Wleawu Nado Duto Ahlidanu lẹ Ji
“N’magbe nado jo azọ̀-nùnù do na dagbemẹninọ viyẹyẹ mítọn tọn wutu. Enẹwutu, n’kàn ‘Yè Ma Nọ Nù Azọ̀ Tofi’ bo tẹdo núgo do owhé mítọn gbè. Gànhiho dopo poun godo, ojlo lọ nado nù nicotine fọ́n to ahun ṣie mẹ taidi jẹhọn ahizi de, bọ n’tá siga dopo.”—Yoshimitsu to Japon.
DILE numimọ Yoshimitsu tọn dohia do, azọ̀-nùnù jijodo nọ bẹ avùnnukundiọsọmẹnu lẹ hẹn. Humọ, dodinnanu lẹ dohia dọ 90 to kanweko ji mẹhe dahli lẹ tọn wẹ masọ nọ penugo nado dudeji ba bo nọ gọjẹ azọ̀ nù ji. Enẹwutu, eyin a to tintẹnpọn nado jodo, e yọnbasi taun dọ ni pà we eyin a wleawufo nado duto avùnnukundiọsọmẹnu he e bẹhẹn lẹ ji. Avùnnukundiọsọmẹnu tẹlẹ wẹ yè nọ saba pehẹ?
Ojlo sinsinyẹn nado nù nicotine: Ojlo ehe nọ saba sinyẹn jẹ obá godo tọn mẹ to whenue yè gọ̀n siga ma nù na azán atọ̀n nkọ godo bo nọ depò to nudi osẹ awe godo. Dawe he ko jo azọ̀-nùnù do de dọ dọ to ojlẹ enẹlẹ mẹ, “ojlo lọ nọ wá bo nọ yì, e ma nọ nọ̀ aimẹ dẹn.” Ṣigba etlẹ yin to owhe lẹ godo, e gán gbẹ́ wá jlo we to ajiji mẹ nado nù azọ̀. Eyin enẹ jọ, ma yawu joawuna blo. Nọte na nukunwhiwhe atọ́n kavi humọ podọ ojlo lọ na juwayi.
Nudevo lẹ he nọ dohia dọ mẹde to azọ̀-nùnù jodo: To bẹjẹeji, e nọ vẹawuna mẹdelẹ nado nọ nukle, kavi nado na ayidonugo sọwhiwhe tọn nuhe to yìyì de podọ yé sọgan jẹ zìnpẹn ji po awubibọ po. To ninọmẹ devo lẹ mẹ, agbasa gán nọ vẹ́ yé, awutu gán nọ híhlí yé, yé gán nọ to odẹ́n jẹ, nọ pẹ́npẹ́n podọ numọtolanmẹ yetọn lẹ nọ to didiọ ehe nọ zọ́n bọ yé ma gán nọ fahomẹ, nọ yawu gblehomẹ kavi tlẹ mọ apọ̀. Amọ́, suhugan ohia ehelẹ tọn nọ depò to osẹ ẹnẹ jẹ ṣidopo gblamẹ.
To ojlẹ awusinyẹn tọn enẹ mẹ, onú taun-taun delẹ tin he a gán wà ehe na gọalọna we. Di apajlẹ:
● Nọ damlọn susu.
● Nọ nù osin tata kavi osin atin-sinsẹ́n tọn susu. Nọ dù núdùdù hùnsindagbe tọn.
● Nọ tindo mahẹ to aihundida lanmẹyiya tọn he to jlẹkaji lẹ mẹ.
● Nọ gbọ́n jẹhọn dagbe do afuje towe lẹ mẹ ganji.
Nuhe gán tẹ́n we pọ́n lẹ: Onú ehelẹ bẹ nuwiwa kavi numọtolanmẹ he gán fọ́n ojlo azọ̀-nùnù tọn dote na we lẹ hẹn. Di apajlẹ, vlavo a nọ saba nù siga whenue a to ahàn nù. Eyin mọ wẹ, bọ a to vivẹnudo nado jo azọ̀-nùnù do, a ma dona nọ hò do ahàn ji gbau. Na nugbo tọn, to nukọn mẹ, a gán wá jẹ ahàn towe nù ji po awuvivo po.
Po ehe po, eyin etlẹ ko yì ojlẹ susu he nicotine masọ to agbasa towe mẹ, azọ̀-nùnù gán gbẹ́ nọ wá jlo we eyin a wá mọ dewe to ninọmẹ he mẹ a nọ nù in te dai lẹ mẹ. Torben he go mí donù wayi yigbe dọ “Owhe 19 to whenue n’ko jo azọ̀-nùnù do godo, e gbẹ́ nọ wá jlo mi to whenue n’to kafe nù.” Amọ́ to paa mẹ, dile ojlẹ to yìyì, nuyiwadomẹji ninọmẹ he mẹ yè nọ nù azọ̀ te dai lẹ tọn nọ depò bọ yé masọ nọ fọ́n ojlo azọ̀-nùnù tọn dote namẹ ba.
Amọ́ ninọmẹ lọ nọ gbọnvo, eyin a nọ nù azọ̀ po ahàn sinsinyẹn po to ojlẹ dopolọ mẹ. Na nugbo tọn, dile a to vivẹnudo nado jo azọ̀-nùnù do, e gán biọ dọ a ni nọla na ahàn sinsinyẹn bosọ dapana fihe yè gán whlé we ahàn te lẹ, na suhugan mẹlẹ tọn nọ gọjẹ azọ̀ nù ji eyin yé to ahàn sinsinyẹn nù. Etẹwutu?
● Ahàn sinsinyẹn kẹnnẹkẹnnẹ de nùnù tlẹ sọgan yidogọna awuvivi he nicotine nọ hẹnwa.
● Ahàn nùnù to pọmẹ hẹ hagbẹ lẹ nọ saba zọnpọ hẹ azọ̀-nùnù.
● Ahàn sinsinyẹn nọ hẹn ẹn vẹawu nado yí wuntuntun zan bosọ nọ dekanpona aṣejininọ mẹtọn. Abajọ Biblu dọ dọ, ‘Ovẹn nọ de mẹwhinwhàn nado wà nuhe sọgbe sẹ̀.’—Hosea 4:11.
HAGBẸ LẸ Nọ yọ́n ogbẹ́ do. Di apajlẹ, dapana gbẹdido he ma yin dandan tọn lẹ hẹ mẹhe nọ nù azọ̀ lẹ kavi mẹhe gán ze e donukọnna we lẹ. Humọ, nọ dapana mẹhe ma nọ ylọ vivẹnudido towe nado jo azọ̀-nùnù do dọ nujọnu, vlavo bo nọ ṣá na we lẹ.
Numọtolanmẹ lẹ: Dodinnanu de dohia dọ diblayin mado-awe daa mẹhe gọjẹ azọ̀ nù ji lẹ tọn wẹ wàmọ na apọṣi yé kavi yé gblehomẹ jẹnukọn wutu. Eyin numọtolanmẹ de nọ fọ́n ojlo azọ̀-nùnù tọn dote na we, de ayiha sọn e ji—vlavo gbọn osin nùnù, ṣingọmu dùdù, kavi sadidi dali. Dovivẹnu nado hẹn linlẹn dagbe lẹ gọ́ ayiha towe mẹ, vlavo gbọn dẹ̀hiho hlan Jiwheyẹwhe dali kavi gbọn weda Biblu tọn delẹ hihia dali.—Salmu lẹ 19:14.
Dapana nukunpẹvi yíyí do pọ́n azọ̀-nùnù
● Siga dopo de ján n’dọ̀n poun.
Nugbo lọ: Siga dopo poun dindọn sọgan vọ́ huhlọn na nudi 50 to kanweko ji okàn apọ̀nmẹ tọn he ji nicotine nọ yinuwado lẹ tọn na gànhiho atọ̀n. Ehe gán zọ́n bọ mẹlọ na gọjẹ azọ̀ nù ji pete.
● N’nọ nù azọ̀ nado de lẹnpọn wẹ.
Nugbo lọ: Dodinnanu lẹ dohia dọ nicotine nọ zọ́n bọ osin agbasa mẹ tọn (hormones) he nọ hẹn lẹnpọn wá lẹ nọ jideji. Na taun tọn, azọ̀-nùnù ma nọ de lẹnpọn mẹtọn pò kakatimọ ojlo azọ̀-nùnù tọn he mẹlọ hẹn pekọ wá na wẹ nọ zọ́n bọ e nọ lẹnmọ.
● N’ma gán jo azọ̀-nùnù do gbede
Nugbo lọ: Pọndohlan mọnkọ tintindo na hẹn we gbọjọ. Biblu dọ dọ: “Eyin hiẹ gbọjọ to azán ayimajai tọn gbè, huhlọn towe ma na sọtẹ́n.” (Howhinwhẹn lẹ 24:10) Enẹwutu ma nọ lẹndọ e ma gán pà we blo. Mẹdepope he jlo na jo azọ̀-nùnù do nugbo bo hodo nunọwhinnusẹ́n yọ́n-na-yizan lẹ, taidi dehe to linlinnamẹwe ehe mẹ lẹ gán tindo kọdetọn dagbe.
● Ojlo lọ nado nù azọ̀ nọ wá húagbọ́ mi.
Nugbo lọ: Nugbo wẹ dọ ojlo lọ nado nù azọ̀ nọ sinyẹn taun, amọ́ e nọ wá depò to osẹ vude poun godo. Enẹwutu, a jogbe blo! Eyin azọ̀-nùnù wá jlo we to osun kavi owhe lẹ godo, yọnẹn dọ ojlo lọ na juwayi, vlavo to nukunwhiwhe kleun de gblamẹ—eyin a de ma nado tá siga.
● N’nọ jẹ apọ̀nmẹ-zọ̀n.
Nugbo lọ: Eyin doto de to nukunpedo gowe na apọ̀nmẹ-zọ̀n de wutu, taidi azọ̀n apọṣimẹ tọn, schizophrénie, biọ to e si dọ ni gọalọna we nado jo azọ̀-nùnù do. E gán jlo e taun nado gọalọna we, vlavo gbọn nukunpedomẹgo wunmẹ devo nina we dali na kọdetọn he nudide towe enẹ sọgan hẹnwa ma nado yinuwado azọ̀n lọ ji kavi do amasin he zan a te lẹ ji.
● Eyin n’wá nù azọ̀ dopo de poun, n’na mọdọ n’ma vó nude.
Nugbo lọ: Eyin a dahli bo nù azọ̀ dopo de poun—dile e nọ saba yin do na mẹsusu whenue yé to vivẹnudo nado jo azọ̀-nùnù do—todido gbẹ́ tin na we. Fọnṣite bo zindonukọn. Aijijẹ dopo de poun ma dohia dọ e ma gán pà we. Tẹndo dopolọ mẹ ninọ wẹ ylan taun. Enẹwutu, zindonukọn. E na wá pà we janwẹ!
Lẹnnupọndo nuhe jọ do Romualdo go ji, mẹhe nù azọ̀ na owhe 26 bo ko jodo sọn owhe 30 linlán die. E wlan dọ, “N’ma gán hia whla nẹmu he n’dahli. Podọ whedepopenu he enẹ jọ, n’nọ jẹflumẹ pete bo nọ mọdọ n’ma gán diọ gbede ba. Amọ́, to whenue n’magbe mlẹnmlẹn nado tindo haṣinṣan dagbe de hẹ Jehovah Jiwheyẹwhe bo nọ biọ alọgọ etọn whẹwhẹ to odẹ̀ mẹ, n’wá penugo nado dealọ sọn e mẹ pete.”
To hosọ he gbọngodo to hosọ debọdo-dego ehelẹ mẹ, mí na gbadopọnna nudọnamẹ yọ́n-na-yizan delẹ dogọ he na gọalọna we nado yin ayajẹnọ to azọ̀-nùnù jijodo godo.
[Apotin/Yedide]
WUNMẸ ETỌN LẸPO WẸ NỌ HÙMẸ
Aliho voovo mẹ wẹ taba nọ yin yiyizan te. Delẹ to nuhe yè nọ yí taba do wleawuna lẹ mẹ nọ yin mimọ to fihe yè nọ sà núdùdù lẹ po gbémasin lẹ po te. Etomọṣo, Titobasinanu Aihọn Tọn Na Agbasalilo, dọ dọ “wunmẹ taba tọn lẹpo wẹ nọ hùmẹ.” Azọ̀n he taba nọ domẹ lẹpo taidi kansẹẹ-zọ̀n po ahun-zọ̀n po wẹ gán hùmẹ. Onọ̀ he nọ nù taba lẹ gán doazọ̀n ovi he to ohò yetọn mẹ lẹ. Wunmẹ taba tọn tẹlẹ wẹ mẹlẹ nọ saba zan?
Bidis: Géé he yè nọ yí alọ do blá do númẹ ehe, nọ saba yin yiyizan to otò Asie tọn lẹ mẹ. E nọ saba de azọ̀, nicotine, po monoxyde de carbone po tọ́n hugan siga pẹvi (cigarettes) paa lẹ.
Siga daho lẹ (cigares): Yé nọ saba yin awuwlena gbọn taba mimlin do amà taba tọn mẹ kavi do wema he yè yí taba do wleawuna lẹ mẹ dali. To vogbingbọn mẹ na siga pẹvi he nọ yin awuwlena po taba he nọ hẹn odẹ́ po, siga daho lẹ uwọ nọ yin awuwlena po taba he ma nọ hẹn odẹ́ po, ehe nọ zọ́n bọ nicotine he to yé mẹ sọgan yì nùmẹ namẹ to whenue yè ze yé do nùmẹ poun bo ma tlẹ ko tá yé.
Kreteks, kavi siga pẹvi atinkẹn gbá-do-tanọ lẹ: Nudi 60 to kanweko ji siga pẹvi wunmẹ ehelẹ tọn nọ yin taba podọ nudi 40 to kanweko ji etọn nọ yin atinkẹn gbá-do-ta. Yé nọ de azọ̀, nicotine po monoxyde de carbone po tọ́n hú siga pẹvi wunmẹ he pò lẹ.
Azọ̀-zẹ́n lẹ: Azọ̀-zẹ́n nùnù ma pọnte hú siga daho lẹ nùnù, na yé omẹ awe lẹpo wẹ gán domẹ kansẹẹ-zọ̀n susu dopolọ lẹ gọna awutu devo lẹ.
Taba nùnù matin azọ̀: Ehe nọ bẹ taba dùdù, gbingbọ́n ẹn do awọntin mẹ, gọna gutka hẹn, yèdọ linfin owán gblingblinnọ de he nọ yin yiyizan to Hùwaji-whèzẹtẹn Asie tọn. Nicotine he to yé mẹ nọ gbọn nùmẹ bo nọ biọ agbasakàn he mẹ ohùn nọ gbọn lẹ. Taba he yè nọ zan matin azọ̀ lẹ lọsu yin owùnu taun kẹdẹdile e yindo na aliho taba yiyizan tọn devo lẹ.
Azọ̀-zẹ́n he nọ zan osin lẹ (bangs, houkas, narguilés, shishas): To nuyizan ehelẹ yiyizan whenu, azọ̀ taba tọn lọ nọ gbọn osin de mẹ whẹpo do nọ yin dindọn biọ homẹ. Etomọṣo, aliho taba nùnù tọn ehe ma sọgan de sọha adí ylankan he na biọ afuje mẹ lẹ tọn pò, ehe bẹ nuvikun he nọ domẹ kansẹẹ-zọ̀n lẹ hẹn.
[Apotin/Yedide]
ALỌGIGỌNA MẸDEVO NADO JO AZỌ̀-NÙNÙ DO
● Yin lẹnpọn dagbenọ. Pipà ninamẹ po pinpẹn-nutọn didohia po nọ hẹn ale wá hugan wọhẹmẹ po homọdọdomẹgo mapote po. “N’lẹndọ a gán dudeji eyin a dovivẹnu whladopo dogọ,” nọ vọ́ huhlọn namẹ hugan “E ko sọ yá na we a!”
● Nọ jonamẹ. Nọ wà nuhe go a pé lẹpo nado nọ miọnnukundo hogbe homẹgble kavi adi dohomẹnamẹ tọn he mẹhe to tintẹnpọn nado jo azọ̀-nùnù do de zan na we lẹ. Nọ zan hogbe he jọmẹ delẹ taidi, “N’yọnẹn dọ e ma bọawu, amọ́ e vivi na mi taun dọ a to vivẹnudo.” A dọna ẹn gbede blo dọ, “N’mọdọ ninọmẹ towe to whenue a nọ nù azọ̀ tlẹ sọ pọnte hú din!”
● Yinuwa di họntọn nugbo de. Biblu dọmọ: “Họntọn nugbo nọ yiwannamẹ to whelẹponu, podọ nọvisunnu he go yè sọgan dejido to ojlẹ ayimajai tọn lẹ mẹ wẹ ewọ.” (Howhinwhẹn lẹ 17:17) Na nugbo tọn, dovivẹnu nado nọ fahomẹ hẹ mẹhe to kànván nado jo azọ̀-nùnù do de bosọ nọ do owanyi hia ẹ to whelẹponu—enẹ wẹ to gànhiho depope mẹ kavi mahopọnna nuyiwa etọn.