Gbò Ketõ̀ò E Bà Kólí Nyòòmà Dùm Nè Kpá Bõ̀ònaló Sìtóm Kọ̀ Kpẹ̀a

FEBRUARY 5-11

(Máátìù 13:​24-26) Jíìzọ̀s lógíná gé dõòna kà lóg nèva kọ, “[Boǹ Méné gbàn deè káála] belí bé e ene kà gbálà beè gé fó lé súú sọ́gọ́ nu m a ól. ²⁵ Ene bílá dee, e dénè nen di dáá, a nen ọ́b beè gboó gé fó kpá kyàlà kpẽ̀è gbàà kpá kyàlà e a beè fòa, vaá gboó àà. ²⁶ Tṍó e pálàa íb téí ni bọọ vaá nvèè zàgà, gbò nen beè gboó dàlà togó nyimá kele e a dìvá zẹ̀ẹ̀.

w13 7/15 9-10 ¶2-3

“Nda É Díí Ló Lee”

² Nú ea nááá mm̀ ól gbálàí baatẽ́ sĩ́deè nè tṍó e Jíízọ̀s é bṍònè ló kọ̀láá gbò e Bàrì beè tṍ va nóo ból e bàé zọ Kráìst bẹl mm̀ a Boǹ Méné e bà dì belí kpá kyàlàí lọl zẹ̀ẹ̀ gbò nen. Ge fó nuá beè dààmà togó kà lèlà deè Péntikọ̀st 33 C.E. Ge bõònè ló nuá é íná kùbmà tṍó e gbò e Bàrì beè tṍó va nóo ból e bà di dùm mm̀ gbò dee deè nvéè deeí é íe ba dee deè nvèè kpíi vaá àà kil káála. (Máát. 24:31; Kùùà 7:​1-4) Dì belí bé e gè tõó boo gù ólò naa kọọ̀ nen á láá mòn kà tõ̀ò nú ea dìé kpàn naaá, níà bé e nakà lógí náa kọ é palàge mòn bé e nu é meà naá mm̀ kpò tṍó ea tóólá 2,000 gbáá naaé. Aa ló bé e monì nu naa, mókà nòònù ea kil ló Boǹ Ménéí ní e monì ẽ? Lógá baatẽ́ nú ea kil ló tṍó gè fó nu, tṍó gè bọọ, nè tṍó bùùlà nu. Nakà kpòí é bọọgẹ̀ ló bel nyòòmà tṍó bùùlà nu.

KÈBÁ TÙLE EA AA BÁ JÍÍZỌ̀S

³ Gbò “kpá kyàlà kpẽ̀è beè dọ bàlà kẽ” dààmà togó mm̀ bàà gbò gbáá C.E., ea dú tṍó e gbò kyáá nyòòne nvéè Kráìst beè dọ bàlà kẽá. (Máát. 13:26) À gá dú mm̀ ténì gbò gbáá, gbò e bà bélí kpá kyàlà kpẽ̀èí beè gbóó palàge bọọ́ gã́bug èl ló gbò e Bàrì beè tṍ nóo ból. Kẽ̀èa boo kọọ̀ mm̀ lógá, pá a gyóòlo beè bàn lọl bá ba tẹ̀ tọ kọ bàé buè kpá kyàlà kpẽ̀èa lọl gbàà. (Máát. 13:28) Tẹ̀ tọá beè aalá nè va naa vàẹ?

(Máátìù 13:​27-29) Pá a gyóòlo à gboó dúé ló kọ, Tẹ́ẹ̀, beele íe bùlà kọ́ lé súú ní e o beè fó m o ól é. Ãà ní e kpá kyàlà kpẽ̀è aànà bã gbàà e? ²⁸ À gboó aalá kọ, Nen ọ́b ní e a náa nuí é. Bà gboó bĩináe kọ, Naa kọ é àà gé bù lọl gbàà?’ ²⁹ À aalá kọ, Aalíí ló, mè á di vó ò buulai kpá kyàlà nè ẹ̀ẹ̀.

w13 7/15 10 ¶4

“Nda É Díí Ló Lee”

⁴ Jíízọ̀s beè ló bel kilma ló kpá kyàlà nè kpá kyàlà kpẽ̀è kọọ̀: “Sọi bá kpá kyàlà nè kpá kyàlà kpẽ̀è kọ bà á gbá dùm dọ̀mà dee bùùlà nu.” Nakà lẹ̀ẹ̀làí zógè kọọ̀ kyáá gbò nyòòne nvéè Kráìst e bà kọ́ọ̀ Bàrì beè tõè va nóo ból di boo kunukẽ̀í lọl túá gbò gbááá dọ̀ deè nieí. È agàla boo níá boo béè bel e Jíízọ̀s beè kpáá kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvée, a beè kọọ̀: “Nda é díí ló lee, dọ̀ kùbmà nvée bàlà booí.” (Máát. 28:20) Vóá, Jíízọ̀s é kpenà gbò e Bàrì beè tṍ va nóo bólí dọ̀ọ̀mà ke kùbmà nvéè bàlà booí. Kọ̀láá bé ea dì naa, tã́gíní bé e gbò e bà bélí kpá kyàlà kpẽ̀è a bọọ èl ló kẽá, née gbóò aa deè nyimá ló gbò e bà dṹùnà kpá kyàlà mm̀ dénè begè dẽe tṍóí. Gã́bug gbáá besĩ́ à kalá dọ̀ tṍó bùùlà nuá, ba beè gbóó palàge nyimá ló gbò kpá kyàlàí. Mósĩ́ deè ní e níí beè naaá ẽ́?

(Máátìù 13:30) Sọi bá kpá kyàlà nè kpá kyàlà kpẽ̀è kọ bà á gbá dùm dọ̀mà dee bùùlà nu. M̀ é beè gboó kọ́ nè gbò e bà é buulà nuá kọ bà á zẹẹ́ bù kpá kyàlà kpẽ̀è lọl kẽ, vaá bọvígi bọ́b tẹlẹ dáà sã́; vaá bà gboó fùl kpá kyàlà sẹlẹ́ dógo.

w13 7/15 12 ¶10-12

“Nda É Díí Ló Lee”

¹⁰ Ńtúá kà, zẹ́ẹ́ bù kpá kyàlà kpẽ̀è lọl kẽ. Jíízọ̀s beè kọọ̀: “Dee bùùlà nu. M̀ é beè gboó kọ́ nè gbò e bà é buulà nuá kọ bà á zẹẹ́ bù kpá kyàlà kpẽ̀è lọl kẽ, vaá bọvígi bọ́b.” Tṍó e gbáá 1914 téní, gbò nyómá tóm Bàrì beè gboó dààmà togó gè “bù” gbò e bà bélí kpá kyàlà kpẽ̀èa lọl kẽ tení dú ló ge sà va lọl zẹ̀ẹ̀ gbò e Bàrì beè tṍ va nóo ból naamá “gbò e Bàrì gé lẹ̀ẹ̀là bel ló.”​—Máát. 13:​30, 38, 41.

¹¹ Bé e tóm ge bù nuí gé kilsĩ́ naa, níà bé e kele ea di zẹ̀ẹ̀ bàà gbòí gé dọ́ bàlà kẽ naaé. (Kùùà 18:​1, 4) A beè palàge dọ bàlà kẽ mm̀ gbáá 1919, kọọ̀ Gbele Bábilọ̀n a dọ. Éé ní ea aa deè tú kà kà gbò nyòòne nvéè Kráìst naamá kele ló kyáá gbò nyòòne nvéè Kráìst e? Níà Sìtóm kọ̀ kpẹ̀a. Gbò e bà gé túlè e bà di zẹ̀ẹ̀ gbò Nvín Nò Kpá Káí beè dààmà togó ge nvèè kà mm̀ bíi ea di ló gè kọ́ kpẹ̀a ea kil ló ẹẹ Boǹ Ménéá. Dì belí nu dòòmà bá, kpá e ba beè emí mm̀ gbáá 1919, ea kọlà To Whom the Work Is Entrusted, beè siè kpóó ló kọ̀láá gbò e Bàrì beè tṍ nóo ból kọ bàá kọ́ kpẹ̀a aa tọ dọ tọ. Kpáí kọ́ọ̀: “Tómí dú kà dũ̀ùnè tóm, sõò à dú tóm bẹẹ Tẹ̀ Íe, vaá beele é sí tómí boo béè a kói. Olo íè nèà deè ge sí nakà tómí.” Mósĩ́ deè ní e ba beè labmá láb nyòòmà níí ẽ́? The Watch Tower 1922, kọ́ọ̀ lọl tṍóá ààmà, gbò nvín nò Kpá Káí beè tú sìtóm kọ̀ kpẹ̀aí kilma sĩ́. Ńkem̀ tṍó aa ló tṍóá, ba beè gbóó nyimá ló gbò nyòòne nvéè Kráìst e bà bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé booá dì belí gbò e bà ólò kọ́ kpẹ̀a aa tọ dọ tọ​—belí bé ea dì nàgé naá deè nieí.

¹² Níí ea égè bàà, bà gboó fùl kpá kyàlà sẹlẹ́ dógo. Jíízọ̀s beè lẹ̀ẹ̀là pá a gbò nyómá tóm kọ bàá: “fùl kpá kyàlà sẹlẹ́ dógo.” (Máát. 13:30) Lọ̀l gé mm̀ gbáá 1919 a, ba beè bõònè ló gbò e Bàrì beè tṍ va nóo ból nvee mm̀ bõ̀ònaló kráìst ea ni ooà tõó a dọ̀a. Kilma ló gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst e Bàrì beè tṍ va nóo ból e bà di-dí dùm mm̀ nakà dee deè nvéè tṍóí, dee deè nvéè ge fùl kpá kyàlà sẹlẹ́ dógoí é nááá tṍó e bàé íe ba kpẽ́ ge kil káála.​—Dán. 7:​18, 22, 27.

(Máátìù 12:20) Náa é búni víl e a vẹgà lọl dẽe áá tóm, à bè ge gimè káa káà sã́ lọl dẽe. Náa é sẹẹà dọ̀ tṍó e lé bèèla é dọ́ bàlà kẽ

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 12:20

káa káà sã́: Sã́ e ba beè olòó bọọgẹ̀ mun ba tọ dú ní e ba beè tú loobã́ dèmà vaá tú nóò Ólìv tṍ m. Bà ólò gbóó tú díí e bà lọl ló té ea kọlà flax nvee èèlè nyíè zẹ̀ẹ̀ naa ní ea é duulà nóoá kọbé à láá bẹ̀. Moǹ bel Gríìk ea kọlà “káa káà sã́” (smoldering wick) é láá loá bel nyòòmà díí e gẽ́e di boo sõò sã́ náa gé bẹ́ná boo àbèè kọọ̀ à gé bẹ́ ńkáa káa. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Àìzáíà 42:3 beè kọ́ kilma ló sàn nyíè Jíízọ̀s kọọ̀; náa gé pee ńkem̀ ból dẽesĩ́ e gbò e bà íe tã̀àgã̀ bùlà beè ié.

(Máátìù 13:25) Ene bílá dee, e dénè nen di dáá, a nen ọ́b beè gboó gé fó kpá kyàlà kpẽ̀è gbàà kpá kyàlà e a beè fòa, vaá gboó àà.

w16.10 32

O Beè Nyimá Gé?

Èé láá zìgà gé kọọ̀ nen beè olòó gé fó kpá kyàlà kpẽ̀è gbàà kpá kyàlà e tẹ̀ íè ól beè fó mm̀ a ól deè kéléá?

Jíízọ̀s beè kọ́ mm̀ kpá MÁÁTÌÙ 13:​24-26, kọọ̀: “[Boǹ Méné gbàn deè káála] belí bé e ene kà gbálà beè gé fó lé súú sọ́gọ́ nu m a ól. Ene bílá dee, e dénè nen di dáá, a nen ọ́b beè gboó gé fó kpá kyàlà kpẽ̀è gbàà kpá kyàlà e a beè fòa, vaá gboó àà. Tṍó e pálàa íb téí ni bọọ vaá nvèè zàgà, gbò nen beè gboó dàlà togó nyimá kele e a dìvá zẹ̀ẹ̀.” Kele kele gbò émì kpá beè bĩiná be à dú bíi kọ gbò nen á ẹ̀b nakà lógí belí kà lèlà nú ea beè naaá, sõò kpá e log ténmà ea aa bá pá Róm̀ kọ́ọ̀ à bọ́ló ge ẹ̀b naa vó.

Ene kà kpá ge bààmà tẽ́ Kpá Káí kọ́ọ̀: “Ge fó víl ea kọlà kyàlà mm̀ ól nen boo béè ge kpẽ́ pọ́lọ́ . . . beè dú gè dọ̀ log pá Róm̀. Ge kọọ̀ íb log ea náa vóí beè dì zógè kọọ̀ lábvá beè olòó tọla kẽ.” Nvín nò kpá ea bée kọlà Alastair Kerr baatẽ́ kọọ̀ mm̀ gbáá 533 C.E., Méné Róm̀ ea bée kọlà Justinian beè emí ńlẹ́ẹ̀ Kpá, ge tení boo log pá Róm nè sìgà gbò bel e gbò bèèla beè beelá dẹ̀ẹ̀a boo logí (mm̀ nu ea é dú 100-250 C.E.). Dì belí bé e kpáí tẹ́lẹ bàlà kẽ naa (Digest, 9.2.27.14), neǹ bèèla ea kọlà Ulpian beè ló bel kilma ló bel e enè nen ea géè bẹ̀l Róm ea kọlà Celsus beè beelá mm̀ bàà gbò gbáá ea kil nvéeá. Ba beè olòó fó kpá kyàlà kpẽ̀è mm̀ ól dõòna nen, vaá dee deè nvée, à ólò kyọ̀ nu e nen beè fò. Kpáí kol béè gbò nu e tẹ̀ íè ólá, àbèè nen ea beè bẹ̀ẹ̀à ólá é láá naa, kọbé nen ea beè fó kpá kyàlà kpẽ̀è mm̀ a ólá láá kpẽ́ kọ̀láá kà nú ea pee bá tẹ̀ íè ólá.

Gbò pọ́lọ́ láb ea dì belí vóá ea beè di mm̀ deè pá Róm̀ zógè kọọ̀ dìtõ̀ò e Jíízọ̀s beè tú a lóg doolé lóá dú lèlà nú ea beè naaá.

(Máátìù 12:​1-​21) Ene tṍó e a beè dú dee bò séi pá Júù, Jíìzọ̀s géè gboó kyã̀à téní bàlà ól kĩ e ba è fó lẹ́lẹ̀ nu e a belí kpá kyàlà. Gbò e bà ólò nyoonée nvée beè gboó vaggi kum lọl ló vaá kàm súú taa, boo bée kọ tá kói beè tává ló. ² Tṍó e pá Fárèsì moníva, bà gboó kọ́ nè Jíìzọ̀s kọ, Ni ẹb, mè gbò e bà ólò nyoonéni nvée gé náá nu e bẹẹ Log kọ é gá naa dee bò séi.” ³ Jíìzọ̀s beè gboó aalá nèva kọ, É kọ ò gáà beè bugii nu e Méné Dévìd beè naa, tṍó e tá kói tá ló pá a gbò nè ẹ̀ẹ̀? ⁴ A beè bã tọ Bàrì vaá ẹlẹ nè pá a gbò à dé fétúlú e ba è nè Bàrì, e bẹẹ Log náa è nèva dee kọ bà á dè​—áá gbò vààla gyọ́ọ ní e Log kọ bà é láá dè e. ⁵ Sẹ̀ be gé ò gáà bugii Log Mózìs kọ gbò vààla gyọ́ọ íe tóm e bà ólò sí gbẹá Tọ Káí kọ̀láá dee bò séi, vaá naa kọ bà gbáálá log e a beè sẹlẹ deeá naamá dee bò séi, sõò mè log náa sííáva? ⁶ Nda gé náa kọ ó nyimai kọ nen e a el Tọ Káí di kĩí. ⁷ Be o beè nyimai mon bel Bàrì e a kọ́, Ge kọ ó iei sàn nyíe ló nen ní e a biím̄ é, mè níì ge tú nom vaamá gyọ́ọ nèm̄ nì, nóo gá è dọ kẽ bẽgei bel nen e bè náa dọ log. ⁸ Boo bée kọ nda, Sã́áná Nen, ní e m gé lẹẹlà bel ló dee bò séi é.” ⁹ Jíìzọ̀s aa kĩé má sĩ́ ene kà to Bàrì pá Júù, ¹⁰ kĩ e ene kà gbálà e ene kà báe beè ú táé ló beè dì. Sìgà nen beè di kĩé e bà géè gbĩ́ nu e bà gá élá boo siimà log Jíìzọ̀s. Boo bée vó, ba è gboó bĩináe kọ, É kọ bẹẹ Log nè dee kọ bà á bó nen dee bò séi? ¹¹ Jíìzọ̀s à bĩináva kọ, Mée e a dìí zẹ̀ẹ̀ e a íe tẽ̀ènè kà naanà ból vaá à dọ bànà dee bò séi ní e a é aa ló gbẹẹ́ m é? ¹² Sõò nen bọọ èl naanà ból! Boo bée vó, à lelà kọ é nvèè bá nè nen dee bò séi.” ¹³ Tṍóá, a beè gboó kọ́ nè gbálà e báe beè ú táé lóá kọ, Nììnà báni. Vaá tṍó e a niinà, kà à gboó kpáá bã m vaá belí na kà báá. ¹⁴ Pá Fárèsì e a beè di kĩé beè gboó àà tọ Bàrìa àà gé bilá ló bé e bà é náa láá fẹ́ Jíìzọ̀s. ¹⁵ Tṍó e Jíìzọ̀s dã́ nu e bà gé noo nyòòmàe, a è gboó aa kĩé àà. Sõò gbele tõ̀ò gbò beè bììàé nvée, vaá tṍó e a ni bó gbò zọ̀ ló e a dìvá gbàà lọ̀l, ¹⁶ à gboó ãanéva kọ bà á gá kọ́ nè tọ́ọ̀ nen. 17 A beè naa níí kọ bé nu e nen kọ́ bùlà Bàrì e a kọlà Aizáíà beè kọ́ mmá, kọ: ¹⁸ “Neenii nà nen tóm e m beè sài, nen e m vulè, vaá à leemám̄. M̀ é tú nà nyómá tẹlẹ̀é boo, vaá à é vee nà lé bèèla nè dénè nen. ¹⁹ Náa é vúlí kpã́ à bè ge zọ̀ nen kaná, náa é gbẹ́á boo èèlè elí mon boo. ²⁰ Náa é búni víl e a vẹgà lọl dẽe áá tóm, à bè ge gimè káa káà sã́ lọl dẽe. Náa é sẹẹà dọ̀ tṍó e lé bèèla é dọ́ bàlà kẽ, ²¹ vaá boo ẹlẹ ní e ból dẽe sĩ́ dénè nen é dẹẹà e.

FEBRUARY 12-18

(Máátìù 14:​16, 17) Jíìzọ̀s à gboó kọ, Náa dú bíi kọ bà á àà naa vó. Boolo neíva gyã́á! ¹⁷ Bà gboó kọ́ nèe kọ, Kóló vòò kpò fétúlú nè bàà pa gyã́à ní e a dìí bá é.

w13 7/15 15 ¶2

Ge Tú Pọ́ì Ńkem̀ Gbò Nèèmà Gyã́á Kà Tõ̀ò Gbò Nen

² Tṍó e Jíízọ̀s mon gbele gbò nená, ba beè dúe ńsàn nyíe naa ní ea bó gbò zọ̀ló ea dì vá zẹ̀ẹ̀ vaá noòmàgì va nú ea kil ló Boǹ Méné Bàrì. Tṍó e dee ni bọọ, gbò nyòòne nvéè Jíízọ̀s beè gbóó kọ́ nèe kọ á zaali gbò nená naa ní e bàé láá àà sí gbò bon ea di kuló gé zalí gyã́á e bà é dé. Sõò Jíízọ̀s beè kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvée kọọ̀: “Boolo neíva gyã́á! Belí beè láá iè ge bọọ́vá ló, boo béè kọọ̀ nú gè dè ea dì vá bá dú gbálà ńkem​—vòò kpò fétúlú nè bàà paà gyã́à.

(Máátìù 14:​18, 19) Jíìzọ̀s à gboó kọ, Tui domáí kĩí. ¹⁹ A beè gboó lẹ̀ẹ̀là kọ gbòa á ĩì tẽ́ boo vílá. À gboó tú vòò kpò fétúlúá nè pálàa pa gyã́àa sẹ̀ẹ̀a bá, gboó ẹ̀b gbàn dee, vaá õá Bàrì zaa boo. A gboó baagi fétúlúá nvee bá gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ bà á nè gbòa.

w13 7/15 15 ¶3

Ge Tú Pọ́ì Ńkem̀ Gbò Nèèmà Gyã́á Kà Tõ̀ò Gbò Nen

³ Boo béè kọ ba beè dúe ńsàn nyíe, Jíízọ̀s beè sí ene kà tóm dũ̀ùnè​—ea dú áá ní e bà gbá emí mm̀ ténì kà kpá ea kọ́ nú ea kil ló Kráìst. (Máàk 6:​35-44; Lúùk 9:​10-17; Jọ́ọ̀n 6:​1-13) Jíízọ̀s beè kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvée kọ bàá kọ́ nè gbòa kọ bàá dõ̀òà vaá ĩìtẽ́ boo vílá mm̀ kpò-kpò, àé láá dú 50 àbèè 100 nen mm̀ buù kpò. Tṍó ea ni ṍá Bàrì zaá boo lọ̀l, à gbóó bagi fétúlú nè gyã́àa. Tãa vó e Jíízọ̀s tú ńlẹ́ẹ̀ bá dõ̀òmà nè va, à bagi fétúlúá “nvee bá gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ bà á nè gbòa.” Nu bọ̀ọ̀ ló beè naaá, gyã́á ge dè beè sigá ló dénè nen. Jíízọ̀s beè tú pọ́ì ńkem̀ gbò​—níà pá a gbò nyòòne nvée​—nèèmà gyã́á kà tõ̀ò gbò nen.

(Máátìù 14:​20, 21) Kọ̀láá nen dé vaá à ḿmáe. Gbò e bà ólò nyoonée nvée à gboó láví ní e a sígavá ló ḿmé m òb nè bàà kà kùn. ²¹ Gã́ bug kà nen pá gbálà e a dé beè láá toolá òb nè bàà bóó nè òb tub (5,000), e bè á gé ló gbò pá bia nè gbò pá nvín.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 14:21

e bè á gé ló gbò pá bia nè gbò pá nvín: Áá Máátìù ní ea kọ́ nú ea kil ló gbò bia nè gbò pá nvín tṍó ea gé kọ́ nú ea kil ló nakà tóm dũ̀ùnèí ẽ́. À válí kọọ̀ gã́bug gbò e ba beè dé gyã́áá beè iè ge sigá ló 15,000 nen.

w13 7/15 15 ¶1

Ge Tú Pọ́ì Ńkem̀ Gbò Nèèmà Gyã́á Kà Tõ̀ò Gbò Nen

ZẸ́Ẹ́ dòòmà dẽe ló níí. (Bugi Máátìù 14:​14-21.) Aè bèè besĩ́ à kalá dọ̀ deè nàànù ténì zelí mm̀ gbáá 32 C.E. Ní e gbele gbò nen e bàé láá toolá 5,000 gbò gbálà, e bè á gé ló gbò pá bia nè gbò pá nvín, beè di ló Jíízọ̀s nè pá a gbò nyòòne nvée gbẹá boo kpáà bàlà ól ea di Bẹtsáídà, níà ene kà ńkem̀ bon ea di deè boo gù gã́ pène Gálilì.

(Máátìù 15:​7-9) Boolo gbò bàà sĩ́! Nen kọ́ bùlà Bàrì e a kọlà Aizáíà beè palà ge ló kà kà bel kìlmàí ló tṍó e a kọ: ⁸ ‘Bàrì kọ́, gbòi tú ba gã́ nvèèmam̄ ka ló, sõò ba nyíe dì kpã́á ààm̄ ló. ⁹ Ge kọ bà kúm sĩ́ kẽ nèm̄ náa náa tọ́ọ̀ nu, boo bée kọ bà nóòmà dò bá nu nen, vaá kọ níá ńda log!’ ”

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 15:7

gbò bàà sĩ́: Moǹ bel Gríìk ea kọlà hy·po·kri·tes ólò loá bel nyòòmà gbò e bà ólò uuá kpá sĩ́ ea é nyááná ba mon tṍó e bà gé bilà nu gè zogè, e bà dú Gríìk (nè nàgé Róm̀). Bà tú moǹ belí loomá bel doolé ló kọ̀láá nen ea gṍ nú ea dìé bùlà àbèè íb nen ea dú tení dú ló gè sẹlẹ ló kọ bà dúè nú ea bà náa dú. Kĩí Jíízọ̀s kólí gbò tẹ̀ sĩ́ tọ Bàrì pá Júù kolí “gbò bàà sĩ́.”​—Máát. 6:​5, 16.

(Máátìù 15:26) Jíìzọ̀s à aalá nèe kọ, Náa lelà ge tú gyã́á e gbò pá nvín gá è dè nè gbógó.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 15:26

gbò pá nvín . . . gbò gbógó: Tã́gíní bé e gbò gbógó beè dú nom e bà náa õoà mm̀ log e Bàrì beè nè pá Ízràẹ̀l tenmá bá Mózìsa, Kpá Káí ólò tú níí loomá bel mm̀ ge ònmà nen. (Lìv. 11:27; Máát. 7:6; Fíl. 3:2; Kùùà 22:15) Kọ̀láá bé ea dì naa, Kpá Máàk (7:27) nè Máátìù tṍó e bà gé ló bel nyòòmà bel e Jíízọ̀s beè kọ̀a, pọ́ì ńkem̀ nú e belí tõó dọ̀ dú “gbógó” àbèè “gbógó ea ólò di tọ.” Àé láá dú gè kọọ̀ Jíízọ̀s géè ló belí doolé ló nom ea ólò di tọọ̀ gbò e bè níì pá Júù nì. Tení dú ló gè tú pá Ízràẹ̀l doolé ló “gbò pá nvín” vaá tú gbò e bè níì pá Júù nì doolé ló gbò “gbógó,” Jíízọ̀s géè tẹlẹ bàlà kẽ nèi nú ea bọ́ló ge gyààma sĩ́. Mm̀ tọ́ kiẽ́e e gbò pá nvín nè gbò gbógó dì, túá gbò pá nvín ní eo é zẹ́ẹ́ nè gyã́á ẽ́.

(Máátìù 15:​1-​20) Sìgà pá Fárèsì nè gbò nóòmà Log beè gboó aa Jerúsàlẹ̀m dú ló Jíìzọ̀s vaá bĩináe kọ, ² “Éé náa vaá gbò e bà ólò nyoonéni nvée à ẹ̀b nàà nu kunu kẽ bẹẹ gbò nómá tẹ̀ tẹlẹ kẽ é? Bà náa lógá bá sẹlẹ káí bé bà kalá dé gyã́á! ³ Jíìzọ̀s à gboó bĩináva kọ, Éé náa vaá ò dìí boo ge sẹlẹi bọọ nàà nu kunu kẽ vaá gbaalai Log Bàrì e? ⁴ Mè Bàrì beè kọ, Fã dẽe o tẹ̀ nè o kà, vaá Be nen e a kal gbéé a tẹ̀ à bè a kà, bà á fẹ́e. ⁵ Sõò boolo nóòmàì gbò nen kọ nen e a íe nu e a gá è láá nvèèmà bá nè a tẹ̀ à bè a kà, vaá tãa e a náa vó, à gboó kọ nèva kọ, M beè zìgà zìgà ge tú nuí nè Bàrì, ⁶ mè náa dúna bíi kọ á tú nuá nvèèmà ka ló a tẹ̀ [à bè a kà]. Níá zógè bé e o dìí boo bọọ nàà nu kunu kẽ vaá uulii bá boo mon bel Bàrì naa. ⁷ Boolo gbò bàà sĩ́! Nen kọ́ bùlà Bàrì e a kọlà Aizáíà beè palà ge ló kà kà bel kìlmàí ló tṍó e a kọ: ⁸ ‘Bàrì kọ́, gbòi tú ba gã́ nvèèmam̄ ka ló, sõò ba nyíe dì kpã́á ààm̄ ló. ⁹ Ge kọ bà kúm sĩ́ kẽ nèm̄ náa náa tọ́ọ̀ nu, boo bée kọ bà nóòmà dò bá nu nen, vaá kọ níá ńda log!’ ” ¹⁰ Jíìzọ̀s beè gboó kolí dénè gbòa nvea lóe vaá kọ́ nèva kọ, Pãanei tṍ vaá ò tavẹi! ¹¹ Níì nu e nen dé ní e a kyọ́e é nì, sõò bel e a ló ní e a kyọ́e é.” ¹² Gbò e bà ólò nyoonée nvée à gboó dúé ló kọ, Ò nyímà gé kọ bel e o géè lòa tãage pá Fárèsì?” ¹³ Jíìzọ̀s à gboó aalá nèva kọ, Bà é buulà kọ̀láá kà té e nà tẹ̀ e a di káála náa beè fò lọl kẽ. ¹⁴ Sọíva bá! Mè níá gímá dẽe gbò tule. Vaá be nen gímá dẽe síi bá ló bá dõòna nen gímá dẽe kyã̀àmà, pálàa ọ̀và é dọ́ bànà. ¹⁵ Pítà beè gboó kọ, Baa tẽ́ kina bel e o géè lòa nèi.” ¹⁶ Jíìzọ̀s à gboó kọ́ nèva kọ, Naa kọ bọọ bug di di gé kpã́á belí ní na gbòa? ¹⁷ Nóo monìì kọ nu e nen dé ólò bã́é gbàà vaá à sí tẹlẹ kẽ? ¹⁸ Sõò mè bel e nen ló dú ló nu e a dìé nyíe, vaá mè níé ní e a kyọ nen é. ¹⁹ Boo bée kọ pọ́lọ́ bùlà e a aa m nyíe nen ní e a náa kọ á fẹ́ nen, à kuná va dóm, à kuná gã̀, à zib nu, à kpó kyáá bel ló nen vaá òn nen é. ²⁰ Gbò nuí ní e a kyọ nen é. Sõò ge kọ nen náa lógá bá sẹlẹ káí bé à kalá dé gyã́á náa kyọ́e.

FEBRUARY 19-25

(Máátìù 16:​21, 22) Lọl tṍóá ààmà, Jíìzọ̀s beè gboó kọ́ tẹlẹ bàlà kẽ nè gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ, M̀ íè ge sí Jerúsàlẹ̀m vaá mòn gbele kpóó ló tã̀àgà bá gbò kà nen nè gbò togó vààla gyọ́ọ nè gbò nóòmà Log pá Júù. Bà é fẹ́m̄, sõò ní e a égè taa dee, Bàrì é kẽém̄ lọl ke mà ú. ²² Pítà à gboó túe kilma kpògà kẽ gé kọ́e bel kọ, Á lọ̀! Bàrì á gá zìgà kọ nu e a tõ̀ò vó á naaání ló, e Dõò!

w07 2/15 16 ¶17

Gbò Dóm​—Nyimai Kọọ̀ Kráìst Ní Ea Dú Bọọ Neǹ Togóé

¹⁷ À íe tṍó e Jíìzọ̀s beè gboó kọ́ tẹlẹ bàlà kẽ nè gbò e bà ólò nyoonée nvée kọọ̀, m̀ḿ íè ge sí Jerúsàlẹ̀m vaá “mòn gbele kpóó ló tã̀àgà bá gbò kà nen nè gbò togó vààla gyọ́ọ nè gbò nóòmà Log pá Júù. Bà é fẹ́m̄, sõò ní e a égè taa dee, Bàrì é kẽém̄ lọl ke mà ú” Pítà à gboó túe kilma kpògà kẽ gé kọ́e bel kọọ̀, Á lọ̀! Bàrì á gá zìgà kọ nu e a tõ̀ò vó á naaání ló, e Dõò! À dú kà kà kọọ̀ Pítà beè sọ̀tọ́ deè kọọ̀ bé e gbò nen ẹb nu naa á tọá ló bé e ẹlẹ bugi togó naa. A beè dú bíi kọ bàá lelée dee bá. Vóá Jíízọ̀s beè gbóó kọ́ nèe kọọ̀: “Tení ààm̄ sĩ́, e Sétàn! Ò dú kpègà nu nèm, boo bée kọ bug togó nen ní e o lómà belá é, mè níì bùlà Bàrì nì.”​—Máátìù 16:​21-23.

(Máátìù 16:23) Jíìzọ̀s à gboó kiia ló kẽ ẹ̀b Pítà vaá kọ, Tení ààm̄ sĩ́, e Sétàn! Ò dú kpègà nu nèm, boo bée kọ bug togó nen ní e o lómà belá é, mè níì bùlà Bàrì nì.”

w15 5/15 13 ¶16-17

Kuai Dẽe Ló​—Mè Sétàn Gbĩ́ Gè Sọ̀ọ̀lài Mèn!

¹⁶ Sétàn é láá kẹlẹ bã̀àna gyóòlo Jìhóvà ea ólò tú bẹ̀à sã́ bùlà siimá a tóm. Dì belí nu dòòmà bá, bugi togó boo nú ea beè naaá tṍó e Jíízọ̀s kọ́ nè gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ bàé gé fẹẹ̀ẹ. Tọ́ọ̀ kà bàà-bàà bùlà á gé ló, boo béè lé bùlà e Pítà íe kìlmàé ló, a beè kolíe kilma kpògà kẽ vaá kọ́ nèe kọọ̀: “Á lọ̀! Bàrì á gá zìgà kọ nu e a tõ̀ò vó á naaání ló, e Dõò!” Jíízọ̀s beè gbóó aalá nè Pítà kọọ̀: “Tení ààm̄ sĩ́, e Sétàn!” (Máát. 16:​22, 23) Éé ní ea náa vaá Jíízọ̀s à kolí Pítà kolíe “Sétàn” ẽ? Boo béè kọọ̀ Jíízọ̀s beè dã́tẽ́ ló nú ea é gé naaá. A beè lee kà lèlà tṍó e Jíízọ̀s é gé ù boo béè ge aalái, nè ge naa kọ é nyimá kọọ̀ Pọ́lọ́ Nyómá dú neǹ kyáá bel. Jíízọ̀s beè nyimá kọọ̀ níí níì tṍó gè “to sàn” a bá nì. Sétàn géè gbĩì ge kọ á lọ̀à dẽe ló mm̀ íb gbò tàvàlà tṍó ea dì belí vóí.

¹⁷ Beele dì nàgé mm̀ tàvàlà tṍó, boo tṍó e ni íná kuló dee deè nvéè nakà bàlà booí. Sétàn gbĩ́ kọ é lọ̀à dẽe ló, nè ge toà sàn bẹẹ bá tení dú ló gè nó dùm pá bàlà booí, vaá naa kọ é pee bùlà nyòòmà bé e tómí gé gbálá naa. Ó gá zigai kọ níá á naaáí ló! Tãa vó, ò kilíí sĩ́ gè “kuai dẽe ló.” (Máát. 24:42) Ó gá ziga ló kyáá nòòmà nù Sétàn ea kọ́ọ̀ dee deè nvéè nakà bàlà booí di-dí kpã́á​—àbèè kọ náa gé zẹ́ẹ́ dù.

(Máátìù 16:24) Tṍóá Jíìzọ̀s à gboó kọ́ nè gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ, Nen e a gbĩ́ ge bììàm̄ nvée é íe ge sọ̀ bá dénè nu vaá di kpènà ló ge mòn tã̀àgã̀ nè ge ù, vaá à gboó nyooném̄.

w06 4/1 23 ¶9

‘Aalii Gé Naanii Kọ Gbò Nen Á Nyooném̄, Diileí Vá Múú’

⁹ Éé ní e gè nyoone nvéè nu dòòmà bá Jíízọ̀s ge naa bùlà Bàrì bãàa m-mé? Jíízọ̀s beè kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvée kọọ̀: “Nen e a gbĩ́ ge bììàm̄ nvée é íe ge sọ̀ bá dénè nu vaá di kpènà ló ge mòn tã̀àgà nè ge ù, vaá à gboó nyooném̄.” (Máátìù 16:24) À kọ́ taà kà nú eé íè ge naa. Túá kà, èé “sọ̀ bá dénè nu.” Boo dõòna bá, níà ge kọ èé aa ló dùm kùlù-kúlù, nè bug togó e bà náa õoà vaá tõó kè kọ̀láá kà dùùlà bá deè tṍ nè tùle ea aa bá Bàrì. Ní ea égè bàà kà, èé ‘dí kpènà ló ge mòn tã̀àgà.’ Mm̀ deè Jíízọ̀sa, té tã̀àgã̀ beè dú kpíì sììà kẹ́ẹ nè mòn tã̀àgã̀. Dì belí gbò e gé nyoone nvéè Kráìst, è zigà kọ è gé zọ́ẹ mòn tã̀àgã̀ boo béè sìtóm kọ̀ kpẹ̀aí. (2 Tímotì 1:8) Náa kal ló béè kọ pá bàlà booí é láá màngã̀i àbèè ge nvèèmài lẹ́, Dì belí Kráìst, è ólò ‘ẹ̀b sììà kẹ́ẹ tẹlẹ̀,’ nyíéi ẹ́ẹ mm̀ ge nyimá kọọ̀ è gé náa nú ea léémá Bàrì. (Híbrù 12:2) Dee deè nvée, èé “kilsĩ́ gè olòó” nyoone nvéè Jíízọ̀s.​—Psalm 73:26; 119:44; 145:2.

(Máátìù 16:18) Vóá m̀ kọ́ nèni kọ olo ní Pítà, e a ge tàb kọlà báà dem, é. M̀ é tib nà bõona ló boo kunu kẽ demí vaá kpóó ú náa é láá kpega deè.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 16:18

Olo ní Pítà, vaá boo kunu kẽ demí: Moǹ bel Gríìk ea kọlà peʹtros tṍó e bà gé lóómá bel nyòòmà págbálà, à tõó dọ̀ “báà dem; kpò dem.” Kĩí, à tú kolmá béè nen (Pítà), níà nú e bée e Jíízọ̀s kólí Sáímòní tõó dọ̀ẹ. (Jọ́ọ̀n 1:42) Moǹ bel Gríìk ea kọlà peʹtra tṍó e bà gé lóómá bel nyòòmà pábia, à tõó dọ̀ “dem,” vaá àé láá loá bel nyòòmà dem, àbèè agẹ dem. Nakà moǹ bel Gríìkí ẽ́á nágé mm̀ kpá Máát. 7:​24, 25; 27:60; Lúùk 6:48; 8:6; Róm̀ 9:33; 1 Kọ́r 10:4; 1 Pít. 2:8. Pítà náa beè ẹ̀b a bá dì belí dem e Jíízọ̀s é tib a bõ̀ònaló boo, tã́gíní bé ea beè emí mm̀ 1 Pít. 2:​4-8 kọọ̀ Jíízọ̀s ní e ba beè kọ́ gbẹẹ́ kẽ kpã́á dee kọ à dú “kpò dem e a é bã́ gá ból deè tọ” e Bàrì beè sà ẹ. Neǹ tóm Pọ́ọ̀l beè lóná gé áá kà belí nyòòmà Jíízọ̀s kọ à dú “dò díí kẽ” nè “dem e Bàrì beè nèva.” (1 Kọ́r. 3:11; 10:4) Vóá, èé láá gbóó kọọ̀ tṍó e Jíízọ̀s ló bel naa vó, à géè ló naa ní ea é léémáe kọọ̀: ‘Olo, eo beè kolà Pítà, e a ge tàb kọlà Báà Dem, eo nyímà kà lèlà nen e Kráìst dú, nakà “báà dem” ea dú nen e bàé doòmà díí kẽè bõ̀ònatõ̀ò gbò níí Kráìst.’

bõ̀òna ló: Níì túá kiẽ́e e moǹ bel Gríìk ea kọlà ek·kle·siʹa silàẹ. Bà túe lọl ló bàà kà moǹ bel Gríìk ea kọlà, ek, ea tõó dọ̀ “out,” nè ka·leʹo, ea tõó dọ̀ “to call.” À lóá bel nyòòmà kélè gbò e bà kólí va bõonè boo béè enè íb nu àbèè enè íb tóm. (Ẹ̀b Glossary.) Kĩí, Jíízọ̀s kọ́ nú ea kil ló bé e bõ̀ònaló Kráìst é nooà naa, kọ à bãàa mm̀ gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst e Bàrì beè tṍ va nóo ból, e bà dì belí “gbò kpò dem e a di dùm” naa ní e bàé tú va “nòòmà tọ káí.” (1 Pít. 2:​4, 5) Bà ólò bọ̀ọ̀gẹ̀ tú nakà moǹ bel Gríìkí loomá bel mm̀ Septuagint ea dú Kpá Káí e 72 nen beè emíá, ea gbáá nágé ló moǹ bel Híbrù e bà kólíe “bõ̀òna ló,” à ólò bọọgẹ̀ loá bel nyòòmà bõ̀ònà gbò nvín Bàrì. (Dìt. 23:3; 31:30) Mm̀ kpá Tóm 7:​38, bà ló bel nyòòmà pá Ízràẹ̀l e ba beè tú va lọl Íjèpta belí gbò e bà bṍóná. Tẽ̀ènè sĩ́deè á, gbò nyòòne nvéè Kráìst e bà kólí va . . . lọl mm̀ kùù kùù gín vaá “sàva lọl gbàà pá bàlà boo” e bà bṍóná dú “bõ̀òna ló Bàrì.”​—1 Pít. 2:9; Jọ́ọ̀n 15:19; 1 Kọ́r.1:2.

(Máátìù 16:19) M̀ é néni ííla nu tọ e gbò nen é téní bã kĩ e Bàrì gé lẹẹlà bel. Bàrì é kpeg kọ̀láá nu e o gbẹ́a bàlà booí kpèg, vaá à nè deè kọ̀láá nu e o gbẹ́a bàlà booí nè deè.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 16:19

ííla nu tọ e gbò nen é téní bã kĩ e Bàrì gé lẹẹlà bel: Mm̀ Kpá Káí, gbò e bà né va ííla, àé láá dú ní e nen monmà dẽe àbèè ní e bà ló bel nyòòmà, dú gbò e bà né va kpóó. (1 Kọ́r. 9:​26, 27; Àìz. 22:​20-22) Vóá, moǹ bel ea kọlà “ííla” gbóó tõó dọ̀ kpóó nè tò tóm. Pítà beè tú ííla e bà néeí kùùmà èèlè nè pá Júù (Tóm 2:​22-41), pá Sàmérìà (Tóm 8:​14-17), nè pá dõòna kà dó (Tóm 10:​34-38) kọ bàá ié nyómá Bàrì naa ní e bàé ẹb dẽesĩ́ gè bã mm̀ Boǹ Méné gbàn deè káála.

(Máátìù 16:​1-​20) Sìgà pá Fárèsì nè pá Sádùsì dú gé tú kẹlẹ siimá ló Jíìzọ̀s vaá gboó kọ á zẹẹ́ sí ene kà tóm dũ̀ùnè e a é zógè kọ Bàrì ní e a beè lẹ̀ẹ̀làe é. ² Sõò Jíìzọ̀s beè gboó aalá kọ, Be dẽe nàànì e a ni dọ kúm mii, ò ólò kọi kọ, Sĩ́ dee é dú lé sṍóe. ³ Vaá be sĩ́ káála aama lọ̀ọ̀le kúm mii vaá uu bá, ò ólò kọi kọ, Boo é gé dọọ. Ò láá ẹvii sĩ́ káála vaá gboó nyimai bé sĩ́ dee é di naa, sõò nóo láá ẹvii gbò nu e a gé lẹẹà vaá gboó nyimai nu e a kọlà. ⁴ Gbò pọ́lọ́ e a di deeí, e bà lọl togó kè kẽ Bàrì, gbĩ́ ge zẹ́ẹ́ mònmà dẽe tóm dũ̀ùnè! Sõò bà náa é monmà dèe tọ́ọ̀ kà tóm dũ̀ùnè maaná lọl ló íb ní e a beè naaá ló Jónàa. À gboó ààvá ló àà. ⁵ A beè tá nyíe gbò e bà ólò nyoone nvée Jíìzọ̀s ge faalá fétúlú tṍó e bà gé bã faà fùl peneá. ⁶ Jíìzọ̀s à gboó kọ́ nèva kọ, Ọẹi dẽe ló nu e a gbuuve fétúlú pá Fárèsì nè pá Sádùsì.” ⁷ Bà gboó loá bel boo kọ, Mè gè kọ née beè faalá fétúlú ní e a náa à ló belí é.” ⁸ Jíìzọ̀s beè nyimá kọ bà gé kọ vó. À gboó bĩináva kọ, Éé ní e a náa ò gé loai bel boo gè kọ mè nóo fáàlàì fétúlú é? Ẹ̀b bé e bè nóo láá dẹlẹi nyíe boo Bàrì naa à! ⁹ Naa kọ boolo gáà laa tavẹi gé? É kọ nóo kẽeài boo tṍó e m beè baagi vòò kpò fétúlú nè nu e a zelí òb nè bàà bóó nè òb tub (5,000) nená? Tṍó e o beè lavii ní e a è sígavá ló, a beè ḿmá m ku kà kùn e? ¹⁰ Vaá tṍó e m beè baagi àlàbà kpò nè nu e a zelí òb bóó (4,000) nená, ní e o beè lavii beè ḿmá m ku kà kùn e? ¹¹ À náà và vaá boolo nóo nyímài kọ níì fétúlú ní e m géè kọ é nì? Sõò m̀ kọ́ ó ọẹi dẽe ló nu e a gbuuve fétúlú pá Fárèsì nè pá Sádùsì! ¹² Tṍóá sõò, gbò e bà ólò nyoonée nvée beè gboó tavẹ kọ níì lèlà sĩ́ nu e a ólò gbuuve fétúlú ní e a géè kọ é nì, sõò mè à géè kọ bà á ié ọ́é dẽe ló nòòmà nu pá Fárèsì nè pá Sádùsì. ¹³ Jíìzọ̀s íná bálá sĩ́ Sizaríà Fílìpàì vaá gboó bĩiná gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ, Mée ní e gbò nen tú nda, Sã́áná Nen, kolmá e?” ¹⁴ Bà aalá kọ, Sìgà nen túni kolmá Jọ́ọ̀n, [Ea Ólò Diile] Nen Múú, sìgà nen à túni kolmá Eláíjà, boo tṍó e na gbòa túni kolmá Jẹremáíà à bè dõòna nen gbàà gbò kọ́ bùlà Bàrì bel kéléá.” ¹⁵ À gboó bĩináva kọ, Vaá boolo à? Boolo túmi kolmai mée é?” ¹⁶ Sáímòn Pítà à gboó aalá nèe kọ, Olo Méné e Bàrì Sà, e o dú Sã́áná Bàrì e a di dùm.” ¹⁷ Jíìzọ̀s à gboó kọ́ nè Pítà kọ, [Nyíé ni á ẹẹ], e Sáímòn, nvín Jọ́ọ̀n! Níì nen nì, sõò nda Tẹ̀ e a di káála ní e a náa kọ ó nyimá naa vó é. ¹⁸ Vóá m̀ kọ́ nèni kọ olo ní Pítà, e a ge tàb kọlà báà dem, é. M̀ é tib nà bõona ló boo kunu kẽ demí vaá kpóó ú náa é láá kpega deè. ¹⁹ M̀ é néni ííla nu tọ e gbò nen é téní bã kĩ e Bàrì gé lẹẹlà bel. Bàrì é kpeg kọ̀láá nu e o gbẹ́a bàlà booí kpèg, vaá à nè deè kọ̀láá nu e o gbẹ́a bàlà booí nè deè. ²⁰ A beè gboó ãane gbò e bà ólò nyoonée nvée kọ bà á gá naa ní e tọ́ọ̀ nen é nyímá kọ ẹlẹ ní e a dúè Méné e Bàrì Sà e.

FEBRUARY 26–MARCH 4

(Máátìù 18:​6, 7) Nen e a náa kọ ene kà nvín e a dẹlẹm̄ nyíe booí á dọ̀ ààm̄ nvée, à é dú lé kọ bà gá è tú gbele kpò dem bọvíe men vaá tovíe tẹlẹ kà kè tẽ́ pene. ⁷ Tã̀àgà di ló bàlà boo, boo bée gbò nu e a náa kọ nen á dọ̀ ààm̄ nvée! Nu e a náa vó náa é aa ló ge dì, sõò tã̀àgà di ló nen e a téní dú bá!

nwtsty gbò nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 18:​6, 7

gbele kpò dem e nom̀ tee ólò kpọlẹ̀: Àbèè “gbele nyèè dem.” Àbèè, “gbele kpò dem e bà ólò lub ló nom̀ tee.” Gã boo íb gbò kpò demá é láá toolá 1.2 tẹlẹ 1.5 m (4 tẹlẹ 5 fíìt,) a beè olòó nyee naa ní e áá nom̀ tee ní ea beè olòó kpọlẹ̀ẹ.

gbò nu ea náa kọ nen á dọ̀: Kà lèlà moǹ bel Gríìk ea kọlà skanʹda·lon, e bà tabmà “nu e a náa kọ nen á dọ̀,” tõó dọ̀ gyã̀ì; sìgà gbò kọ́ọ̀ níà pẹ́l té ea di ló gyã̀ì e bà ólò tú nú e nom é dé kẹlẹ́ ló. Tṍó e tṍó téní, bà gbóó loomá bel nyòòmà kọ̀láá kà nú ea náa kọọ̀ nen á dọ̀. Boo dõòna bá, à tõó dọ̀ láb àbèè dìtõ̀ò ea náa kọọ̀ nen á tú lọ̀ láb tọ, nen á dọ̀ aa mm̀ õ̀òa láb àbèè ge bã mm̀ náàkyọ̀. Mm̀ kpá Máát. 18:​8, 9, bà tú nágé bel ea bélí níí loomá bel, níà ní ea kọlà skan·da·liʹzo, bà tab naamá nágé “ge naa kọ nen á dọ̀,” bàé láá tàb nàe gé naamá “ge dú gyã̀ì nèà nen; ge naa kọ nen á sí pọ́lọ́.”

nwtsty tã́à nu

gbele kpò dem

Bà ólò tú gbele kpò demí (Millstones) gbẽ̀èmà kpá kyàlà nè ge bììmà nóo lọl gbàà ólìv. Sìgà ólò dú ńkem naa ní e bàé láá tú bá sií ló naamá nu, sõò sìgà ólò bọọ́ kà naa ní e áá nom ní ea ólò láá kpọlẹ̀ẹ. Àé láá dú gbele kpò dem ea bọọ́ kpò belí íb ní e ba beè tú bá kpóó siimá Sámsìn kọ á kpọlẹ̀ nè pá Fìlístìà a. (Jọ́j. 16:21) Níì áá pá Ízràẹ̀l ní e ba beè olòó tú dem lub ló nom vaá gbẽ̀èmà nué nì, sõò pá Róm̀ beè olòó naa nagé vó.

Gbele Kpò Dem E Bà Ólò Gbẽ̀èmà Nu Nè Ní E Bà Ólò Gbẽ Boo

Belí bé e bà tã́ kĩí naaí, kpò dem e ea bọọ́ kà naaí ní e bà ólò lub ló nom̀ kọ̀l​—dì belí nom̀ tee​—kọ á kpọlẹ̀ẹ, vaá bà ólò gbẽ̀èmà kpá kyàlà àbèè ge bììmà nóo lọl gbàà súú té ólìv. Gbààì kpò dem e bà ólò gbẽ̀èmà nu é láá toolá 1.5 m (5 fíìt) vaá bà ólò tú gbẽ boo ní ea palàge bọọ́ kà ea di kunukẽ̀.

(Máátìù 18:​8, 9) Be báni à bè kpóó tọni é náa kọ ó dọ̀ ààm̄ nvée, ò fùl lọ̀a ló vaá ò tovíe gbẹẹ! Mè à dú lé kọ ó tú tẽ̀ènè kà bá à bè tẽ̀ènè kà kpóó tọ bã̀ma m dùm e bè náa tá èl ge kọ bá nè tọ éganí ló vaá bà tovíni tẹlẹ [Gèhénà]. ⁹ Vaá be dẽéni ní e a é náa kọ ó dọ̀ ààm̄ nvée é, ò toolàe lọa bólni vaá ò tóvíe gbẹẹ! Mè à dú lé kọ ó tú tẽ̀ènè ból dẽe bã̀ma m dùm e bè náa tá èl ge kọ pálàa ból dẽe dìni ból vaá bà tovíni tẹlẹ [Gèhénà].

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát.18:9

Gẹ̀hénà: Bà tú nakà moǹ belí lọl ló moǹ bel Híbrù ea kọlà geh hin·nomʹ, ea tõó dọ̀ “kolo kolo kẽè Hínòm,” ea di deè dọ̀ọ̀mà tẽ́ nàànì nè deè boo kpọ̀lọ̀ kpọ̀lọ̀ ea beè di kpàn Jèrúsalẹ̀m deè kéléá. (Ẹ̀b App. B12, máàp ea kọlà “Jerusalem and Surrounding Area.”) Mm̀ deè Jíízọ̀sa, kĩá beè dú kiẽ́e e bà ólò kpá sã́ ló kpá kẽ, vóá moǹ bel ea kọlà “Gẹ̀hénà” ní ea beè palàge bọ́ló ge dòòmà bá kyọ̀à sĩ́ e ẹ̀b dẽesĩ́ e ẹ̀b dẽesĩ́ kẽ̀èà aa kemà ú á gé ló.

nwtstg Glossary

Gẹ̀hénà

Béè Gríìk ea kọlà Kolo-kolo Kẽè Hínòm, di ló kpọ̀lọ̀ kpọ̀lọ̀ nè dòòmàtẽ́ nàànì ea beè di kpàn Jèrúsalẹ̀m deè kéléá. (Jèr. 7:31) Ba beè kọ́ bùlà Bàrì nyòòmà belí kiẽ́e e bàé tóví gbò e ba beè ù tẹlẹ̀. (Jèr. 7:32; 19:6) Tọ́ọ̀ kà nu náa zógè kọọ̀ ba beè olòó toví didùm nom àbèè nen tẹlẹ mm̀ Gẹ̀hénà kọ bàá kpá va sã́ ló àbèè ge tõó kĩá mòn tã̀àgã̀. Vóá, kĩá náa doà bá kiẽ́e e nen náa monmà dẽe e gbò nen é tõo vaá mòn tã̀àgã̀ gbẹá dáà sã́ lee. Tãa vó, Jíízọ̀s nè pá a gbò nyòòne nvée beè tú Gẹ̀hénà loomá bel mm̀ ge dòòmà bá “ní e a égè bàà tóm ú,” ea dú kyọ̀à sĩ́ ea di dọ̀ dè-dè.​—Kùùà 20:14; Máát. 5:22; 10:28.

(Máátìù 18:10) Monii kọ nóo ẹvìì tọ́ọ̀ kà gbò ńkem není tẹlẹí kẽ. M̀ palà ge naa kọ ó nyimai kọ ba gbò nyómá tóm ólò ié deè, kọ̀láá tṍó, ge mòn sĩ́ nà Tẹ̀ m káála.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 18:10

ge mòn sĩ́ nà Tẹ̀: Àbèè “ge bã ló nà Tẹ̀.” Áá gbò nyómá tóm ní e bàé láá mòn sĩ́ Bàrì e, boo béè kọọ̀ bà láá bã kèsĩ́ Bàrì e káála.​—Ẹ́xọ 33:20.

w10 11/1 16

Nú E Gbò Nyómá Tóm Ólò Naaí Ló

Jíízọ̀s beè tẹlẹ bàlà kẽ kọọ̀ Bàrì beè nè gbò nyómá tóm, tò tóm ge ẹ̀b nú ea kil ló bé ea é náa vaá gbò gyóòlo Bàrì láá fã́e. Vóá, tṍó e Jíízọ̀s géè ãane gbò e bà géè nyoonée nvée kọ bàá gá naa kọọ̀ dõòna gbò á dọ̀, ẹlẹ beè kọọ̀: “Monii kọ nóo ẹvìì tọ́ọ̀ kà gbò ńkem není tẹlẹí kẽ. M̀ palà ge naa kọ ó nyimai kọ ba gbò nyómá tóm ólò ié deè, kọ̀láá tṍó, ge mòn sĩ́ nà Tẹ̀ m káála.” (Máátìù 18:10) Bel e Jíízọ̀s lóí, náa géè tõó dọ̀ kọọ̀ à íe nyómá tóm ea ólò kùdẽe ló buu buù nen ea ólò nyoonée nvée. Sõò Jíízọ̀s géè tẹlẹ bàlà kẽ kọọ̀ gbò nyómá tóm e bà ólò sí tóm nè Bàrì ólò ié lèèmá mm̀ buù nen ea di mm̀ bõ̀ònatõ̀ò Kráìst.

(Máátìù 18:​21, 22) Pítà beè gboó dù gé bĩiná Jíìzọ̀s kọ, Dõò, ku tóm e nà vígà é bii bá ló sím̄ pọ́lọ́ vaá m ia ló nèe é? É kọ àlàbà tóm?” ²² Jíìzọ̀s à gboó aalá kọ, Níì kóló àlàbà tóm nì, sõò taa tub nè òb tóm gbò àlàbà tóm.

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 18:22

⁷⁷ tóm: Àbèè, “taa tub nè òb tóm gbò àlàbà tóm.” Bàé láá dã́tẽ́ ló nakà moǹ bel Gríìkí kọ à tõó dọ̀ “70 nè 7” tóm (77 tóm) àbèè ge “bọ̀ọ̀mà bug 70 tóm 7” (70x7) ea gbá toolá (490 tóm). Mm̀ Jén. 4:​24, bà tú tã́á bel Híbrù ea kọ́ọ̀ “77 tóm” loomá bel mm̀ Septuagint ea dú Kpá Káí e 72 nen beè emíá, ea gbáá ló “77 tóm” e Jíízọ̀s kọ́í. Kọ̀láá bé e gbò nen dã́e tẽ́ ló naa, ge kọ à kọ́ àlàbà tóm òòa boo zógè “nú ea dì dọ̀ dè-dè” àbèè “nú e ke kùbmà á gé ló.” Tení dú ló gè nyaaná 7 tóm e Pítà beè kọ̀a naamá 77 tóm, Jíízọ̀s géè kọ́ nè gbò e bà géè nyoonée nvée kọ bàá gá sẹlẹ tṍó ló tṍó e bàé ia ló nè nen lọl vaá à lée. Ge dú kele lò níá, kpá ea kọlà Babylonian Talmud (Yoma 86b) kọ́ọ̀: “Be nen sí pọ́lọ́, ò ia ló nèe túá tóm, bàà tóm, nè ní ea égè taà tóm, sõò ó gá ia na ló nèe ní ea é gè ténì tóm.”

(Máátìù 19:7) Pá Fárèsì à gboó bĩináe kọ, Éé náa Mózìs à nè log kọ dóm é láá kpó a va, be à émi kpá kọmá nèe kọ bà náa é ílànàè?

nwtsty nu gè nò ea dẹẹ̀a boo Máát. 19:7

kpá ge kọọmá nè nen kọ bà náa é ílànàè: Àbèè “kpá zààlà dóm nè va.” Tení dú ló gè bĩiná lọl bá nen ea gbĩ́ gè zaali a va nè ẹ̀ẹ̀ kọ á gé naa kpá e log ténmà nè be à válí á sí ló gbò kà nen, géè nè deè kọ nen á bugi togó boo íb gbò agẹbá béèlafùl ea é gé tùí. Bùlà ea beè di nvéè logá beè dú gè kpènà nen lọl bá gbala gbala zààlà dóm nè va nè ge kọọ̀ pábiaí á ié kpènà tení dú ló gè ié kpá e log ténmá. (De 24:1) Sõò mm̀ deè Jíízọ̀sa, gbò tẹ̀ sĩ́ tọ Bàrì géè naa kọ zààlà dóm nè va á valí. Neǹ nòòtẽ́ nómá ea bée kọlà Josephus, ẹlẹ́ boo a lóó dú neǹ Fárèsíì ea va nè ẹ̀ẹ̀ beè zààlà, ẹlẹ kọ́ọ̀ nen é láá elá boo “kọ̀láá kà nu vaá zaali a va nè ẹ̀ẹ̀ e log náa sííe (vaá gbò nuí ólò naaá zẹ̀ẹ̀ gbò gbálà).”

nwtsty Tã́à nu

Kpá Zààlà Dóm Nè Va

Deé e ba beè emí nakà kpá zààlà dóm nè vaí beè dú 71 àbèè 72 C.E., ba beè emí mm̀ dem bel pá Áràm. Kiẽ́e e ba beè mòn kpáí beè dú deè boo gù ea di mm̀ Kolo Kolo Kẽè Murabbaat, kĩé múú beè dì sõò a kã́a tà, à di boo Kpáà Bàlà Ól Kã́á Kaà Kẽ ea Jùdíà. Nú ea di dẽè kpáí kọ́ọ̀ mm̀ ní ea égè ọ̀ọ̀lẹ̀ gbáá e pá Júù nè pá Róm̀ ni béémá bé boo béè tã̀àgã̀ ea dì vá zẹ̀ẹ̀, Jósẹ̀f, ea dú nvín Naqsan, beè zaali a va ea kọlà Miriam, ea dú nvín Jonathan ea beè di mm̀ bon ea bée kọlà Masada.

(Máátìù 18:​18-​35) “M̀ ló kà kà bel nèi kọ̀ Bàrì é kpeg kọ̀láá nu e o gbẹ́ai bàlà booí kpègii, vaá à nè deè kọ̀láá nu e o gbẹ́ai bàlà booí nèi deè. ¹⁹ M̀ kọ́na gé níí nèi kọ: Kọ̀láá tṍó e bàà bọ̀ì gbẹ́ài boo bàlà booí vaá tui tẽ̀ènè mon bĩimai ene kà nu bá Bàrì, mè Bàrì, e a dú nà Tẹ̀ e a di káála, é náa na kà nu nèi. ²⁰ Boo bée kọ, kĩ e bàà à bè taa bṍóná boo nà bée, nda di kĩé.” ²¹ Pítà beè gboó dù gé bĩiná Jíìzọ̀s kọ, Dõò, ku tóm e nà vígà é bii bá ló sím̄ pọ́lọ́ vaá m̀ ia ló nèe é? É kọ àlàbà tóm?” ²² Jíìzọ̀s à gboó aalá kọ, Níì kóló àlàbà tóm nì, sõò taa tub nè òb tóm gbò àlàbà tóm, ²³ boo bée kọ lẹ̀ẹ̀là bel Bàrì belí vóí: Ene kà méné beè gbĩ́ gè tení boo a kpègè e a di bá pá a gbò tóm. ²⁴ À gé dalà gé togóá, bà gboó faalá ene ọ̀và e a dée kom gbele gã́ bug kpègè bá domá. ²⁵ Nen tómá náa beè ié kpègè e a láá kpẽmá komá. Ménéá beè gboó lẹ̀ẹ̀là kọ bà á tú ẹlẹ nè a va nè pá a nvín oolá nen e a é túva naamá gyóòlo. A beè lẹ̀ẹ̀là kọ bà á oona gé dénè a gyọ́ vaá bà gboó tú kpègè e a dú ló kpẽmá kom e a dìé bólí. ²⁶ Nen tómá beè gboó kumí dúnú ke gbàà ménéá vaá bànie kọ, Sóo sóò nvèè bá nèm̄, mè m̀ é beè kpẽ gé o kom lọa ból! ²⁷ Ménéá beè gboó tóe sàn vaá aa ló nèe kọ á gá kpẽná. ²⁸ Sõò gbálài beè aa tọá, vaá gboó zọ̀ dõòna nen e a ólò zọe siá tóm nyoònà. Není beè siíe gbálà ńzọ́ọ́ kom bá. À gboó biíe bá kpóó òò vaá kọ́ nèe kọ, Kpẽ́ nà kom e a dìní ból nèm̄! ²⁹ Nen e bà gé gbá siá tómá beè gboó dọ kunu kẽ vaá bànie kọ, Sóo sóò nvèè bá nèm̄, mè m̀ é beè kpẽ gé o kom lọa ból! ³⁰ Sõò tãá e a aàé ló, à gboó gé túe nvee kpọ́gọ́lọ́ kọ á tõó kĩé dọ̀ tṍó e a é kpẽ́ komá lọa ból. ³¹ Tṍó e na gbò e bà gé gbá siana gé tómá dã́, à gboó palà ge kyẽ́va, naa ní e bà aà gé kọ́ kọ̀láá nu e a nááá nè Ménéá. ³² Ménéá beè gboó kolí nen tómá vaá kọ́ nèe kọ, Olo bàg nen tóm! Nda beè aa ló dénè kom e o síìm̄ bá nèni boo bée kọ o beè bànim̄. ³³ Olo gá è àànà gé ló nè nen e o gé gbái siai tóm belí bé e nda beè aa ló nè olo naaá. ³⁴ Sṹg beè gboó palà ge bã̀ ménéá, naa ní e a gboó kọ bà á túe nvee kpọ́gọ́lọ́ vaá bomàe bàg dọ̀ tṍó e a é kpẽ́ dénè kom e a è siiá. ³⁵ Vóá bé e nà Tẹ̀ e a di káála é kpọ́ té ló kọ̀láá bòì e bè nóo aalii deè iaí ló pọ́lọ́ nei boo vígà naa é.”