Sinsẹ̀n Klistiani Tọn Gbayipe to Ju Owhe Kanweko Tintan Tọn lẹ Ṣẹnṣẹn

OPLI vonọtaun de yin bibasi to Jelusalẹm to nudi owhe 49 W.M. “Mẹhe di dòtin” agun Klistiani owhe kanweko tintan tọn lẹ—Johanu, Pita, po nọvisunnu daa Jesu tọn Jakobu po—tin to opli lọ tẹnmẹ. Omẹ awe devo he mí sè dọ yé tin to opli lọ tẹnmẹ lẹ wẹ apọsteli Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn Balnaba po. Todowhinnu opli lọ tọn bẹ lehe aigba-denamẹ daho whenẹnu tọn na yin mimá na azọ́n yẹwhehodidọ tọn do hẹn. Paulu basi zẹẹmẹ dọmọ: “Yé yí adusilọ kọndopọ tọn hlan yẹn po Balnaba po; na míwlẹ ni yì Kosi lẹ dè, na yewlẹ ni yì owhẹgbo tọn lẹ dè.”—Galatianu lẹ 2:1, 9.a

Nawẹ mí dona mọnukunnujẹ gbekọndopọ ehe mẹ gbọn? Be aigba-denamẹ he ji yẹwheho wẹndagbe lọ tọn na yin didọ te yin mimá to aliho de mẹ bọ mẹdelẹ na yì Ju po mẹdiọzun Juvi lẹ po dè to whenuena mẹdevo lẹ na yì Kosi lẹ dè wẹ ya? Kavi be gbekọndopọ lọ sinai do mimá lẹdo aigba tọn lẹ ji wẹ ya? Nado mọ gblọndo he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe, mí dona dindona nudọnamẹ whenuho tọn delẹ gando Ju he tin to gbéji lẹ go, enẹ wẹ Ju he nọ nọ̀ otò he ma tin to lẹdo Palestine tọn mẹ lẹ.

Ju lẹ to Owhe Kanweko Tintan Whenu

Ju nẹmu wẹ tin to gbéji to owhe kanweko tintan whenu? E taidi dọ weyọnẹntọ susu kọngbedopọ hẹ owe lọ Atlas of the Jewish World he dọmọ: “E vẹawu nado dọ sọha tangan de, ṣigba e ko yin sọhayina po lẹnpọn dagbe po dọ ojlẹ vude jẹnukọnna owhe 70 W.M., Ju livi awe daa wẹ tin to Jude bọ nuhe hugan livi ẹnẹ tin to lẹdo Ahọluigba Lomu tọn he pò lẹ mẹ. . . . E yọnbasi dọ Ju lẹ ni yì 10 to kanweko ji sọha gbẹtọ he nọ nọ̀ ahọluigba lọ mẹ lẹ tọn, podọ to fie suhugan Ju lẹ tọn nọ nọ̀, to tòdaho ayimatẹn whèzẹtẹn-waji tọn lẹ tọn mẹ, yé sọgan ko yì 25 to kanweko ji kavi humọ.”

Fihe yé sù te hugan lẹ wẹ Silia, Asia Pẹvi, Babilọni, Egipti, to Whèzẹtẹn, bọ vude yetọn tin to Europe. Klistiani Juvi dowhenu tọn he yin yinyọnẹn ganji delẹ nọ̀ gbéji ga, taidi Balnaba he wá sọn Kiplu, Pliskila po Akuila po he wá sọn Pọntu podọ enẹgodo Lomu, Apọlo he wá sọn Alẹkzandlé, podọ Paulu he wá sọn Talsu.—Owalọ lẹ 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Ju he tin to gbéji lẹ ma wọnji owhé go gba. Di apajlẹ, yé nọ yí takuẹ whemẹwhemẹ tọn hlan tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ nado sọgan tindo mahẹ to gbẹzan po sinsẹ̀n-bibasi tẹmpli tọn po mẹ. Weyọnẹntọ John Barclay dọ gando ehe go dọmọ: “Kunnudenu susu dohia dọ akuẹ-bẹpli ehe, gọna nunina devo he adọkunnọ lẹ nọ yidogọ, yin godonọna po sọwhiwhe po gbọn Ju he tin to gbéji lẹ dali.”

Onú devo he dohia dọ yé ma wọnji owhé go wẹ gbejizọnlin he fọtọ́n susu yetọn nọ zin sọyi Jelusalẹm na hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn lẹ. Kandai Owalọ lẹ 2:9-11 tọn he na linlin do Pẹntikọsti owhe 33 W.M. ji do ehe hia. Ju he tin to hùnwhẹ lọ tẹnmẹ lẹ wá sọn Paltia, Media, Elami, Mẹsopotamia, Kapadokia, Pọntu, Asia, Fligia, Pamfilia, Egipti, Libia, Lomu, Klete, po Alabia po.

Pipli anadenanutọ tẹmpli mẹ tọn he tin to Jelusalẹm nọ kanwe hlan Ju he tin to gbéji lẹ. Kunnudenu dohia dọ Gamalieli, sẹ́nplọnmẹtọ he yin nùdego to Owalọ lẹ 5:34 mẹ, do wekanhlanmẹ lẹ hlan Babilọni po fidevo lẹ po. To whenuena apọsteli Paulu wá Lomu taidi gàntọ de to owhe 59 W.M., “ogán Ju lẹ tọn” lẹ dọna ẹn dọ “míwlẹ ma mọ owe de yí sọn Jude gbọn dali towe gba, mọ mẹmẹsunnu he sọn finẹ wá lẹ ma dohia kavi dọho awugble towe tọn de.” Ehe dohia dọ wekanhlanmẹ po linlin lẹ po nọ yin didohlan Lomu gbọzangbọzan sọn otò yetọn mẹ.—Owalọ lẹ 28:17, 21.

Biblu he Ju he tin to gbéji lẹ nọ yizan wẹ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn to Glẹkigbe mẹ he nọ yin yiylọdọ Septante. Owe alọdlẹndonu tọn de dọmọ: “Lẹnpọn dagbenu wẹ e yin nado wá tadona kọ̀n dọ LXX [Septante] yin hihia bo yin alọkẹyi to otò he ma tin to lẹdo Palestine tọn mẹ lẹ taidi Biblu kavi Owe-wiwe Ju he tin to gbéji lẹ tọn.” Klistiani dowhenu tọn lẹ lọsu yí lẹdogbedevomẹ dopolọ zan taun to nuplọnmẹ yetọn mẹ.

Pipli Klistiani he yin hagbẹ anademẹtọ to Jelusalẹm lẹ tọn yọ́n ninọmẹ ehelẹ ganji. Wẹndagbe lọ ko jẹ Ju he tin to gbéji lẹ dè to Silia po fidevo lẹ po, gọna Damasku po Antioku po. (Owalọ lẹ 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galatianu lẹ 1:21) To opli he yin bibasi to owhe 49 W.M. lọ ji, e họnwun dọ mẹhe tin to finẹ lẹ to tito basi na azọ́n sọgodo tọn lẹ. Mì gbọ mí ni gbadopọnna alọdlẹndonu Biblu tọn lẹ gando jideji he yin mimọ to Ju po mẹdiọzun Juvi lẹ po ṣẹnṣẹn go.

Kanṣiṣa He Gbejizọnlin Paulu Tọn lẹ Tindo hẹ Ju He Tin to Gbéji Lẹ

Azọ́ndenamẹ tintan apọsteli Paulu tọn wẹ ‘nado hẹn oyín Jesu Klisti tọn yì Kosi lẹ, po ahọlu lẹ po, po ovi Islaeli tọn lẹ po nukọn.’b (Owalọ lẹ 9:15) To opli he yin bibasi to Jelusalẹm lọ godo, Paulu zindonukọn nado dín Ju he tin to gbéji lẹ mọ to fidepope he e zingbejizọnlin yì. (Pọ́n apotin he tin to weda 14.) Ehe dohia dọ gbekọndopọ aigba-denamẹ tọn he yin nùdego jẹnukọn lọ sọgan ko sinai do mimá lẹdo aigba tọn lẹ tọn ji. Paulu po Balnaba po dlẹnkanna azọ́n mẹdehlan tọn yetọn hlan whèyihọ-waji Ahọluigba Lomu tọn, bọ mẹhe pò lẹ wadevizọn to Palestine podọ to lẹdo daho he mẹ Ju lẹ nọ nọ̀ to otò he tin to Whèzẹtẹn-waji lẹ.

To whenuena Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po bẹ azọ́n mẹdehlan tọn yetọn awetọ jẹeji sọn Antioku to Silia, yé yin anadena hlan whèyihọ-waji gbọ̀n Asia Pẹvi kaka do yì jẹ Tloa. Sọn finẹ yé juyi Makedonia na yé mọ dọ ‘Jiwheyẹwhe wẹ ylọ yé nado dọyẹwheho wẹndagbe tọn hlan Makedoniatọ lẹ.’ To nukọn mẹ, agun Klistiani tọn lẹ yin didoai to tòdaho Europe tọn devo lẹ mẹ, he bẹ Atẹni po Kọlinti po hẹn.—Owalọ lẹ 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

To nudi owhe 56 W.M., to vivọnu gbejizọnlin mẹdehlan tọn etọn atọ̀ntọ, Paulu basi tito nado yì whèyihọ-waji pete bo gbloada na aigba-denamẹ he ko yin nina ẹn to opli he yin bibasi to Jelusalẹm lọ ji. E wlan dọmọ: “Le e te to huhlọn ṣie mẹ, yẹn ko wleawu nado dọyẹwheho wẹndagbe tọn hlan mì omẹ he tin to Lomu lẹ ga,” podọ, “yẹn na gbọ̀n mì dè wá Spaini” kavi Espagne. (Lomunu lẹ 1:15; 15:24, 28) Ṣigba etẹwẹ dogbọn Ju susu he tin to gbéji to Whèzẹtẹn lẹ dali?

Ju He Tin to Whèzẹtẹn Lẹ

To owhe kanweko tintan W.M., Egipti wẹ Ju he tin to gbéji lẹ sù te hugan, titengbe to tatọ-tònọ etọn, Alẹkzandlé. Ju he tin to ahọnkan ajọwiwa po aṣa po tọn ehe mẹ yì fọtọ́n kanweko lẹ, bọ sinagọgu lẹ tin to ofi voovo lẹ to tòdaho lọ mẹ. Philon, Ju he nọ nọ̀ Alẹkzandlé de, sọalọakọ́n dọ e whè gbau nudi Ju livi dopo nkọ wẹ tin to Egipti to whenẹnu. Susu yetọn sọ sawhé do Libia he tin to yakẹ, to tòdaho Silene po lẹdo etọn lẹ po mẹ.

Ju he lẹzun Klistiani delẹ wá sọn lẹdo ehelẹ mẹ. Mí hia gando “Apọlo, he yè ji to Alẹkzandlé,” “omẹ delẹ . . . sọn Kiplu po Silene po,” gọna “Lukiu Silene tọn,” he gọalọna agun he tin to Antioku Silia tọn go. (Owalọ lẹ 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Gbọnvona alọdlẹndonu ehe, Biblu ma sọ dọ nudepope na mí gando azọ́n Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn go to Egipti po lẹdo etọn lẹ po mẹ, adavo kandai Klistiani wẹndagbe-jlatọ lọ, Filippi tọn, to whenuena e to kunnudena ojọ̀ Etiopianu lọ.—Owalọ lẹ 8:26-39.

Fidevo he Ju lẹ sọ sù te wẹ Babilọni, kaka yì jẹ Paltia, Media, po Elami po. Whenuho-kantọ de dọ dọ “Ju lẹ tin to lẹdo he tin to agbegbe Tigre po Euflate po tọn mẹ lẹpo, sọn Arménie jẹ ohù Pẹlsia tọn, podọ agewaji whèzẹtẹn tọn jẹ Ohù Caspienne, podọ whèzẹtẹn-waji jẹ Media.” Otanwe Encyclopaedia Judaica dọ dọ sọha yetọn na diblayi 800 000 kavi humọ. Josèphe he yin whenuho-kantọ Juvi owhe kanweko tintan tọn de dọna mí dọ Ju fọtọ́n susu he nọ nọ̀ Babilọni wẹ nọ zingbejizọnlin yì Jelusalẹm na hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn lẹ.

Be delẹ to mẹhe zingbejizọnlin sọn Babilọni yì Jelusalẹm lẹ mẹ yin bibaptizi to Pẹntikọsti owhe 33 W.M. tọn wẹ ya? Mí ma yọnẹn gba, ṣigba mẹhe wá sọn Mẹsopotamia lẹ tin to mẹhe dotoaina hodidọ apọsteli Pita tọn lẹ mẹ to gbenẹgbe. (Owalọ lẹ 2:9) Nuhe mí yọnẹn wẹ yindọ apọsteli Pita tin to Babilọni to gblagbla owhe 62-64 W.M. Finẹ wẹ e kàn wekanhlanmẹ etọn tintan te podọ vlavo awetọ lọsu ga. (1 Pita 5:13) E họnwun dọ Babilọni po Ju susu he tin to e mẹ po yin apadewhe aigba-denamẹ he yin nina Pita, Johanu, po Jakobu po to opli he yin alọdlẹndo to owe he yin kinkàn hlan Galatianu lẹ mẹ lọ tọn.

Agun Jelusalẹm Tọn po Ju He Tin to Gbéji lẹ Po

Jakobu, he tin to opli he ji aigba-denamẹ lẹ yin hodọdeji te ga, wadevizọn taidi nugopọntọ to agun Jelusalẹm tọn mẹ. (Owalọ lẹ 12:12, 17; 15:13; Galatianu lẹ 1:18, 19) E yí nukun etọn lẹ do mọ nujijọ Pẹntikọsti owhe 33 W.M. tọn to whenuena Ju fọtọ́n susu he wá sọn gbéji nado dla Jelusalẹm pọ́n lẹ kẹalọyi wẹndagbe lọ bo yin bibaptizi.—Owalọ lẹ 1:14; 2:1, 41.

To whenẹnu podọ to enẹgodo, Ju fọtọ́n susu nọ wá na hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn lẹ. Tòdaho lọ nọ gọfla na jonọ lẹ, podọ jonọ ehelẹ dona nọ̀ gbétatò he to yakẹ lẹ kavi gòhọ lẹ mẹ. Gbọnvona dọ yé nọ mọ họntọn yetọn lẹ, otanwe Encyclopaedia Judaica basi zẹẹmẹ dọ mẹhe zingbejizọnlin wá lọ lẹ nọ biọ tẹmpli mẹ nado basi sinsẹ̀n, sanvọ́, bo plọn Torah.

Ayihaawe ma tin dọ Jakobu po hagbẹ agun Jelusalẹm tọn he pò lẹ po yí dotẹnmẹ hundote ehelẹ zan nado dekunnuna Ju he tin to gbéji lọ lẹ. Apọsteli lẹ sọgan ko wàmọ po zinzin daho po to ojlẹ he mẹ “homẹkẹn [sinsinyẹn] de tin do agun he tin to Jelusalẹm ji” na okú Stefani tọn wutu. (Owalọ lẹ 8:1) Kandai lọ dohia dọ jẹnukọnna nujijọ ehe podọ to enẹgodo, zohunhun Klistiani ehelẹ tọn na yẹwhehodidọ dekọtọn do jideji mapote de mẹ.—Owalọ lẹ 5:42; 8:4; 9:31.

Etẹwẹ Mí Sọgan Plọn sọn Numimọ Yetọn lẹ Mẹ?

Mọwẹ, Klistiani dowhenu tọn lẹ dovivẹnu po ahundopo po nado dín Ju lẹ mọ to fidepope he yé sọgan tin te. To ojlẹ dopolọ mẹ, Paulu po mẹdevo lẹ po dovivẹnu nado jẹ Kosi lẹ dè to otò Europe tọn lẹ mẹ. Yé setonuna gbedide he Jesu na hodotọ etọn lẹ whẹpo do jo yé do nado hẹn “akọta lẹpo” zun nuplọntọ.—Matiu 28:19, 20.

Apajlẹ yetọn plọn mí nujọnu-yinyin yẹwhehodidọ to aliho he to kannukannu de mẹ tọn nado sọgan duvivi godonọnamẹ gbigbọ Jehovah tọn tọn. Mí sọ mọ ale he tin to mẹhe tindo sisi na Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ dindin mẹ, titengbe to aigba-denamẹ he ji Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma sù te lẹ. Be adà aigba-denamẹ agun mìtọn tọn delẹ nọ de sinsẹ́n tọ́n hugan devo lẹ wẹ ya? E sọgan yọ́n hugan nado nọ wazọ́n gbọzangbọzan to ehelẹ ji. Be nujijọ paa lẹ tin to lẹdo mìtọn mẹ he na biọ dọ vivẹnu vonọtaun ni yin didó to kunnudide mayin aṣa tọn kavi tòhomẹ-liho tọn mẹ ya?

Kandai Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn hihia to Biblu mẹ nọ hẹn ale wá na mí bosọ nọ gọalọna mí nado jẹakọhẹ zẹẹmẹ whenuho po lẹdo aigba tọn lẹ po tọn. Azọ́nwanu he mí sọgan yizan nado hẹn nukunnumọjẹnumẹ mítọn siso dogọ dopo wẹ alọnuwe lọ ‘Voyez le bon pays,’ he tindo yẹdide otò tọn po fọto susu lẹ po.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin to weda 14]

NUHIHA APỌSTELI PAULU TỌN NA JU HE TIN TO GBÉJI LẸ

JẸNUKỌNNA OPLI LỌ TO JELUSALẸM TO 49 W.M.

Owalọ lẹ 9:19, 20 Damasku — “e dọyẹwheho . . . to sinagọgu lẹ mẹ”

Owalọ lẹ 9:29 Jelusalẹm—“dọho . . . hẹ [Ju he nọ dó Glẹkigbe] lẹ”

Owalọ lẹ 13:5 Salami, Kiplu — “dọyẹwheho ohó Jiwheyẹwhe tọn tọn to sinagọgu Ju lẹ tọn mẹ”

Owalọ lẹ 13:14 Antioku to Pisidia — “biọ sinagọgu mẹ”

Owalọ lẹ 14:1 Ikonioni — “yì sinagọgu Ju lẹ tọn mẹ”

TO OPLI LỌ GODO TO JELUSALẸM TO 49 W.M.

Owalọ lẹ 16:14 Filippi — “Lidia, . . . mẹhe to Jiwheyẹwhe sẹ̀n”

Owalọ lẹ 17:1 Tẹsalonika — “sinagọgu Ju lẹ tọn de”

Owalọ lẹ 17:10 Belea — “sinagọgu Ju lẹ tọn”

Owalọ lẹ 17:17 Atẹni — “to ohó yí do to hójlẹ to sinagọgu mẹ hẹ Ju lẹ”

Owalọ lẹ 18:4 Kọlinti — ‘to hoyijlẹdohogo to sinagọgu mẹ’

Owalọ lẹ 18:19 Efesu — “biọ sinagọgu mẹ, bo yihodojlẹho hẹ Ju lẹ”

Owalọ lẹ 19:8 Efesu — “yì sinagọgu mẹ, bosọ yí tudido do dọho họ̀ osun atọ̀n”

Owalọ lẹ 28:17 Lomu — “ylọ ogán Ju lẹ tọn plidopọ”

[Yẹdide otò tọn to weda 15]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

Mẹhe sè wẹndagbe lọ to Pẹntikọsti owhe 33 W.M. lẹ wá sọn otò susu mẹ

ITALI

Lomu

ILLILIKUMI

MAKEDONIA

GRÈCE

Silene

LIBIA

KLETE

Atẹni

ASIA

BITINIA

FLIGIA

PAMFILIA

KIPLU

Jelusalẹm

EGIPTI

ETIOPIA

GALATIA

PỌNTU

KAPADOKIA

SILISIA

SAMALIA

JUDE

SILIA

MẸSOPOTAMIA

Babilọni

ALABIA

MEDIA

ELAMI

PALTIA

[Tọ̀sisa]

Ohù Méditerranée

Ohù yuu

Ohù Vẹẹ

Ohù Pẹlsia