Ojetopa peteĩ mbaʼe ijojahaʼỹva

KO MANUSKRÍTO otopa Ivané diciembre pahárupi áño 1922-pe, ostudia jave mbaʼéichapa oñekambia ohóvo ojeskrivi ha oñeñeʼẽ lája idióma georgiano. Ko karai ohesaʼỹijohágui pe Talmud de Jerusalén oĩva evréope, ohecha sapyʼa ojevorra vai vaínte hague peteĩ téxto georgiano ha ojeskrivi hiʼári pe Talmud.a

Upe téxto otopa vaʼekue Ivané, ojehai síglo 5 rupi, ha upéva peteĩ párte ojekopiáva Jeremías kuatiañeʼẽgui. Upe mboyve, pe manuskríto itujavéva ojetopa vaʼekue ojeskrivi síglo 9 rupi. Ha upe riremínte ojetopa hetave manuskríto vívliko ojehai vaʼekue síglo 5 rupi, térã upe mboyve voi. ¡Epensamíntena, ojetopa informasión ojeskrivi vaʼekue Jesús ha hemimboʼekuéra tiémpo riremínte!

¿Mávapa otradusi raʼe ko téxto georgiánope? ¿Otradusípa peteĩ kuimbaʼénte térã peteĩ grúpo ikatupyrýva? Koʼág̃a peve ndaipóri ni peteĩ dokuménto ohechaukáva mávapa ojapo rakaʼe. Péro tahaʼe haʼéva upe otradusi vaʼekue, jahechakuaa oĩma hague peteĩ párte jepe la Biblia georgiánope síglo 4 rupi. Upe áño guive umi georgiano orekóma vaʼekue Ñandejára Ñeʼẽ iñeʼẽtépe.

Pe lívro Martirio de Shushanik ojeskrivíva síglo 5 pahárupi, ohechauka mbaʼeichaite pevépa umi georgiano oikuaa mbaʼépa heʼi Ñandejára Ñeʼẽ. Upe lívrope omombeʼúvo pe rréina Shushanik rembiasakue, ojeporu heta Salmo, ha avei Mateo, Marcos, Lucas ha Juan kuatiañeʼẽ, ha ambue téxto oĩva la Bíbliape. Omombeʼu avei peteĩ funsionário Georgiapegua, hérava Varsken, omboyke hague pe rrelihión kristiána ha osegi umi pérsa rrelihión (hérava zoroastrismo) opyta porãségui umi omanda guasuvévandi Pérsiape. Upéi, mbaretépe okambiakase avei hembireko Shushaníkpe irrelihión, ha haʼe oñemohatã chugui, upémarõ ojukauka chupe. Péro pe lívro omombeʼu avei Shushanik omano mboyve tuicha okonsola hague chupe umi mbaʼe oĩva Ñandejára Ñeʼẽme.

Síglo 5 guive ojetradusi ha ojekopia la Biblia georgiánope. Hetaiterei manuskríto oĩva upe idiómape, ohechauka mbaʼeichaitépa ombaʼapo umi traduktór ha umi okopiáva la Biblia. Jahechamína mbaʼépa oiko raʼe ojetradusi ha oñeimprimi hag̃ua la Biblia.

OÑEMBAʼAPO KYREʼỸ OJETRADUSI HAG̃UA LA BIBLIA

“Che, Giorgi, peteĩ monhemínte ha ambaʼapo kyreʼỹ atradusi hag̃ua georgiano ñeʼẽme koʼã Salmo oĩva griégope.” Péicha heʼi Giorgi Mtatsmindeli, peteĩ mónhe georgiano oiko vaʼekue síglo 11-pe. Péro la Biblia ningo ojetradusíma vaʼekue georgiánope, ¿mbaʼére piko upéicharõ ojetradusi jey?

Síglo 11-pe saʼíma ojeporu umi manuskríto oĩva georgiánope, ha heta téxto vívliko katu ndaiporivéima voi. Avei pe idióma okambia ohóvo ha noñentendeguasuvéima umi téxto ojetradusi ypy vaʼekue. Heta traduktór oñehaʼãramo jepe okompleta jey pe Biblia georgiánope, nokonsegíri hikuái, upévare oñemombaʼeterei Giorgi ojapo vaʼekue. Haʼe okompara pe Biblia oĩva georgiánope umi manuskríto griégo ndive ha otradusi umi téxto ofaltáva okompleta hag̃ua. Arakuépe odirihi peteĩ óga oikoha heta mónhe (monasterio), ha pyharekue otradusi la Biblia.

Ephrem Mtsire, oikóva Giorgi tiémpope avei, ojapo peteĩ dokuménto oipytyvõva umi traduktórpe. Haʼe ohechauka iñimportanteha ojetradusi pe idióma ojehai ypy vaʼekuégui ha ndovaleiha oñekambia pe heʼíva. Péro ojetradusi vaʼerã oñentende porã hag̃uáicha. Avei haʼe omoĩ vaʼekue nóta umi téxto guýpe ha rreferénsia oñentende porãve hag̃ua. Ephrem otradusi jey kuri heta lívro oĩva la Bíbliape. Pe ojapo vaʼekue haʼe ha Giorgi, oipytyvõ upe rire heta traduktórpe.

Síglo 12-pe, heta lívroma ojejapo Geórgiape. Oñemoñepyrũ eskuéla puévlo Gelati ha Ikáltope. Heta istoriadór heʼi pe Biblia de Gelati, oĩva Centro Nacional de Manuscritos de Geórgiape, haʼeha peteĩ traduksión ipyahúva ha ojapo hague peteĩ kuimbaʼe ikatupyrýva oiko vaʼekue Gelati térã Ikáltope.

¿Mbaʼéichapa oipytyvõ umi georgiánope upe traduksión? Pe poéta Shota Rustaveli, oiko vaʼekue síglo 12-pe, oskrivi peteĩ lívro hérava El caballero de la piel de tigre. Umi georgiano oguerohoryeterei ko lívro ha la Bíbliaicha iñimportánte chupekuéra g̃uarã. K. Kekelidze, peteĩ linguísta georgiano oiko vaʼekue síglo 20-pe, omombeʼu pe poéta Rustaveli ndeʼíriramo jepe oiporuha umi téxto oĩva la Bíbliape, “ojehechakuaa umi ñeʼẽ oiporúvare oguenohẽ hague la Bíbliagui”. Pe poesía omombeʼu mbaʼeichaguápa umi amígo tee, heʼi avei jarrespeta vaʼerãha kuñanguérape, iporãha ñandepojera ha jahayhu ñande rapichakuérape. Koʼãva ha hetave mbaʼe omboʼéva la Biblia oipytyvõ koʼag̃aite peve umi georgiánope.

OÑEIMPRIMI LA BIBLIA

Síglo 17 opakuévo, pe família rreál Georgiapegua oipotaiterei la Biblia. Upéicha rupi, pe rréi Vakhtang VI ojapouka peteĩ imprénta Tíflispe (Georgia), péro la Biblia noñekompletái gueteri oñeimprimíma hag̃ua. Umi manuskríto orekóva hikuái georgiánope, heta párte ofalta gueteri. Upévare Sulkhan-Saba Orbeliani, peteĩ linguísta ikatupyrývape, oñemeʼẽ orrevisa ha okompleta hag̃ua umi téxto ofaltáva.

Orbeliani oñemeʼẽmbaite ko tembiapópe. Haʼe ningo oikuaa griégo, latín ha ótro idióma, upéicha rupi ikatu vaʼekue ohecha hetave informasión ótro idiómape oipytyvõtava chupe. Péro upe ojapóva ndogustái umi omoakãvape pe Iglesia Ortodoxa oĩva Geórgiape. Upévare, umi paʼi heʼi Orbeliani rehe otraisionaha pe iglésiape ha ojerure pe rréipe ojoko hag̃ua chugui hembiapo. Orbeliani ningo hetaitereíma ombaʼapo kuri upe Biblia rehe, péro peteĩ informasión georgiano omombeʼu umi omoakãva upe iglésia oñembyaty hague ha ohapyka Orbeliánipe upe Biblia.

Koʼág̃a peve oĩ gueteri peteĩ kópia pe manuskríto Mtskheta (Mcxeta), térã Biblia de Saba, orekóva heta komentário ohai vaʼekue Orbeliani. Péro oĩ heʼíva upe Biblia ndahaʼeiha umi paʼi ohundise vaʼekue. Upéicharõ jepe, orrekonose hikuái peteĩ párte ohai hague Orbeliani.

Jahecha heta oĩ hague ojokoséva ani hag̃ua oñeimprimi la Biblia, péro pe família rreál apytépe oĩ gueteri oipotáva oñeimprimi. Upéicha rupi, áño 1705 ha 1711 rupi oñeimprimíma la Biblia, ndahaʼéiramo jepe kompletoite. Upéi umi prínsipe, Bakari ha Vakhushti ojapo ikatúva guive oñeimprimi hag̃ua la Biblia kompletoite, ha áño 1743-pe okonsegíma hikuái upéva.