Nugbonọ po Adọgbotọ po to Kọgbidinamẹ Nazi Tọn Glọ
To 17 juin 1946, Ahọsi Wilhelmina Pays-Bas tọn do owẹ̀n awuvẹmẹ tọn de hlan whẹndo Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn de to Amsterdam. Lẹndai etọn wẹ nado do sisi etọn hia na visunnu whẹndo lọ tọn, yèdọ Jacob van Bennekom, he ko yin hùhù gbọn Nazi lẹ dali to Wẹkẹ-Whàn II whenu. To owhe delẹ die wayi, pipli tonudọtọ todaho Doetinchem tọn lẹ, yèdọ otò de he tin to adà whèzẹtẹn-waji Pays-Bas tọn, basi dide nado do oyín Bernard Polman tọn, he sọ yin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn he ko yin hùhù to awhàn lọ whenu lẹ mẹ na tohomẹ-liho de.
NAEGBỌN Nazi lẹ diọnukunsọ Jacob, Bernard, po Kunnudetọ Jehovah tọn devo he tin to Pays-Bas to Wẹkẹ-Whàn II whenu lẹ po? Podọ etẹwẹ hẹn Kunnudetọ ehelẹ penugo nado gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ to owhe susu homẹkẹndomẹ kanyinylan tọn lẹ glọ bosọ wá duale sisi po pipà tòmẹnu yetọn lẹ tọn po gọna ahọsi lọ tọn to agọgbọnẹnmẹ? Nado mọnukunnujẹemẹ, mì gbọ mí ni gbadopọnna nujijọ delẹ he dekọtọn do nude he taidi ahididi Davidi-po-Goliati po tọn to pipli kleun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn po titobasinanu huhlọnnọ Nazi tọn po ṣẹnṣẹn mẹ.
Yin Alọhẹndotena—Ṣigba Yin Zohunhunnọ Hugan Gbede Pọ́n Tọn
To 10 mai 1940, awhànpa Nazi tọn yangbé Pays-Bas tọn po awuyiya po. To whenuena e yindọ owe he nọ yin mimá gbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali lẹ hungona nuyiwa ylankan Nazi tọn bosọ to avùnlọyina Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn, Nazi lẹ tẹnpọn po awuyiya po nado doalọtena nuwiwa Kunnudetọ lẹ tọn lẹ. To nuhe ma pé osẹ atọ̀n to whenuena Nazi lẹ yangbé Pays-Bas tọn godo, yé de gbedide nuglọ tọn de tọ́n he hẹnalọdotena Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. To 10 mars 1941, linlin linlinnamẹwe tọn de hẹn alọhẹndotenamẹ lọ jẹ gbangba, bo sawhẹ nujijla awhàn-tintọ́nmẹ “sọta tohọluduta lẹpo po nuzedai ṣọṣi tọn lẹ po” tọn dokọna Kunnudetọ lẹ. Taidi kọdetọn de, ogbé Kunnudetọ lẹ tọn yinyan sinyẹn deji.
Po awuvivi po, dile etlẹ yindọ Gestapo, kavi ponọ nuglọ tọn kanylantọ lẹ ze ṣọṣi lẹpo do nuvẹdomẹ glọ, titobasinanu Klistiani tọn dopo gee wẹ e dohomẹkẹn sinsinyẹn. Whenuho-kàntọ Pays-Bas tọn lọ Doto Louis de Jong dọmọ: “Homẹkẹndomẹ kakajẹ okú gbajẹgbonu do pipli sinsẹ̀n tọn dopo gee ji—yèdọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ.”—Het Koninkrik der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Ahọluduta Pays-Bas tọn to Wẹkẹ-Whàn Awetọ Whenu).
Ponọ Pays-Bas tọn lẹ kọngbedopọ hẹ Gestapo lẹ to dindin po wiwle Kunnudetọ lẹ po mẹ. To yidogọ mẹ, nugopọntọ tomẹyitọ de he ko dibu bo ko lẹzun atẹṣitọ wleawuna nudọnamẹ lẹ gando yisenọ hatọ dai tọn etọn lẹ go na Nazi lẹ. To vivọnu avril 1941 tọn, Kunnudetọ 113 ko yin wiwle. Be mẹgbeyinyan kanyinylan tọn ehe hẹnalọdotena nuwiwa yẹwhehodidọ tọn lẹ wẹ ya?
Gblọndo lọ yin mimọ to Meldungen aus den Niederlanden (Linlin lẹ Sọn Pays-Bas Mẹ), yèdọ kandai zẹẹmẹ basinanu tọn de he Sicherheitspolizei (Ponọ Hihọ́-Basinamẹ) Allemagne tọn lẹ wleawuna to avril 1941 mẹ. Linlin lọ dọ gando Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ go dọmọ: “Hagbẹ klandovo heyin gbigbẹdai ehe to nukọnzindo to nuwiwa huhlọnnọ de mẹ to aigba lọ blebu ji, to opli he ma sọgbe hẹ osẹ́n lẹ basi bosọ to wema pẹvipẹvi he tindo nulila lẹ taidi ‘Homẹkẹndido Kunnudetọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ yin sẹ́nhẹngba de’ podọ ‘Jehovah na sayana homẹkẹndomẹtọ lẹ po vasudo madopodo po’ tlẹ́ do nugo lẹdo pé.” Osẹ awe to godo mẹ asisa dopolọ na linlin dọ “mahopọnna afọdide heyin hinhẹn sinyẹn deji heyin zize gbọn Ponọ Hihọ́-Basinamẹ tọn lẹ dali sọta nuwiwa Biblu Plọntọ lẹ tọn lẹ, nuwiwa yetọn lẹ zindonukọn nado to jijideji.” Mọwẹ, mahopọnna owù yinyin wiwle tọn, Kunnudetọ lẹ zindonukọn to azọ́n yetọn mẹ, bo do nuhe hugan owe dopodopo 350 000 gbonu na gbẹtọ paa lẹ to 1941 kẹdẹ gblamẹ!
Etẹwẹ hẹn pipli pẹvi ṣigba he to jijideji heyin Kunnudetọ fọtọ́n vude lẹ tọn ehe penugo nado tindo adọgbigbo lọ nado nọavunte sọta kẹntọ budonamẹtọ yetọn lẹ? Taidi yẹwhegán nugbonọ Isaia hohowhenu tọn, Kunnudetọ lọ lẹ dibusi Jiwheyẹwhe, e mayin gbẹtọ gba. Etẹwutu? Na yé yí hogbe mẹhẹndeji Jehovah tọn lẹ hlan Isaia do ahun mẹ wutu he dọmọ: “Yẹn, yèdọ yẹn wẹ [Ewọ] he to homẹmiọnna mì: mẹnu wẹ hiẹ, bọ hiẹ na do dibuna gbẹtọ he na kú?”—Isaia 51:12.
Adọgbigbo Nọ Biọ Sisi
To vivọnu 1941 tọn, sọha Kunnudetọ he ko yin wiwle lẹ tọn ko jideji jẹ 241. Ṣigba, vude joawu na obu gbẹtọ tọn. Willy Lages, heyin hagbẹ diyin ponọ nuglọ Allemagne tọn de, yin hoyidọ sọn e dè nado dọ dọ “90 to kanweko ji Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn wẹ gbẹ́ nado dọ nudepope tọ́n, to whenuena sọha vude poun pipli devo lẹ tọn wẹ tindo huhlọn lọ nado gbọṣi abọẹ.” Ayidonugo de heyin bibasi gbọn sinsẹ̀ngán Pays-Bas tọn Johannes J. Buskes, heyin zizedo gànpamẹ hẹ delẹ to Kunnudetọ lẹ mẹ dali, do nugbo-yinyin hodidọ Lages tọn lẹ hia. To 1951, Buskes wlan dọmọ:
“To whenẹnu dọ́n, yẹn wleawuna sisi daho de na yé na tudido yetọn po huhlọn yise yetọn tọn po. Yẹn ma na wọnji dawe jọja lọ go pọ́n gbede—e ma na ko hugan owhe 19-mẹvi gba—mẹhe ko má alọnuwe pẹvipẹvi lẹ he dọ dọdai aijijẹ Hitler po Reich Atọ̀ntọ tọn po. . . . Ewọ sọgan ko yin tuntundote to osun ṣidopo gblamẹ eyin e na dopagbe nado doalọtena nuwiwa mọnkọtọn lẹ. Ṣigba e gbẹ́ ma nado wà ehe po nùzindonuji sinsinyẹn po, podọ e yin owhẹ̀ azọ́n sinsinyẹn wiwà kakadoi to Allemagne tọn dá na. Mí yọ́n nuhe enẹ zẹẹmẹdo taun. To afọnnu he bọdego to whenuena ewọ to yinyin pinplan sọyi bọ mí dọ e zun whedenu na ẹn, yẹn dọna ẹn dọ mí na nọ lẹnnupọn gando ewọ go bo nasọ nọ hodẹ̀ na ẹn. Gblọndo dopo gee etọn wẹ yin dọ: ‘Mì hanu na yẹn tọn blo. Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na wá dandan.’ Hiẹ ma sọgan wọnji onú mọnkọtọn go gba, yin etlẹ yindọ hiẹ tindo agọjẹdonu sinsinyẹn lẹpo sọta nuplọnmẹ Kunnudetọ Jehovah tọn ehelẹ tọn lẹ.”
Mahopọnna nukundiọsọmẹ kanyinylan tọn, sọha Kunnudetọ lẹ tọn to jijideji zọnmii. To whenuena e yindọ nudi 300 delẹ wẹ tin ojlẹ vude jẹnukọnna wẹkẹ whàn awetọ, sọha lọ ko jideji jẹ 1 379 to 1943. E blawu dọ, to vivọnu owhe enẹ dopolọ tọn, 54 to Kunnudetọ he hugan 350 he ko yin wiwle lẹ mẹ ko kú to osla yasanamẹ tọn voovo lẹ mẹ. To 1944, Kunnudetọ Jehovah tọn 141 lẹ sọn Pays-Bas wẹ gbẹsọ yin hinhẹn do osla yasanamẹ tọn voovo lẹ mẹ.
Owhe Godo Tọn Homẹkẹndomẹ Nazi Tọn
To azán titengbe, 6 juin 1944 tọn godo, homẹkẹndido Kunnudetọ lẹ biọ owhe godo tọn etọn mẹ. To awhànfunfun-liho, Nazi lẹ po awukọndopọhẹmẹtọ yetọn lẹ po pannukọn yinyin zinzindai. Mẹde sọgan lẹndọ to ninọmẹ ehe mẹ Nazi lẹ na gbọjọ to ogbé Klistiani homẹvọnọ lẹ tọn yinyan mẹ. Ṣogan, to owhe enẹ mẹ, Kunnudetọ 48 devo lẹ wẹ yin wiwle, bọ 68 devo to Kunnudetọ he tin to gànpamẹ lẹ kú. Dopo to yé mẹ wẹ Jacob van Bennekom, heyin nudego jẹnukọn.
Jacob owhe-18-mẹvi tin to omẹ 580 heyin bibaptizi to 1941 taidi Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ. To madẹnmẹ to enẹgodo e gbẹ́ azọ́n dagbe de dai na e biọ dọ ewọ ni jogbena kadaninọ Klistiani tọn etọn wutu. E kẹalọyi azọ́n de taidi wẹnsagun de bosọ jẹ sinsẹ̀nzọnwa ji taidi lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn de. Dile e to owe Biblu tọn kùn yì, e yin mimọ bo yin wiwle. To août 1944, Jacob owhe-21-mẹvi wlanwe hlan whẹndo etọn sọn ganpa de he tin to todaho Rotterdam tọn mẹ dọmọ:
“Yẹn tin to ninọmẹ dagbe mẹ bosọ gọ́na ayajẹ. . . . Kakajẹ din yẹn ko yin hokanse whla ẹnẹ. Ojlẹ awe tintan lẹ yin dehe sinyẹn taun, podọ yẹn yin hihò sinsinyẹn, ṣigba gbọn huhlọn po dagbewanyi majẹhẹ Oklunọ tọn po dali, kakajẹ din yẹn penugo bo ma ko dọ nudepope tọ́n gba. . . . Yẹn ko penugo nado na hodidọ lẹ tofi, yèdọ ṣidopo to popolẹpo mẹ, po lẹndopọ gbẹtọ 102 he dotoai lẹ tọn po. Delẹ to omẹ ehelẹ mẹ do ojlo dagbe hia, bo ko sọ dopagbe dọ to afọdopolọji he yé yin tuntundote, yé na zindonukọn po ehe po.”
To 14 septembre 1944, Jacob yin zize sọyi osla yasanamẹ tọn de mẹ to todaho Pays-Bas tọn heyin Amersfoort tọn mẹ. Etlẹ yin to finẹ e zindonukọn to yẹwhehodidọ mẹ. Gbọnna? Gàntọ hatọ de flin dọmọ: “Gàntọ lẹ nọ bẹ siga he ponọ lẹ ko nù pò bo bẹ dlan gbé lẹ pli bosọ nọ yí weda Biblu tọn lẹ zan taidi wema siga tọn lẹ. To whedelẹnu Jacob nọ penugo nado hia ohó vude lẹ sọn weda Biblu tọn he yè jlo na yizan nado blá siga de mẹ. To afọdopolọji, e nọ yí ohó ehelẹ zan taidi dodonu de na yẹwhehodidọ na mí. To madẹnmẹ, mí do yinkọ na Jacob dọ ‘Dawe Biblunọ.’ ”
To octobre 1944, Jacob tin to pipli gàntọ susugege heyin gbedena nado kùn odò he mẹ yè na bẹ awhàn-hún lẹ do de mẹ. Jacob gbẹ́ nado wà azọ́n lọ na ayihadawhẹnamẹnu etọn ma na dike ewọ ni nọgodona vivẹnudido awhàn tọn lọ wutu. Dile etlẹ yindọ e nọ yin nukunvando gbọzangbọzan gbọn ponọ lẹ dali, e ma jogbe gba. To 13 octobre ponọgan de dè e sẹ̀ sọn ganpa ṣokẹdẹninọ tọn lọ mẹ lẹkọ do azọ́nwatẹn lọ. Whladopo dogọ, Jacob sọ hẹn tenọgli etọn go. To godo mẹ, Jacob yin gbedena nado kùn yọdo edetiti tọn bosọ yin sòdedo hù.
Ogbé Kunnudetọ lẹ Tọn Yinyan Zindonukọn
Teninọ adọgbigbo Jacob po mẹdevo lẹ po tọn gblehomẹna Nazi lẹ tlala bosọ fọ́n ogbé Kunnudetọ lẹ tọn yinyan devo dote. Yanwle tangan yetọn dopo wẹ Evert Kettelarij owhe-18-mẹvi. To tintan whenu, Evert penugo nado họnyi bo họnbẹ, ṣigba e yin wiwle to godo mẹ bosọ yin hihò sinsinyẹn nado na nudọnamẹ lẹ gando Kunnudetọ devo lẹ go. E gbẹ́ podọ e yin didohlan Allemagne nado wazọ́n sinsinyẹn huhlọnnọ.
To osun octobre 1944 enẹ dopolọ mẹ, ponọ lẹ jẹgodona asu mẹdaho Evert tọn, heyin Bernard Luimes. To whenuena yé mọ ẹn, ewọ tin po Kunnudetọ awe devo lẹ po—yèdọ Antonie Rehmeijer po Albertus Bos po. Albertus ko yí osun 14 zan to osla yasanamẹ tọn de mẹ wayi. Ṣogan, to didetọn etọn godo, e sọ vọ́ azọ́n yẹwhehodidọ tọn ji jẹ po zohunhun po. Jẹnukọn whẹ́ dawe atọ̀n lọ lẹ yin hihò matin lẹblanu gbọn Nazi lẹ dali, podọ yé yin sòdedo hù to godo mẹ. To vivọnu awhàn lọ tọn godo kẹdẹ wẹ oṣiọ yetọn lẹ yin mimọ bosọ yin vivọ́ dì. To madẹnmẹ to awhàn lọ godo, linlinnamẹwe lẹdo lọ mẹ tọn susu lẹ na linlin mẹhuhu ehe tọn. Dopo to linlinnamẹwe lọ lẹ mẹ wlan dọ Kunnudetọ atọ̀n lọ lẹ ko nọ saba gbọn gbesisọ dali gbẹ́ nado wazọ́n depope he jẹagọdo osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn na Nazi lẹ bosọ yidogọ dọ “na ehe wutu, yé dona yí ogbẹ̀ yetọn lẹ do suahọ.”
To madẹnmẹ, to 10 novembre 1944, Bernard Polman, heyin nudego jẹnukọn, yin wiwle bosọ yin didohlan nado wazọ́n to azọ́nwatẹn awhànfunfun tọn de mẹ. Ewọ kẹdẹ wẹ yin Kunnudetọ dopo gee he tin to mẹhe yin hinhẹn nado wazọ́n sinsinyẹn lẹ mẹ podọ omẹ dopo gee lọ he gbẹ́ nado wazọ́n ehe. Ponọ lẹ tẹ́n aliho wintinwintin nuyiwa tọn voovo lẹ pọ́n nado hẹn ẹn jogbe. E ma nọ yin nina núdùdù depope. E sọ yin hihò to kanyinylan mẹ po opò lẹ, fẹli, gọna yonu osò de tọn po. To yidogọ mẹ, e yin hinhẹn po huhlọn po nado zinzọnlin gbọn osin fifá he jẹ kligonu de mẹ, podọ to enẹgodo e yin súsú do gànhọ fifá aigba glọ tọn de mẹ, to fie e dona yí ozán lọ zan te to avọ̀ fifá etọn lẹ mẹ. Ṣogan, Bernard ma jogbe gba.
To ojlẹ enẹ whenu, awe to nọviyọnnu Bernard tọn lẹ mẹ, he ma yin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ, yin dotẹnmẹ na nado dla ẹ pọ́n. Yé dotuhomẹna ẹn nado diọ linlẹn etọn, ṣigba enẹ ma yinuwadeji to aliho depope mẹ gba. To whenuena yé kanse Bernard eyin yé sọgan wà nudepope na ẹn, e na ayinamẹ dọ yé ni yì whégbè bo plọn Biblu. Enẹgodo homẹkẹndomẹtọ etọn lẹ na dotẹnmẹ asi hóhónọ etọn nado dla ẹ pọ́n, po nukundido lọ po dọ ewọ sọgan hẹn ẹn nado gbà tenọgli etọn. Ṣigba tintin to finẹ etọn po hogbe adọgbigbo tọn etọn lẹ po yinuwa nado hẹn nudide Bernard tọn nado gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ hlan Jiwheyẹwhe lodo deji poun wẹ. To 17 novembre 1944, Bernard yin sòdedo gbọn atọ́n to yasanamẹtọ etọn lẹ mẹ dali dile mẹhe yin hinhẹn nado wazọ́n sinsinyẹn devo lẹpo to pinpọn. Etlẹ yin to whenuena Bernard ko kú godo, bọ agbasa etọn ko yin tintlẹ́n gbọn sòpẹ́n lẹ dali, ponọgan he to anadenanu lọ lẹzun adinọ sinsinyẹn sọmọ bọ e de osò etọn tọ́n bosọ desòdo Bernard gbọn nukun etọn awe lẹ mẹ lùntọ́n.
Dile etlẹ yindọ nuyiwahẹmẹ kanlinjọmẹ tọn ehe hẹn Kunnudetọ he sè dogbọn mẹhuhu lọ dali lẹ jọsi, yé gbọṣi nugbonọ-yinyin po adọgbigbo po mẹ bosọ zindonukọn to nuwiwa Klistiani tọn yetọn mẹ. Agun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn pẹvi dopo, he tin sẹpọ lẹdo he mẹ Bernard yin hùhù te, na linlin to madẹnmẹ to mẹhuhu lọ godo dọmọ: “To osun ehe mẹ, mahopọnna jẹhọn po jikun po gọna awusinyẹnnamẹnu lẹ he Satani ko ze do omọ́liho mítọn ji, mí ko penugo nado hẹn nuwiwa mítọn jideji taun. Sọha ganmẹ heyin yiyizan to lizọnyizọn lọ mẹ tọn yiaga sọn 429 jẹ 765. . . . Dile mẹmẹsunnu dopo to yẹwhehodọ, e dukosọ hẹ dawe de he ewọ penugo nado dekunnuna to aliho dagbe mẹ. Dawe lọ kanse eyin yise ehe dopolọ wẹ dawe he ko yin sòdedo lọ tọn. To sisè dọ dopolọ wẹ godo, dawe lọ dawhá dọmọ: ‘Dawe nankọtọn die, yise nankọtọn die! Nuhe yẹn nọ ylọ dọ asuka whenuho tọn to yise mẹ niyẹn!’ ”
Yin Finflin Gbọn Jehovah Dali
To mai 1945 Nazi lẹ yin dududeji bosọ yin yinyan sọn Pays-Bas. Mahopọnna homẹkẹndomẹ madoalọte lẹ to awhàn lọ whenu, sọha Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ko jideji sọn kanweko vude lẹ jẹ nuhe hugan 2 000. To hodidọ gando Kunnudetọ awhàn whenu tọn ehelẹ go mẹ, whenuho-kàntọ Doto de Jong yigbe dọmọ: “Sọha suhugan yetọn gbẹ́ nado mọ́n yise yetọn mahopọnna budonamẹ po yasanamẹ ylankan po.”
Enẹwutu, po whẹwhinwhẹ́n dagbe po wẹ aṣẹpipa lẹdo mẹ tọn delẹ dona flin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ na teninọ adọgbigbo tọn he yé ze to nukọn gandudu Nazi tọn. Ṣigba, dehe yin titengbe hugan, kandai whanpẹnọ he sọgbe Kunnudetọ awhàn whenu tọn ehelẹ tọn na yin finflin gbọn Jehovah po Jesu po dali. (Heblu lẹ 6:10) To Gandudu Owhe Fọtọ́n Jesu Klisti tọn he to dindọnsẹpọ whenu, Kunnudetọ nugbonọ po adọgbotọ ehelẹ po he ze ogbẹ̀ yetọn jo to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ na yin finfọn sọn yọdo oflin tọn lẹ mẹ, po todido ogbẹ̀ madopodo tọn to paladisi aigba ji tọn de mẹ po!—Johanu 5:28, 29.
[Yẹdide to weda 24]
Jacob van Bennekom
[Yẹdide to weda 26]
Linlinwe he de gbedide alọhinhẹndotena Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn tọ́n
[Yẹdide to weda 27]
Adusi mẹ: Bernard Luimes; odò: Albertus Bos (amiyọ̀n mẹ) po Antonie Rehmeijer po; odò: Wekantẹn Ogbẹ́ tọn to Heemstede