Oĩ porãpa añeñandu péicha?

PETEĨ karai ihénte manovaʼekue ohai: “Akakuaa rupi Inglatérrape, chemboʼe hikuái ani hag̃ua ahechauka pe añandúva. Haʼete vaicha ku ahendúva gueteri che rúpe, peteĩ militarkue, oñembopochývo chéve ha heʼi: ‘Aníke nerasẽ!’, oĩ jave peteĩ mbaʼe

hasýva chéve. Nachemanduʼái che sy oreretũ térã oreañuãhague chéve ha umi mbohapy che ermánope. Arekórõ guare 56 áño omano che túva. Ambyasyetereíramo jepe, ñepyrũrã ndaikatuimi cherasẽ”.

Heta hendápe tapichakuéra ohechauka pe oñandúva oimeraẽ rovake. Umi ótro ohechakuaa hesekuéra ovyʼápa térã nahániri. Péro ambue hendápe, ñamoĩ chupe Norte de Europa ha Inglatérrape, oñemboʼe maymávape, koʼýte umi kuimbaʼépe, ani hag̃ua ohechauka pe oñandúva, ani mbaʼeve omboguapy ijehe ivaivéramo jepe. Upéicharõ jepe, ivaípa ñambyasy omano vove peteĩ jahayhúva? Mbaʼépa heʼi la Biblia?

La Biblia omombeʼu oĩhague tapicha hasẽva

La Biblia ohaivaʼekue umi evréo oikóva Mediterráneo Orientálpe; upérupi oikóva ohechauka pe oñandúva. Upépe oñemombeʼu heta tapicha hasẽhague oñembyasy jave. Pór ehémplo, pe rréi David opyta vaieterei vaʼekue ojejukárõ guare itaʼýra Amnón, ha “heta ojaheʼo” (2 Samuel 13:28-39). Hasẽ avei omanórõ guare itaʼýra Absalón, upe otraisionavaʼekue ichupe oikoségui rréiramo hekovia. La Biblia omombeʼu: “David ipirĩmbaite, ojupi ikotýpe oĩva pe okẽ ári ha oñemoĩ ojaheʼo. Ha oguata aja heʼi jepi: ‘Absalón, che raʼy! Absalón, che raʼy! Hangaʼu che amanóraʼe ne rendaguépe! Che raʼy Absalón, che raʼy!’” (2 Samuel 19:1). David oñembyasy ojapotaháicha oimeraẽ túva. Ajépa heta vése tuvakuéra omanoseve uvei ifamiliakuéra rangue! Noñeimoʼãiningo peteĩ mitã omano raẽtaha ituvakuéragui.

Mbaʼépa ojapo Jesús omanóvo iñamígo Lázaro? Oñembojávo pe oñeñotỹhaguépe, hasẽ (Juan 11:30-38). María Magdalena hasẽ avei oñemoag̃uívo pe Jesús oñeñotỹhaguépe (Juan 20:11-16). Jaikuaáningo pe kristiáno ogueroviáva oñemoingove jeytaha umi omanóvape, nahasẽiha ojapoháicha umi ndoikuaáiva mbaʼépa omboʼe la Biblia umi omanóvare. Péro, ojapoháicha oimeraẽ tapicha, pe kristiáno hasẽ avei omanohaguére peteĩ ohayhúva, jepe oguerovia ikatuha oikove jey (1 Tesalonicenses 4:13, 14).

Oĩ porãpa ñanerasẽ?

Mbaʼépa ojapo hentekuéra koʼág̃a rupi? Hasýpa ndéve rehechauka pe reñandúva térãpa retĩ upearã? Mbaʼépa heʼi umi doktór? Heta vése pe heʼíva hikuái ojogua umi konsého ymáma oñemeʼẽvaʼekue la Bíbliape. Heʼi hikuái jahechaukavaʼerãha pe ñañandúva, jajejokorangue. Péva ñanemomanduʼa umi kuimbaʼe ymaguarére ojeroviavaʼekue Ñandejárare; umíva apytépe Job, David ha Jeremías. La Biblia omombeʼu mbaʼéichapa haʼekuéra ohechauka oñembyasyha. Haʼekuéra ndojokói pe oñandúva. Upévare naiporãi ñañemomombyry ñande rapichakuéragui (Proverbios 18:1). Upéicharõ jepe, jahechakuaavaʼerã ndahaʼeiha opavave ohechaukáva peteĩcha meme pe oñandúva, odepende irrelihiónre, moõpa okakuaa ha mbaʼéichapa ojepokuaa.a

Mbaʼépa ikatu rejapo nerasẽsérõ? Yvyporakuéra hasẽntevaʼerã voi. Nemanduʼa Lázaro omanórõ guare, Jesús rehe ‘tuicha oguapyhague ha [...] hasẽ’ (Juan 11:33, 35). Péicha ohechauka ñanerasẽnteha voi omano jave peteĩ jahayhúva.

Hénte oñembyasýva ha hasẽva — Ndaivaíri ñañeñandu vai ha ñanerasẽ omano jave peteĩ jahayhúva

Pe oikovaʼekue Anne rehe, imemby Rachel omanovaʼekue síndrome de muerte infantil súbita-gui, ohechauka añeteha pe ojeʼevaʼekue. Iména heʼi: “Noñeimoʼãiramo jepe, Anne ha che naorerasẽi pe ñeñotỹhápe, umi ótro hasẽmbárõ jepe”. Anne heʼi: “Upéicha, péro che hetaitereíma cherasẽ mokõivéva rehe. Haʼetévaicha heta semána ohasa rire, oguapyvéva cherehe pe che memby omanohague, añeñandúrõ guare cheaño ógape. Cherasẽ un día pukukue. Péro upéva chepytyvõ, añeñandu porãve apytávo. Cherasẽmantevaʼerã che membymi omanohaguére. Añetehápe apensa iporãha ojeheja umi oñembyasývape tahasẽ pe omanóvare. Jaʼeséramo jepe ‘anína nerasẽ’, noipytyvõi mbaʼevépe”.

Mbaʼéichapa oñeñandu jepi avei tapichakuéra

Mbaʼéichapa oñeñandu jepi avei tapichakuéra omanóvo peteĩ ohayhúva? Jahechamína mbaʼépa oiko Juanítare. Hyeguasu jave oñeaksidenta ha ojegueraha ospitálpe. Haʼe oikuaáma mbaʼéichapa oñeñandu peteĩ sy imemby manóva. Upéva mboyve cinco vésema imembykua, ha upévare ojepyʼapyeterei. Dos semanahaguépe oñepyrũ hasy imemby hag̃ua itiempopeʼỹ. Uperiremínte onaséma Vanessa, ni un kílo ndorekói. “Avyʼaitereíningo! —heʼi Juanita—. Hasypeve chemembymi!”

Péro ndovyʼaʼaréi. Cuatro día haguépe, Vanessa omano. Juanita heʼi: “Haʼete ku nañeñanduvéiva mbaʼe. Apyta jeýma che membyʼỹre. Añandu haʼete ku naimbáiva. Hasyetereíningo chéve aha jey ógape ha ahecha pe koty ropreparavaʼekue Vanéssape g̃uarã ha umi aoʼi ajoguavaʼekue chupe. Dos mése ahasa chemanduʼaháre pe ára onasehague. Ndahechaséi avavépe”.

Oñembyasyrasámapa? Hasýramo jepe ñantende hag̃ua, umi ohasavaʼekue pe Juanita ohasáva, heʼi ohasa asy hague hikuái pe mitã aréma oikoramoguáicha hendivekuéra. Heʼiháicha haʼekuéra, heta tiémpo onase mboyve pe mitã, ituvakuéra ohayhúma chupe. Pe mitã ha isy oñemoag̃ui ojuehe. Pe mitã omanóvo, isy oñandu omanoha peteĩ tekove añetegua. Ha péva ontendevaʼerã enterove.

Mbaʼéichapa opoko ñanderehe ñande pochy ha ñambojáramo ñandejehe pe oikóva

Peteĩ sy omombeʼu mbaʼéicha oñeñandu omanóvo imemby orekóva 6 áño, ogueronasevaʼekue peteĩ provléma ikorasõme: “Heta mbaʼe añandu: nantendéi pe oikóva, ndaroviái, amboja chejehe ha chepochy che ména ha pe doktór ndive ndohechakuaáigui hikuái haʼe oĩ vai hague”.

Pe oñembyasýva ikatu ipochy avei. Ikatu ojahéi doktór ha enfermerakuérare oimoʼãgui ndojapoihague opa ikatúva pe omanóva rehehápe. Térã ipochy ihénte ha iñamigokuéra ndive heʼi térã ojapohaguére ovaleʼỹva. Oĩ ipochýva pe omanovaʼekue ndive noñeñangarekóigui ijehe. Stella omombeʼu: “Chemanduʼa chepochyhague che ména ndive aikuaágui ikatuhague ojejoko pe oikovaʼekue. Haʼe hasyete, péro ndojapói umi doktór heʼíva ichupe.” Oĩ jepi avei ipochýva pe omanovaʼekue ndive umi rresponsavilida opytávare hapykuerépe.

Oĩ umi oñeñandu vaíva ipochyhaguére, oñekondena ijupekuéra upévare. Oĩ katu umi ombojáva ijehe pe ohayhúva omanohaguére. Heʼi ijupekuéra: “Nomanoivaʼerãmoʼã haʼérire chupe voive oho hag̃ua pe doktórpe” térã “oho hag̃ua ótro doktórpe” ỹrõ “oñatende porãve hag̃ua ijehe”.

Peteĩ sy imanduʼa hína mbaʼéichapa oañuã vaʼekue imembýpe — Omano jave peteĩ mitã ñambyasyeterei. Jaiporiahuverekórõ ituvakuérape ha ñañehaʼãrõ ñantende pe oñandúva, ñaipytyvõta chupekuéra

Heta katu oñeñandu vaivéntema koʼýte pe haʼekuéra ohayhúva omanóramo oñehaʼarõʼỹre. Oñepyrũ imanduʼa hikuái oiko vai térã ipochýrõ guare pe omanóvandi. Térã ikatu opensa hikuái ndotrataporãihague pe omanovaʼekuépe.

Sykuéra are oñembyasy omanóvo imemby; péicha ojehecha añeteha pe heʼíva heta espesialísta, peteĩ mitã omano jave, ndaipóri hekoviarã ituvakuérape g̃uarã, koʼýte pe isýpe.

Omano jave ména térã tembireko

Omano jave ména térã tembireko ijetuʼu jepi avei, koʼýte oiméramo mokõive ojapo heta mbaʼe oñondive. Yma oikotevẽmi hikuái ojuehe, tahaʼe ombaʼapo, oviaha térã ovyʼa hag̃ua oñondive, ha koʼág̃a ndahaʼevéima upéicha.

Eunice omombeʼu mbaʼépa oiko iména omano rire peteĩ atákegui ikorasõme: “Pe primera semána aja nañandúi mbaʼeve; haʼete ku aiménteva. Nahetũvéi ha pe haʼúvante nañandúi. Péro ikatu apensa. Che aimékuri che ménandi umi doktór oñehaʼãro guare hese jahecha oikove jeýpa, upévare ndahaʼéi ndaroviáiva pe omanoha. Upéicharamo jepe, añeñandu vaieterei, haʼetévaicha ku ahecháva peteĩ áuto hoʼáramo yvatégui ha ndaikatúi ajapo mbaʼeve ajoko hag̃ua”.

Hasẽparaʼe? “Tuichánte avei, koʼýte aleévo umi tarhetaita ojehaivaʼekue chéve. Cherasẽ aleehápe káda uno. Péva chepytyvõ agueropuʼaka hag̃ua pe ára. Péro nachepytyvõiete oñeporandu jey jeývo chéve mbaʼéichapa añeñandu. Añeñandu vaítamanteko”.

Mbaʼépa oipytyvõ Eunícepe ogueropuʼaka hag̃ua imbaʼembyasy? Haʼe heʼi: “Añanduʼỹre adesidi asegitaha che rekove. Péro ambyasy gueteri chemanduʼávo che ména, ohayhuetevaʼekue pe tekove, ndaiporiveimaha koʼápe”.

“Ani reheja ojeʼe ndéve mbaʼépa rejapo ha reñanduvaʼerã”

Umi ohaivaʼekue pe lívro Leavetaking—When and How to Say Goodbye (Umi ohóva: arakaʼe ha mbaʼéichapa ikatu jajedespedi) heʼi: “Ani reheja ojeʼe ndéve mbaʼépa rejapo térã reñanduvaʼerã. Naentéroi oñembyasy peteĩcha. Umi ótro ikatu oimoʼã, ha heʼi ndéve reñembyasyetereimaha térã nahaniriha. Eperdona chupekuéra ha epenaʼỹ pe ojeʼévare ndéve. Reñehaʼãramo rejapo umi ótro oipotaháicha, hasyvéta reñeñandu porã jey hag̃ua”.

Jaikuaa porã ningo naentéroi oñembyasyha peteĩcha. Ndajaʼeihína mbaʼépa oĩ porã ha mbaʼépa oĩ vai opavavépe g̃uarã. Péro ivaíta pe oñembyasýva ndoroviaséiramo pe oikovaʼekue ha oñehaʼã oĩ porã jey. Upéicharõ oikotevẽta iñirũrã imbaʼeporãva. La Biblia heʼi: “Oporohayhukuaáva, oporohayhu opáichavo, ñane pehẽngue hína jajejopy vai jave”. Upévare, ani rekyhyje rejerure hag̃ua umi ótrope tanepytyvõ, ni reñeʼẽ térã nerasẽ hag̃ua (Proverbios 17:17).

Omano jave peteĩ jahayhúva ñañeñandu vaímante ha ndaivaíri jahechauka pe ñañandúva. Péro oĩve umi mbaʼe jaikuaaséva: ‘Mbaʼéichapa ikatu agueropuʼaka pe añandúva? Oĩ porã piko chepochy ha añeñandu vai pe oikóvare? Mbaʼéichapa agueropuʼakáta umíva? Mbaʼépa chepytyvõta ambohasa hag̃ua pe mbaʼembyasy?’. Pe párte oúvape oñembohováita koʼãva ha hetave porandu.

a Pór ehémplo, umi yoruba Nigeriaygua oguerovia ñamano rire ñanase jeyha. Upévare peteĩ mitã omanóramo, isy ombyasy añete, péro ndahaʼéi areterei. Haʼekuéra oreko peteĩ ñeʼẽnga heʼíva: “Pe ýnte oñehẽ, péro pe andai pire ndojekái”. Haʼekuéra ogueroviaháicha, péva heʼise pe sy —pe andai pire oĩháme y— ikatuha imemby jey, ha upéicha onase jeyha pe omanovaʼekue. Umi oservíva Jehovápe ndojapói umi mbaʼe ojejapóva jepi ojegueroviahaguére ñane álma nomanoiha ha ñanase jeyha ñamano rire, noĩporãi rupi la Biblia heʼíva ndive (Eclesiastés 9:5, 10; Ezequiel 18:4, 20).

Mbaʼépa oñandu jepi pe oñembyasýva

Ndajaʼéi niko pe oñembyasýva oñanduvaʼerãha katuete koʼã mbaʼe ku oĩrõguáicha peteĩ prográmape. Naentéroi peteĩcha. Ikatu peteĩ oñembyasy areve térã pe oñandúva ojoavy ótrogui. Ko lístape noñemoĩri opa mbaʼe oñeñandútava. Pe oñembyasýva ikatu oñandu hetave mbaʼe. Koʼág̃a jahecháta mbaʼe mbaʼépa ikatu oñandu peteĩ tapicha.

Oñeñandúva ñepyrũrã: oñemondýi; ndoroviaséi, heʼi ndoikoihague; noñandúi mbaʼeve, omboja ijehe; ipochy.

Oñembyasyve jave: naimanduʼái mbaʼevére, ndaikatúi oke; ikaneʼõiterei; okambia sapyʼa pe oñandúva; hasy chupe odesidi ha opensa hag̃ua; hasẽmba rei; hasy ipyʼápe ha upéva rupi ipiru térã ikyrave; ndahetiaʼevéi, ndaikyreʼỹvéi; saʼive ombaʼapo, ikeraiháre oiko, haʼetévaicha chupe ohecha, oñandu térã ohendúva pe omanovaʼekuépe; oiméramo pe omanóva peteĩ mitã, ojahéi rei iména térã hembirekóre.

Oĩ porãmiévo: ombyasy ha ohechagaʼu pe omanovaʼekuépe; imanduʼa umi mbaʼe porãre ohasavaʼekue hendive, heta vése imanduʼa umi mbaʼe oporombopukávare.

Mbaʼéichapa oñeñandu pe sy imembykuárõ térã imemby onasérõ heʼõngue

Imembýmaramo jepe, Monna ohaʼarõ vyʼápe onase imembykuñaʼi. Onase mboyve jepe haʼe “ohuga hendive, omoñeʼẽ chupe ha ohecha chupe iképe entéro”.

Haʼe ha pe imemby oñemoag̃uive ohóvo ojuehegui. Monna omombeʼu: “Rachel Anne opyvoiʼi jepi cherehe ha oity pe lívro amoĩva che rye ári; pyharekue nachemongéimi. Chemanduʼa gueteri oñepyrũramóme opyvoiʼi, haʼetévaicha opokóva cherehe mbeguekatu kunuʼũme. Okuʼévo katuete chemyenyhẽ mborayhúgui. Aikuaa porãiterei ningo chupe, upévare añandukuaa hasy jave”.

Monna omombeʼuve: “Pe doktór ndacheroviái, ha tardeterei jepéma. Heʼi chéve ani hag̃ua ajepyʼapyve. Chéverõ g̃uarã añandu arakaʼetépa che memby omano. Peichaháguinte ojere hatã che retepýpe. Pe ótro día ikoʼẽma omano”.

Péva ndojehúi Mónnape añónte. Heʼiháicha pe lívro Surviving Pregnancy Loss (Mbaʼéicha ñambohovaikuaa ñanemembykuáramo), ohaivaʼekue Friedman ha Gradstein, Estados Unídospe añónte káda áño un millón rupi oĩ imembykuáva. Ha jaipapátaramo opárupi ko yvy ári hetavéntema.

Heta hénte ndohechakuaái jepi pe kuña imembykuáva térã imemby onaséva heʼõngue ndaikatuveimaha hesarái upévagui. Pór ehémplo: Verónica, peteĩ kuñakarai ijedámava, imanduʼa umi imembykuárõ guare ha, koʼýte pe imemby onasevaʼekue heʼõngue, okakuaárõ jepe nueve mése ha orekóramo jepe 6 kílo. Dos semána oguereko hetepýpe pe imemby reʼõngue. Haʼe heʼi: “Peteĩ sy imemby onaséva heʼõngue koʼýte oñeñandu vaieterei”.

Heta vése hapicha kuña jepe nontendéi umi sy péicha oñeñandúvape. Peteĩ kuña imembykuavaʼekue heʼi: “Aju antende hasyveháicha ko mbaʼe ahechakuaaʼỹvaʼekue ojehu mboyve chéve. Ndaikuaáiningoraʼe ni michĩmi mbaʼépa anga ohasáraʼe umi che amigakuéra. Ndahechakuaaietevaʼekue chupekuéra ha péicha avei oĩ umi ndacherechakuaáiva koʼág̃a”.

Peteĩ provléma ikatúva oĩve haʼe pe kuña oimoʼãramo iména nombyasyiha pe oikóva haʼe ombyasyháicha. Peteĩ tembireko heʼi: “Upérõ guare che ména nontendeiete pe ojehúva chéve. Chupe g̃uarã haʼetévaicha ku ndacheryeguasuivaʼekue mbaʼe. Ndaikatúi ombyasy pe che ambyasyháicha. Ohechakuaa añete pe akyhyjeha, péro nombyasýi pe che ambyasýva”.

Menakuéra ikatu péichante voi, noñandúigui pe mitãme isy oñanduháicha. Upéicharamo jepe, haʼekuéra oñeñandu vai avei. Tekotevẽ mokõivéva ohechakuaa oñeñandu vaiha ndohechaukáiramo jepe peteĩcha. Ombyasyvaʼerã oñondive pe oikóva. Pe ména ndohechaukáiramo pe oñandúva, hembireko ikatu oimoʼã haʼe ipyʼahatãha. Upévare penerasẽvaʼerã oñondive, peñoañuã ha peje ojupe mbaʼépa pepensa. Pehechauka peikotevẽtereiha ojuehe. Menakuéra, pehechakuaáke mbaʼépa oñandu pene rembireko.

Síndrome de muerte infantil súbita: mbaʼéichapa ikatu jagueropuʼaka pe mbaʼembyasy

Peteĩ mitã omano reírõ ojapo vaieterei opavavére. Peteĩ árante, peteĩ mitã oĩ porã ha hesãiva ndopayvéi sapyʼa. Upéva ningo peteĩ mbaʼe oñehaʼarõʼỹva. Máva piko oimoʼãta pe mitã omanotaha ituvakuéra mboyve? Pe sy oñanduháicha mborayhu ijapyraʼỹva imembymíre, upéicha avei omanóvo oñandu pe mbaʼembyasy ijapyraʼỹva.

Tuvakuéra oimoʼã ikúlpare omanoha pe mitã. Haʼetévaicha chupekuéra ñoñangarekoporãi rupi hese omanoha chuguikuéra. Oñeporandu hikuái: ‘Mbaʼépa rojapovaʼerãmoʼã ani hag̃ua omano?’.b Sapyʼánte oĩ ména mbaʼeveʼỹetére ombojáva hembirekóre pe oikóva. Ohórõ guare ombaʼapo, pe mitã oĩ porãiterei kuri. Oúrõ g̃uarã, oikuaa omanohague ikúnape. Mbaʼépa ojapohínaraʼe hembireko? Moõ piko oĩraʼe upérõ? Ani hag̃ua iprovléma oñondive, pe ména ha tembireko tekotevẽ oñemongeta porã pe oikovaʼekuére.

Avave ndaikatúi oikuaa ni ojoko pe mitã ñemano. La Biblia heʼi: “Ahecha ko arapýre, umi iñakũáva naitenondeiha oñanihápe, ipoderósova nosẽporãiha ñorairõhápe, ndahaʼéi iñarandúva orekóva hoʼuvaʼerã, ha umi ojepyʼamongetakuaáva ndaiplatahetaiha; avei umi oikuaáva heta mbaʼe ndahaʼéi osẽ porãva oimehápe; pe tiémpo ha pe oikóva ñahaʼarõʼỹre ohupytýgui opavavépe” (Eclesiastés 9:11, NM).

Mbaʼéichapa ikatu ñaipytyvõ pe mitã omanóva hentekuérape? Peteĩ sy imemby manovaʼekue heʼi: “Peteĩ che amíga ou, ha ajerureʼỹre chupe omopotĩmbaite ore róga. Oĩ ojapóva oréve ore karurã. Oĩ avei chepytyvõva cheañuãvo, heʼiʼỹre chéve mbaʼeve. Nañeʼẽséi voi upévare. Namombeʼuséi manterei pe oikovaʼekue. Naiméi ambohovái hag̃uáicha umi oporandúvape oikuaaségui reínte, umi ontendeukáva chéve oĩhague ajapo vaíva. Che ningo isy ha ajapovaʼerãmoʼã oimeraẽ mbaʼe ani hag̃ua omano che memby”.

b Pe síndrome de muerte infantil súbita, ojagarrave mitã orekóva un més guive seis mése peve, ha oiko peteĩ mitã hesãiva omano reívo ojekuaaʼỹre mbaʼérepa. Oĩ heʼíva oñemoñenóramo pe mitã ovayvávo térã ijykévo, ovapývo rangue, ikatuha oipytyvõ ani hag̃ua ojagarra chupe. Upeichavérõ jepe, ndaikatúi ojejokopávo pe muerte súbita.