ ni nibii tee nɔ kɛtsara nɔ eha yɛ shihilɛi nɛɛ amli lɛ he nii lɛ, obaaná he sɛɛ waa. Kwɛmɔ akrabatsa ni yɔɔ baafa 19 lɛ. Kɛ́ ole mɔ ni ji Yuda maŋtsɛ yɛ be pɔtɛɛ ko mli, ni yɛ shihilɛi komɛi amli lɛ ole nɔ̃ ni no mli lɛ eeya nɔ yɛ Yuda kɛ ehewɔŋ maji lɛ amli lɛ, obaanu wiemɔ ko ni Yeremia wie loo nɔ̃ ko ni efee lɛ shishi jogbaŋŋ. Ni ebaaha efee mlɛo kɛha bo akɛ okɛ Nyɔŋmɔ saji ni etsɔ Yeremia nɔ ekɛha ewebii lɛ baatsu nii.
SHIHILƐ MLI NI YEREMIA SƆMƆ YƐ
4-6. Afii nyɔŋmai komɛi dani awó Yeremia gbalɔ lɛ, no mli lɛ mɛɛ shihilɛ mli Nyɔŋmɔ webii lɛ yɔɔ?
4 Beni Yeremia sɔmɔɔ akɛ gbalɔ lɛ, tsakemɔi babaoo tee nɔ. No beaŋ lɛ Ashur, Babilon, kɛ Mizraim kɛ amɛhe miitswa. Aaafee afii 93 dani Yeremia baabɔi enitsumɔ akɛ gbalɔ lɛ, Ashur ye Israel akutsei nyɔŋma maŋtsɛyeli ni yɔɔ kooyigbɛ lɛ anɔ kunim, ni eŋɔ maŋbii lɛ ateŋ mɛi babaoo anom. Ashur ka akɛ eeetutua Yerusalem yɛ nakai beaŋ, shi Yehowa fã Yerusalem kɛ emaŋtsɛ Hezekia anɔkwafo lɛ he. Obaakai akɛ Nyɔŋmɔ tsɔ naakpɛɛ gbɛ nɔ egbe Ashur asraafoi 185,000 sɔŋŋ. (2 Maŋ. 19:32-36) Hezekia bii lɛ ateŋ eko ji Manase. Manase ye nɔ afii 55, ni ebeaŋ ni Ashur ye Yuda nɔ; ni ekã shi faŋŋ akɛ ebeaŋ ni afɔ Yeremia.—2 Kron. 33:10, 11.
5 Yeremia ji mɔ ni ŋmala Maŋtsɛmɛi awolo ni ji 1 kɛ 2 lɛ, ni wɔkaneɔ yɛ woji nɛɛ amli akɛ Manase saa emamɔ hei grɔŋŋi ni etsɛ fite lɛ. Manase mamɔ afɔleshãa latɛi eha Baal kɛ ŋwɛi asafoi lɛ, asaŋ emamɔ afɔleshãa latɛi nɛɛ ekomɛi yɛ Yehowa we lɛ po. Manase shwie mɛi babaoo ni efeko nɔ̃ ko lɛ alá shi, ni ekɛ lɛ diɛŋtsɛ ebi nuu po shã afɔle eha apasa nyɔŋmɔ ko. Kɛ́ wɔɔmu fɛɛ naa lɛ, “efee efɔŋ babaoo yɛ Yehowa hiɛ.” Efɔŋ nɛɛ fɛɛ ni efee hewɔ lɛ, Nyɔŋmɔ bua akɛ haomɔ baaba Yerusalem kɛ Yuda nɔ tamɔ bɔ pɛ ni eba Samaria kɛ Israel nɔ lɛ. (2 Maŋ. 21:1-6, 12-16) Manase gbele sɛɛ lɛ, ebi nuu Amon baye etsɛ sɛɛ ni ekɔ etsɛ nane, shi etsɛŋ ni nibii baatsake. Beni Amon ye nɔ afii enyɔ pɛ lɛ, agbe lɛ, ni ebi nuu Yosia ni eye afii kpaanyɔ lɛ baye esɛɛ yɛ afi 659 D.Ŋ.B.
6 Yosia ye nɔ afii 31, ni ebeaŋ ni Babilon bɔi hewalɛ babaoo namɔ fe Ashur. Yosia na akɛ shihilɛ nɛɛ eha ená hegbɛ ni ebaanyɛ ekɛha Yuda maŋ lɛ aye ehe kɛjɛ Ashur nɔyeli shishi. Yosia efeee enii tamɔ etsɛ kɛ enii, eye Yehowa anɔkwa, ni etsuu anɔkwa jamɔ he yɛ gbɛ ni sa kadimɔ waa nɔ. (2 Maŋ. 21:19–22:2) Yosia maŋtsɛyeli afi ni ji 12 lɛ mli lɛ, efite hei grɔŋŋi, wɔŋ koi, kɛ apasa jamɔ amagai ni yɔɔ Yuda shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ fɛɛ, ni no sɛɛ lɛ efã ni asaa Yehowa sɔlemɔwe lɛ. (Nyɛkanea 2 Kronika 34:1-8.) Nɔ̃ ni sa kadimɔ ji akɛ, Yosia maŋtsɛyeli afi ni ji 13 (647 D.Ŋ.B.) lɛ mli ni Nyɔŋmɔ wó Yeremia gbalɔ.
Eji oji gbalɔ yɛ Yeremia beaŋ kulɛ, te obaanu he oha tɛŋŋ?
7, 8. (a) Maŋtsɛ Yosia nɔyeli lɛ yɛ srɔto yɛ etsɛ Amon kɛ enii Manase nɔ̃ lɛ he yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? (b) Mɛɛ gbɔmɔ nɛkɛ Yosia ji? (Kwɛmɔ akrabatsa ni yɔɔ baafa 20 lɛ.)
7 Maŋtsɛ kpakpa Yosia nɔyeli afi ni ji 18 lɛ mli, beni asaa sɔlemɔwe lɛ, osɔfonukpa lɛ yana “mla wolo lɛ.” Maŋtsɛ lɛ ha ewoloŋmalɔ lɛ kane yɛ etoiiaŋ. Beni Yosia na akɛ emaŋbii lɛ egbá jwɛi lɛ, etao gbɛtsɔɔmɔ kɛjɛ Yehowa dɛŋ kɛtsɔ gbalɔ yoo Hulda nɔ, ni ewo emaŋbii lɛ hewalɛ ni amɛye Nyɔŋmɔ kitai lɛ anɔ. Hulda ha Yosia ná ele akɛ Yehowa kɛ “nɔ̃ fɔŋ” baaba Yudabii lɛ anɔ akɛni amɛyeee lɛ anɔkwa lɛ hewɔ. Kɛlɛ, akɛni Yosia hiɛ su kpakpa yɛ anɔkwa jamɔ he hewɔ lɛ, nakai nɔ̃ fɔŋ lɛ baŋ yɛ eyinɔ.—2 Maŋ. 22:8, 14-20.
8 Maŋtsɛ Yosia bɔ mɔdɛŋ ekoŋŋ akɛ ebaajie nɔ̃ fɛɛ nɔ̃ ni kɛ wɔŋjamɔ yɔɔ tsakpaa lɛ kɛjɛ Yuda. Bɔ ni ehiɛ dɔ yɛ enɛ feemɔ he sɔŋŋ hewɔ lɛ, etee shikpɔŋ ni kulɛ Israel akutsei nyɔŋma lɛ yɔɔ nɔ lɛ po nɔ, ni eyakumɔ he grɔŋŋ kɛ afɔleshaa latɛ ni yɔɔ Betel lɛ eshwie shi. Eto gbɛjianɔ hu ni aye Hehoo gbijurɔ lɛ yɛ gbɛ ni ayeko eko nakai dã lɛ nɔ. (2 Maŋ. 23:4-25) Kwɛ bɔ ni enɛ baaha Yeremia tsui anyɔ emli aha! Shi enɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, maŋbii lɛ tsakeee amɛnifeemɔi lɛ. Manase kɛ Amon ha maŋbii lɛ kɛ amɛhe wo wɔŋjamɔ ni yɔɔ nyaŋemɔ mli vii, ni no eha suɔmɔ ni maŋbii lɛ yɔɔ kɛha anɔkwa jamɔ lɛ he ejɔ kwraa. Yosia mɔdɛŋbɔɔ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ tsirɛ Yeremia ni eha efee faŋŋ akɛ bɔ ni Yuda maji lɛ fa lɛ nakai nɔŋŋ amɛnyɔŋmɔi lɛ hu fa. Gbalɔ lɛ maŋbii lɛ anifeemɔ tamɔ ŋa ni efite gbãla, no ji akɛ amɛshi Yehowa, ni amɛkɛ nyɔŋmɔi krokomɛi eyabɔ ajwamaŋ. Yeremia jaje akɛ: “Bɔ ni Yerusalem blohui lɛ fá lɛ, nakai nyɛmamɔ afɔleshaa latɛi nyɛha hiɛgbejianii, afɔleshaa latɛi ní ashãa tsofa-kɛ-ŋma ahaa Baal yɛ nɔ!”—Nyɛkanea Yeremia 11:1-3, 13.
9. Mɛɛ nibii ba yɛ Yosia nɔyeli lɛ naagbee afii lɛ amli?
9 Bɔ ni sane ni Yeremia kɛha lɛ tsakeee Yudafoi lɛ, nakai nɔŋŋ hu etsakeee anɔkwale ni eji akɛ maji ni ebɔle Yuda lɛ kɛ amɛhe miitswa koni amɛye nakai kpokpaa lɛ nɔ lɛ. No hewɔ lɛ, afi 632 D.Ŋ.B. lɛ, Babilon asraafoi lɛ kɛ Media asraafoi lɛ fee ekome kɛyatutua Ninive, ni ji Ashur maŋtiase lɛ, ni amɛye enɔ kunim. Afii etɛ sɛɛ lɛ, Farao Neko ni jɛ Mizraim lɛ nyiɛ etabilɔi lɛ ahiɛ kɛtee kooyigbɛ, ni amɛyaye amɛbua Ashurbii ni he efi amɛ lɛ. Yiŋtoo ko ni atsĩii tã yɛ Biblia lɛ mli lɛ hewɔ lɛ, Yosia kɛ Mizraim asraafoi lɛ yawuu ta yɛ Megido, shi apila lɛ waa, ni no gbe lɛ. (2 Kron. 35:20-24) Mɛɛ maŋkwramɔŋ kɛ jamɔŋ tsakemɔi Yosia gbele nɛɛ kɛbaaba Yuda? Ni mɛɛ gbɛtsii nii Yeremia kɛbaakpe?
JAMƆŊ TSAKEMƆI BA YUDA
10. (a) Nɔ̃ ni ba yɛ Yosia gbele sɛɛ lɛ tamɔ shihilɛi komɛi ni wɔkɛkpeɔ ŋmɛnɛ lɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? (b) Kɛ́ opɛi Yeremia nifeemɔi lɛ amli lɛ, te obaaná he sɛɛ oha tɛŋŋ?
10 Kwɛ bɔ ni ebaadɔ Yeremia eha kɛ́ ená ele akɛ Yosia egbo! Awerɛho sɔŋŋ ni Yeremia ye hewɔ lɛ, efo maŋtsɛ lɛ he yaafo lala. (2 Kron. 35:25) Be nɛɛ jeee miishɛɛ be, ni nakai beaŋ nɔŋŋ lɛ, Yuda hewɔŋ maji ni kɛ amɛhe miitswa lɛ hu eha Yuda eyaje nɔnyɛɛ shishi. Mizraim, Ashur, kɛ Babilon kɛ amɛhe miitswa koni amɛye nakai kpokpaa lɛ nɔ. Yosia gbele lɛ hu eha jamɔŋ tsakemɔi eba. Nɔyeli ko ni fiɔ Yeremia nitsumɔ lɛ sɛɛ lɛ eba naagbee, ni ekroko ni teɔ shi ewoɔ enitsumɔ lɛ ebɔi nɔyeli. Tsakemɔi ni tamɔ nɛkɛ baa wɔnyɛmimɛi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ babaoo ashihilɛ mli, no ji akɛ, amɛnáa hegbɛ amɛkɛ amɛhe woɔ jamɔ nifeemɔi amli ni mɔ ko etsiii amɛnaa, kɛkɛ lɛ abɔi amɛyi waa loo agu amɛnitsumɔ lɛ. Namɔ aaale akɛ etsɛŋ ni wɔteŋ mɛi komɛi kɛ tsakemɔi ni tamɔ nɛkɛ baakpe! Te enɛ baanyɛ asa wɔhe eha tɛŋŋ? Kɛ́ wɔtswa wɔfai shi akɛ wɔbaaya nɔ wɔye anɔkwa lɛ, mɛɛ naagbai wɔbaanyɛ wɔkɛkpe? Kɛ́ wɔha sanebimɔi nɛɛ hi wɔjwɛŋmɔŋ, ni wɔpɛi bɔ ni Yeremia fee eye gbɛtsii nii ni ekɛkpe lɛ anɔ lɛ mli lɛ, no baaye abua wɔ.
11. Yosia gbele lɛ sɛɛ lɛ, mɛni ba yɛ Yuda?
11 Yudabii lɛ wó Yosia bi nuu Yehoahaz maŋtsɛ yɛ Yerusalem. Yehoahaz ni atsɛɔ lɛ hu akɛ Shalum lɛ ye nɔ nyɔji etɛ pɛ. Beni Farao Neko kɛ Babilonbii lɛ yawuu ni eku esɛɛ kɛba wuoyigbɛ lɛ, ekpa maŋtsɛ hee lɛ maŋtsɛyeli, ni eŋɔ lɛ kɛtee Mizraim, ni Yeremia jaje akɛ, Yehoahaz “ekuŋ esɛɛ ebaŋ biɛ nɛɛ dɔŋŋ.” (Yer. 22:10-12; 2 Kron. 36:1-4) Yehoahaz najiaŋ lɛ, Neko wó Yehoiakim ni ji Yosia bi nuu kroko lɛ maŋtsɛ. Yehoiakim eyakɔɔɔ etsɛ Yosia nane. Etsaaa jamɔŋ tsakemɔi ni etsɛ fee lɛ nɔ, moŋ lɛ ekɛ wɔŋjamɔ fee faa ni ewuɔ.—Nyɛkanea 2 Maŋtsɛmɛi 23:36, 37.
12, 13. (a) Beni Yehoiakim bɔi nɔyeli lɛ, mɛɛ jamɔŋ tsakemɔi ba? (b) Te Yuda jamɔŋ hiɛnyiɛlɔi lɛ kɛ Yeremia ye amɛha tɛŋŋ?
12 Beni Yehoiakim bɔi nɔyeli lɛ, Yehowa kɛɛ Yeremia koni eya sɔlemɔwe lɛ, ni eyawie eshi Yudabii lɛ yɛ amɛnɔfɔŋfeemɔ lɛ hewɔ, ni ekashiu nɔ̃ ko nɔ̃ ko nɔ. Amɛna Yehowa sɔlemɔwe lɛ tamɔ sɛbɛ ko ni baabu amɛhe. Kɛlɛ, kɛ́ amɛkpaaa ‘juu, awuiyeli, gbalafitemɔ, apasa kitakamɔi, tsofa-kɛ-ŋma ni amɛyashãa amɛhaa Baal, kɛ nyɔŋmɔi krokomɛi asɛɛ ni amɛyanyiɛɔ’ lɛ, no lɛ Yehowa baakwa esɔlemɔwe lɛ. Nakai nɔŋŋ ebaafee osatofoi ni já yɛ mli lɛ, taakɛ ekwa kpeebuu lɛ ni yɔɔ Shilo lɛ yɛ Osɔfonukpa Eli beaŋ lɛ. Yuda shikpɔŋ lɛ “baatsɔ kpataa.” (Yer. 7:1-15, 34; 26:1-6)a Kwɛ bɔ ni ebaabi ni Yeremia aná ekãa babaoo dani enyɛ ejaje nakai sane lɛ! Ekã shi faŋŋ akɛ, efee enɛ yɛ faŋŋ mli yɛ Yuda hiɛnaanɔbii lɛ ahiɛ. Ŋmɛnɛ lɛ, nyɛmimɛi hii kɛ yei komɛi hu nuɔ he akɛ ebiɔ ni amɛná ekãa dani amɛnyɛ amɛye odase yɛ gbɛjegbɛi ahe loo ni amɛye niiatsɛmɛi loo hiɛnaanɔbii odase. Shi, wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ: Nyɔŋmɔ kwaaa Yeremia, ni wɔ hu ekwaŋ wɔ kɔkɔɔkɔ.—Heb. 10:39; 13:6.
13 Akɛni tsakemɔi eba jamɔŋ kɛ maŋkwramɔŋ yɛ Yuda hewɔ lɛ, te jamɔŋ hiɛnyiɛlɔi lɛ baafee amɛnii amɛha tɛŋŋ yɛ Yeremia wiemɔi lɛ ahe? Gbalɔ lɛ diɛŋtsɛ bɔ amaniɛ akɛ, “osɔfoi lɛ kɛ gbalɔi lɛ kɛ maŋ muu lɛ fɛɛ mɔ [mi, ni] amɛkɛɛ: Ja ogbo!” Amɛmli fu waa, ni amɛkɛɛ: “Nuu nɛɛ sa gbele.” (Nyɛkanea Yeremia 26:8-11.) Shi, Yeremia shiteekɛwolɔi lɛ ayiŋtoo lɛ fee yaka. Yehowa kɛ egbalɔ lɛ yɛ koni ehere eyiwala. Yeremia haaa ehe gbeyei ni eshiteekɛwolɔi lɛ wo, loo amɛyi ni fa lɛ aha etsui afã. Nakai nɔŋŋ esa akɛ bo hu ofee.
Mɛɛ gbɛ nɔ esoro shihilɛ ni Yudabii lɛ hi mli yɛ Manase kɛ Amon nɔyeli lɛ shishi lɛ yɛ Yosia nɔ̃ lɛ he? Mɛni obaanyɛ okase kɛjɛ bɔ ni Yeremia tsu enitsumɔ ni bɛ mlɛo lɛ eha lɛ mli?
‘ŊMALAMƆ WIEMƆI LƐ FƐƐ’
14, 15. (a) Yehoiakim maŋtsɛyeli afi ni ji ejwɛ lɛ mli lɛ, mɛɛ nitsumɔ Yeremia kɛ ewoloŋmalɔ Baruk bɔi tsumɔ? (b) Mɛɛ gbɔmɔ nɛkɛ Yehoiakim ji? (Kwɛmɔ akrabatsa ni yɔɔ baafa 25 lɛ.)
14 Yehoiakim nɔyeli afi ni ji ejwɛ lɛ mli lɛ, Yehowa kɛɛ Yeremia ni eŋmala wiemɔi fɛɛ ni Yehowa ewie etsɔɔ lɛ kɛjɛ Yosia beaŋ lɛ. Yeremia ha ewoloŋmalɔ Baruk ŋmala wiemɔi fɛɛ ni Nyɔŋmɔ ekɛɛ Yeremia yɛ afii 23 ni tsɔ hiɛ lɛ mli lɛ. Ekojomɔ saji lɛ kɔɔ maŋtsɛmɛi kɛ maŋtsɛyelii aaafee 20 ahe. Yeremia fã Baruk ni eyakane wolokpo nɛɛ koni mɔ fɛɛ mɔ anu yɛ Yehowa we lɛ. Mɛni ji yiŋtoo ni yɔɔ fãmɔ nɛɛ sɛɛ? Yehowa kɛɛ akɛ: “Aleee nɔ̃ ekolɛ Yuda we lɛ aaanu efɔŋ fɛɛ ní mito miyiŋ akɛ mafee amɛ lɛ, koni amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ akpale kɛjɛ egbɛ fɔŋ lɛ nɔ, ní maŋɔ amɛnishaianii kɛ amɛhe eshai lɛ mafa amɛ.”—Yer. 25:1-3; 36:1-3.
15 Piafonyo ko kane wolokpoi lɛ ewo Yehoiakim toiiaŋ; maŋtsɛ lɛ folɔɔ wolokpoi lɛ eko fɛɛ eko ni akaneɔ lɛ mli ni eshãa. No sɛɛ lɛ, maŋtsɛ lɛ fã ni ayamɔmɔ Yeremia kɛ Baruk kɛba ehiɛ. “Shi Yehowa ŋɔ amɛ etee.” (Nyɛkanea Yeremia 36:21-26.) Akɛni Yehoiakim jeŋba ekpɔtɔ kwraa hewɔ lɛ, Yehowa tsɔ egbalɔ lɛ nɔ ejaje akɛ, “aaafu” maŋtsɛ lɛ “tamɔ afuɔ teji. . . . Aaashãtã lɛ ní ashɛ afɔ̃ Yerusalem agbói lɛ asɛɛ.” (Yer. 22:13-19) Ani osusuɔ akɛ Yeremia wo saji ahe tsɔ yɛ gbalɛ ni yɔɔ gbeyei nɛɛ mli?
16. Mɛɛ sane ni haa mɔ hiɛnɔkamɔ Yeremia jaje?
16 Yeremia jaje kojomɔ saji tamɔ nɛkɛ moŋ, shi ejeee gbalɔ ni jajeɔ amane sane. Ejaje sane ni haa mɔ hiɛnɔkamɔ hu. Yeremia jaje akɛ Yehowa baakpɔ̃ Israelbii fioo komɛi kɛjɛ amɛhenyɛlɔi lɛ adɛŋ kɛya amɛ diɛŋtsɛ amɛshikpɔŋ lɛ nɔ, ni amɛbaahi shi shweshweeshwe yɛ nɔ. Nyɔŋmɔ kɛ ewebii lɛ aaakpaŋ kpaŋmɔ “hee” ni ji “naanɔ kpaŋmɔ,” ni ebaaŋma emla lɛ yɛ amɛtsuii anɔ. Ebaaŋɔ amɛnishaianii lɛ efa amɛ, ni ekaiŋ amɛhe eshai lɛ dɔŋŋ. David seshinyo ko hu ‘aaakojo ni eeeye jalɛsane yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ.’ (Yer. 31:7-9; 32:37-41; 33:15) Gbalɛi nɛɛ ba mli yɛ afii nyɔŋmai kɛ afii ohai komɛi asɛɛ, ni amɛmlibaa lɛ saa wɔshihilɛi ahe, ni ehaa wɔnáa naanɔ wala he hiɛnɔkamɔ hu. Ha wɔya Yeremia beaŋ ekoŋŋ; Yuda henyɛlɔi lɛ tee nɔ amɛkɛ amɛhe tswa koni amɛye nakai kpokpaa lɛ nɔ.—Nyɛkanea Yeremia 31:31, 33, 34; Hebribii 8:7-9; 10:14-18.
BABILON BANÁ HEWALƐ BABAOO
17, 18. Mɛɛ gbɛ nɔ maji krokomɛi kɛ amɛhe wo Yuda maŋ saji amli yɛ Yehoiakim kɛ Zedekia nɔyelii lɛ naagbee afii lɛ amli?
17 Afi 625 D.Ŋ.B. lɛ, Babilonbii lɛ kɛ Mizraimbii lɛ wu ta yɛ Karkemish, ni enɛ kɛ tsakemɔ kpele ba; Karkemish bɛŋkɛ Eufrate Faa lɛ, ni eyɛ Yerusalem kooyigbɛ, ni ekɛ Yerusalem teŋ jekɛmɔ aaafee kilomitai 600. Maŋtsɛ Nebukadnezar ye Farao Neko tabilɔi lɛ anɔ kunim, ni no kɛ hewalɛ ni Mizraim yɔɔ yɛ nakai kpokpaa lɛ nɔ lɛ ba naagbee. (Yer. 46:2) Agbɛnɛ, Nebukadnezar ji mɔ ni baná Yuda nɔ hewalɛ, ni enyɛ Yehoiakim nɔ koni esɔmɔ lɛ. Beni esɔmɔ Nebukadnezar afii etɛ sɛɛ lɛ, etse atua. (2 Maŋ. 24:1, 2) Kɛkɛ ni Nebukadnezar kɛ etabilɔi lɛ fã kɛba Yuda yɛ afi 618 D.Ŋ.B. ni amɛwo Yerusalem he ka. Feemɔ bɔ ni be nɛɛ baafee jaramɔ be kɛha mɛi ni yɔɔ Yuda lɛ, asaŋ kɛha Nyɔŋmɔ gbalɔ Yeremia po lɛ he mfoniri okwɛ. Ekã shi faŋŋ akɛ, Yehoiakim gbo yɛ kawoo nɛɛ mli.b Beni Yehoiakim bi nuu Yehoiakin ye Yuda nɔ nyɔji etɛ pɛ lɛ, eŋmɛɛ ehe eha Babilonbii lɛ. Nebukadnezar hà Yerusalem jwetrii fɛɛ, ni eŋɔ Maŋtsɛ Yehoiakin, Yuda lumɛi lɛ awekui lɛ, amɛbladei lɛ, kɛ amɛŋaalɔi lɛ anom. Nomii lɛ ateŋ mɛi komɛi ji Daniel, Hanania, Mishael, kɛ Azaria.—2 Maŋ. 24:10-16; Dan. 1:1-7.
18 Kɛkɛ ni Nebukadnezar wó Yosia bi nuu kroko ni atsɛɔ lɛ Zedekia lɛ maŋtsɛ yɛ Yuda. Lɛ ji naagbee maŋtsɛ ni jɛ David wekutɔkpãa lɛ mli ni ye nɔ akɛ maŋtsɛ yɛ Yerusalem. Emaŋtsɛyeli lɛ ba naagbee beni akpata Yerusalem kɛ esɔlemɔwe lɛ hiɛ yɛ afi 607 D.Ŋ.B. lɛ. (2 Maŋ. 24:17) Afii 11 ni Zedekia kɛye nɔ lɛ mli lɛ, shihilɛ ni yɔɔ Yuda lɛ fee basabasa waa, ni agbɛnɛ hu maji krokomɛi lɛ kɛ amɛhe tswa koni amɛye Yuda nɔ. Ekã shi faŋŋ akɛ, ehe bahia ni Yeremia kɛ ehe afɔ̃ Mɔ ni wó lɛ gbalɔ lɛ nɔ kwraa.
19. Te Yeremia yinɔbii lɛ here esane lɛ nɔ amɛha tɛŋŋ, ni mɛni hewɔ esa akɛ opɛi sane nɛɛ mli lɛ?
19 Okɛ ohe awo Yeremia shihilɛ lɛ mli okwɛ. Yosia beaŋ tɔ̃ɔ ni Yeremia na bɔ ni Nyɔŋmɔ webii na nɔ̃ yɛ maji krokomɛi ni miitao aye Yuda nɔ lɛ adɛŋ, kɛ bɔ ni maŋ lɛ mumɔŋ shidaamɔ efite kwraa lɛ. Fɛɛ sɛɛ lɛ, ele akɛ nibii amli baaya nɔ awo wu. Emaŋbii, ni ji Anatotbii lɛ kɛɛ lɛ akɛ: “Kaagba yɛ Yehowa gbɛ́i lɛ anɔ, koni okatsɔ wɔnine nɔ ogbo!” (Yer. 11:21) Beni Yeremia gbalɛi lɛ ba mli po lɛ, Yudafoi lɛ kɛɛ lɛ akɛ: “Wiemɔ ní owie otsɔɔ wɔ yɛ Yehowa gbɛ́i anɔ nɛɛ, wɔbooo bo toi.” (Yer. 44:16) Eyɛ mli akɛ amɛkɛɛ amɛbooo toi moŋ, shi no mli lɛ mɛi awala yɛ oshara mli, ni nakai nɔŋŋ eji ŋmɛnɛ hu. Sane ni ojajeɔ lɛ jɛ Yehowa ŋɔɔ, taakɛ Yeremia nɔ̃ lɛ hu ji lɛ. Belɛ, kɛ́ opɛi bɔ ni Yehowa bu egbalɔ lɛ he dani akpata Yerusalem hiɛ lɛ mli lɛ, obaanyɛ owaje ekãa ni okɛtsuɔ sɔɔmɔ nitsumɔ lɛ.
Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ bɔ ni Yeremia fee enii eha yɛ Yehoiakim nɔyeli lɛ shishi lɛ mli? Mɛɛ gbalɛ ko ni sa kadimɔ Yeremia gba ni kɔɔ wɔbei nɛɛ ahe hu?
MAŊTSƐMƐI AWEKU KO NAAGBEE
20. Mɛni hewɔ Zedekia nɔyeli beaŋ ji be ni Yeremia eyanáaa lɛ mlɛo kwraa lɛ? (Kwɛmɔ akrabatsa ni yɔɔ baafa 29 lɛ.)
20 Anɔkwa, afii ni Yeremia kɛsɔmɔ akɛ gbalɔ lɛ mli lɛ, Zedekia nɔyeli beaŋ ji be ni eyanáaa lɛ mlɛo kwraa. Zedekia ‘fee efɔŋ yɛ Yehowa hiɛ,’ taakɛ mɛi ni ye nɔ kɛtsɔ ehiɛ lɛ ateŋ mɛi babaoo fee lɛ. (Yer. 52:1, 2) Babilonbii lɛ ye enɔ, ni Nebukadnezar ha ekã kita yɛ Yehowa gbɛ́i anɔ akɛ ebaaba ehe shi eha Babilon maŋtsɛ lɛ. Fɛɛ sɛɛ lɛ, Zedekia tse atua kɛ̃. Nakai beaŋ nɔŋŋ lɛ, Yeremia henyɛlɔi lɛ nyɛ enɔ waa koni efi atuatsemɔ lɛ sɛɛ.—2 Kron. 36:13; Ezek. 17:12, 13.
21-23. (a) Mɛni ha Yuda mli gba enyɔ yɛ Zedekia nɔyeli beaŋ? (b) Te akɛ Yeremia ye aha tɛŋŋ yɛ gbɛ ni ekɔ lɛ hewɔ, ni mɛni hewɔ esa akɛ opɛi sane nɛɛ mli lɛ?
21 Ekã shi faŋŋ akɛ, mra mli yɛ Zedekia nɔyeli lɛ mli lɛ, Edom, Moab, Amon, Tiro kɛ Zidon maŋtsɛmɛi lɛ tsu bɔfoi kɛba Yerusalem. Ekolɛ, amɛfee nakai koni amɛkɛkɔne Zedekia yiŋ ni efata amɛhe kɛte shi amɛwo Nebukadnezar. Shi, Yeremia wo Zedekia ŋaa ni eba ehe shi eha Babilon. Nɔ̃ ni Yeremia kɛɛ Zedekia lɛ kɛ gbeekpamɔ naa lɛ, Yeremia kɛ kɔŋtsei ha bɔfoi lɛ koni ekɛtsɔɔ akɛ esa akɛ amɛmaji lɛ hu asɔmɔ Babilonbii lɛ. (Yer. 27:1-3, 14) Mɛi babaoo nyaaa gbɛ ni Yeremia kɔ lɛ he, ni Hanania hu ha mɛi lɛ kpiliŋ amɛtsuii, ni no hewɔ lɛ, Yeremia náaa enitsumɔ lɛ mlɛo kwraa. Hanania ji apasa gbalɔ ni jaje yɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i anɔ veveeve akɛ, abaakumɔ Babilonbii lɛ apã lɛ. Kɛlɛ, Yehowa tsɔ Yeremia nɔ egba akɛ, eshɛŋ afi ni apasa gbalɔ Hanania baagbo. Ni nakai pɛpɛɛpɛ eba lɛ.—Yer. 28:1-3, 16, 17.
22 Yuda mli egba enyɔ; mɛi komɛi miisumɔ ni Yuda aba ehe shi eha Babilon, ni mɛi krokomɛi hu miisumɔ ni Yuda atse atua. Afi 609 D.Ŋ.B. lɛ, Zedekia yabi Mizraim ni eye ebua lɛ kɛ asraafoi, ni ekɛ nakai feemɔ tse atua. Yeremia eyanáaa lɛ mlɛo kwraa yɛ mɛi ni fiɔ atuatsemɔ nɛɛ sɛɛ lɛ adɛŋ. (Yer. 52:3; Ezek. 17:15) Nebukadnezar kɛ esraafoi lɛ ku amɛsɛɛ kɛba Yuda, ni amɛye Yuda maji lɛ fɛɛ anɔ kunim kɛku atuatsemɔ nɛɛ naa, ni amɛwo Yerusalem hu he ka. Sane ni Yeremia kɛha Zedekia kɛ eshishibii lɛ nakai jaramɔ be lɛ ji akɛ, Babilonbii lɛ baaye Yerusalem nɔ kunim. Abaagbe mɛi ni baaya nɔ amɛhi Yerusalem lɛ. Shi mɛi ni baaya Kaldeabii lɛ aŋɔɔ lɛ ahe baaje mli.—Nyɛkanea Yeremia 21:8-10; 52:4.
23 Yuda lumɛi lɛ kɛɛ, Yeremia ekwa emaŋ ni ekɛ Babilonbii lɛ eyafee ekome. Beni Yeremia wie anɔkwale ni yɔɔ sane lɛ mli lɛ, Yuda lumɛi lɛ ha agwao lɛ, ni amɛwo lɛ tsuŋ. (Yer. 37:13-15) Fɛɛ sɛɛ lɛ, Yeremia shiuuu Yehowa sane lɛ nɔ. No hewɔ lɛ, lumɛi lɛ kɔne Zedekia yiŋ koni eha agbe Yeremia. Amɛshɛ gbalɔ lɛ amɛwo bu ko ni nu bɛ mli lɛ mli koni efũ yɛ ŋmɔtɔ kpii ni yɔɔ mli lɛ mli ni egbo. Shi Kushnyo Ebed-Melek ni sɔmɔɔ yɛ maŋtsɛ lɛ shĩa lɛ yajie Yeremia yɛ nu bu lɛ mli. (Yer. 38:4-13) Yehowa webii ni yɔɔ wɔbei nɛɛ amli lɛ kɛ shihilɛi ni mli wawai ekpe shii abɔ yɛ amɛhenilee mli ni amɛjɛɔ amɛtsiɔ amɛhe kɛjɛɔ maŋkwramɔŋ saji ahe lɛ hewɔ! Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, Yeremia niiashikpamɔ lɛ baanyɛ awaje bo koni ofi shi, ni onyɛ odamɔ shihilɛi ni mli wawai anaa.
24. Tsɔɔmɔ nibii ni ba yɛ afi 607 D.Ŋ.B.
24 Afi 607 D.Ŋ.B. lɛ, Babilonbii lɛ gbu Yerusalem gbogboi lɛ amɛwo mli, ni amɛŋɔ maŋ lɛ. Nebukadnezar tabilɔi lɛ kɛ la shã Yehowa sɔlemɔwe lɛ, amɛkumɔ Yerusalem gbogboi lɛ, ni amɛgbegbee Yuda lumɛi lɛ. Zedekia ka akɛ eeejo foi, shi amɔ lɛ, ni akɛ lɛ tee Nebukadnezar hiɛ. Agbe Zedekia bii lɛ yɛ Zedekia hiɛ, ni Nebukadnezar ha ajwara ehiŋmɛii, awo lɛ gboklɛi, ni akɛ lɛ tee Babilon. (Yer. 39:1-7) Hɛɛ, nɔ̃ ni Yeremia wie yɛ Yuda kɛ Yerusalem he lɛ eba mli. Shi nɔ̃ najiaŋ ni Nyɔŋmɔ gbalɔ lɛ aaanya yɛ haomɔ ni emaŋbii lɛ bote mli lɛ hewɔ lɛ, eye ŋkɔmɔ moŋ. Wɔbaanyɛ wɔkane bɔ ni enu he eha lɛ he sane yɛ Biblia mli wolo ni ji Yeremia Yaafo lɛ mli. Kɛ́ wɔkane wolo nɛɛ, ebaata wɔtsuiŋ waa.
BƆ NI EHI SHI EHA YƐ YUDAFOI NI SHWƐ LƐ ATEŊ
25, 26. (a) Yerusalem hiɛkpatamɔ lɛ sɛɛ lɛ, mɛni ba? (b) Yerusalem hiɛkpatamɔ lɛ sɛɛ lɛ, te Yeremia yinɔbii lɛ fee amɛnii amɛha tɛŋŋ yɛ esane lɛ he?
25 Beni nibii ni sa kadimɔ nɛɛ yaa nɔ lɛ, mɛɛ shihilɛ hu Yeremia kɛkpeɔ? Yerusalem lumɛi lɛ ewo lɛ tsuŋ, shi Babilonbii ni miiye Yerusalem nɔ kunim lɛ kɛ lɛ ye jogbaŋŋ, ni amɛŋmɛɛ ehe. No sɛɛ lɛ, akɛ Yeremia yafutu Yudafoi komɛi ni aŋɔ amɛ nom lɛ, shi sɛɛ mli lɛ aŋmɛɛ ehe. Nitsumɔ yɛ lolo ni ebaatsu yɛ Nyɔŋmɔ sɔɔmɔ mli; esa akɛ egba yɛ Yudafoi ni eshwɛ lɛ ateŋ. Nebukadnezar wó Gedalia akɛ Yuda shikpɔŋ lɛ nɔ lumɔ, ni eha Yudabii ni eshwɛ lɛ le akɛ, kɛ́ amɛsɔmɔ lɛ, ni ji Babilon maŋtsɛ lɛ, ebaaha amɛhi shi yɛ toiŋjɔlɛ mli. Shi, Yudabii komɛi ni amɛtsui enyɔko amɛmli lɛ gbe Gedalia. (Yer. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2) Yeremia wo Yudabii ni eshwɛ lɛ hewalɛ koni amɛya nɔ amɛhi Yuda, ni amɛkashe Babilon maŋtsɛ lɛ gbeyei. Kɛlɛ, amɛhiɛnyiɛlɔi lɛ tsɛ Yeremia amalelɔ, ni amɛŋɔ Yeremia kɛ Baruk yɛ nɔnyɛɛ naa amɛfata amɛhe kɛshi kɛtee Mizraim. Fɛɛ sɛɛ lɛ, Yeremia gba akɛ Nebukadnezar baatutua Mizraim ni ebaaye enɔ, ni ekɛ haomɔ baaba Yudabii ni eyaba abo yɛ jɛmɛ lɛ anɔ.—Yer. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.
26 Shi kome ekoŋŋ lɛ, Yeremia maŋbii lɛ booo Nyɔŋmɔ anɔkwa gbalɔ lɛ toi. Mɛni hewɔ? Amɛkɛɛ akɛ: “Kɛjɛ beyinɔ ní wɔfɔ̃ɔ tsofa-kɛ-ŋma shãa kɛ ŋkpaiyeli kɛ ŋwɛi maŋnyɛ lɛ hamɔ nɛɛ, nɔ̃ fɛɛ nɔ̃ hiaa wɔ, ni wɔmiitã yɛ klante kɛ hɔmɔ naa.” (Yer. 44:16, 18) Enɛ tsɔɔ akɛ Yeremia yinɔbii lɛ amumɔŋ shidaamɔ fite kwraa! Nɔ̃ ni tamɔɔɔ nakai lɛ, esa akɛ Yeremia niiashikpamɔ lɛ aha wɔná hekɛnɔfɔɔ akɛ adesa ni yeee emuu baanyɛ aya nɔ aye Yehowa anɔkwa kɛ́ mɛi ni eyɔɔ amɛteŋ lɛ yeee Yehowa anɔkwa po!
27. Mɛni wɔle yɛ naagbee afii ni Yeremia kɛsɔmɔ akɛ gbalɔ lɛ he?
27 Akɔntaabuu tsɔɔ akɛ, naagbee sane ni Yeremia ŋma, ni ji akɛ, Evil-Merodak ni baye Nebukadnezar sɛɛ lɛ jie Yehoiakin kɛjɛ tsuŋwoo mli lɛ ba mli yɛ afi 580 D.Ŋ.B. (Yer. 52:31-34) Eeenyɛ efee akɛ, no mli lɛ Yeremia eye aaafee afii 90. Amaniɛbɔɔ ko bɛ ni abaanyɛ amu afɔ̃ nɔ kɛtsɔɔ nɔ̃ ni ba dani egbo. Ekã shi faŋŋ akɛ, eye ewala gbii ni eshwɛ lɛ yɛ Mizraim, ni etee nɔ eye Yehowa anɔkwa kɛyashi egbo beni ekɛ aaafee afii 67 esɔmɔ lɛ yɛ gbɛ krɛdɛɛ nɔ lɛ sɛɛ. Esɔmɔ yɛ be mli ni atsuu anɔkwa jamɔ he, kɛ be mli hu ni hemɔkɛyelikwamɔ he shi waa lɛ mli. Ená Nyɔŋmɔ webii lɛ ateŋ mɛi komɛi ni sheɔ Nyɔŋmɔ gbeyei lɛ bo lɛ toi. Kɛlɛ, amɛteŋ mɛi babaoo kpoo esane lɛ, ni amɛte shi amɛwo lɛ yakatswaa po. Ani enɛ tsɔɔ akɛ Yeremia mɔdɛŋbɔi lɛ fɛɛ fee yaka? Kɔkɔɔkɔ! Kɛjɛ shishijee mli tɔ̃ɔ ni Yehowa kɛɛ lɛ akɛ: “Amɛkɛo aaawu, shi amɛnyɛŋo; ejaakɛ mikɛo yɛ.” (Yer. 1:19) Ŋmɛnɛ lɛ, nitsumɔ ni akɛwo wɔdɛŋ akɛ Yehowa Odasefoi lɛ tamɔ Yeremia nɔ̃ lɛ nɔŋŋ. No hewɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔkpa gbɛ akɛ mɛi baafee amɛnii tamɔ Yeremia yinɔbii lɛ. (Nyɛkanea Mateo 10:16-22.) Kɛ́ nakai ni lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ Yeremia dɛŋ, ni te esa akɛ wɔtsu wɔsɔɔmɔ nitsumɔ lɛ wɔha tɛŋŋ? Nyɛhaa wɔsusua sanebimɔi nɛɛ ahe wɔkwɛa.
Mɛni ba Zedekia kɛ eshishibii ni kpoo Yeremia sane lɛ anɔ? Te onaa Yeremia ohaa tɛŋŋ?
a Akɛni amaniɛbɔi ni yɔɔ Yeremia 7:1-15 kɛ 26:1-6 lɛ je amɛhe hewɔ lɛ, eha mɛi komɛi emu sane naa akɛ, ŋmalɛi enyɔ lɛ fɛɛ miiwie sane kome too lɛ nɔŋŋ he.
b Daniel 1:1, 2 lɛ kɛɔ akɛ aŋɔ Yehoiakim awo Nebukadnezar dɛŋ yɛ Yehoiakim maŋtsɛyeli afi ni ji etɛ lɛ nɔ, ni ekã shi faŋŋ akɛ ŋmalɛ nɛɛ miiwie afii etɛ ni Yehoiakim kɛsɔmɔ Nebukadnezar lɛ naagbee afi lɛ he. Enɛ tsɔɔ akɛ maŋtsɛ lɛ gbo be mli ni awo Yerusalem he ka ní yɛ naagbee lɛ aye maŋ lɛ nɔ kunim lɛ. Odaseyeli ko bɛ Biblia lɛ mli ni maa Josephus amaniɛbɔɔ akɛ Nebukadnezar gbe Yehoiakim, ni eha ashɛ egbonyo lɛ afɔ̃ Yerusalem gbogboi lɛ asɛɛ ni afuuu lɛ lɛ nɔ mi.—Yer. 22:18, 19; 36:30.