Oyin Jiwheyẹwhe Tọn—Zẹẹmẹ po Yiylọ Etọn Po

DOPO to Biblu-kantọ lẹ mẹ kanse: “Mẹnu wẹ bẹ jẹhọn plido akotokun etọn mẹ? Mẹnu wẹ bla osin do awu mẹ? Mẹnu wẹ yi opodo aigba tọn lẹpo hẹnai? Etẹwẹ oyin etọn yin, podọ etẹwẹ oyin ovi etọn tọn, eyin hiẹ sọgan yọnẹn?” (Howhinwhẹn lẹ 30:4) Nawẹ mí sọgan mọdona nuhe oyin Jiwheyẹwhe tọn yin gbọn? Enẹ yin kanbiọ nujọnu tọn de. Nudida yin kunnudenu huhlọnnọ de dọ Jiwheyẹwhe dona tin, ṣigba nudida lọ ma dọ oyin etọn na mí gba. (Lomunu lẹ 1:20) Na nugbo tọn, mí ma sọgan yọn oyin Jiwheyẹwhe tọn gbede gba adavo Mẹdatọ lọ lọsu dọ ẹ na mí. Podọ e ko basi enẹ to Owe etọn titi mẹ, yedọ Biblu Wiwe lọ.

To ninọmẹ ganyin dopo whenu, Jiwheyẹwhe ylọ oyin etọn titi whlasusu do otó Moṣe tọn mẹ. Moṣe kan linlin de heyin nujijọ enẹ tọn heyin sisẹdotẹnme do Biblu lọ mẹ kaka jẹ azan mítọn gbe. (Eksọdusi 34:5) Jiwheyẹwhe tlẹ wlan oyin etọn po “alọviyẹyẹ” etọn titi po. Whenuena e yi nuhe mí nọ ylọ todin dọ Osẹ́n Ao lẹ na Moṣe, Jiwheyẹwhe gbọn jiawu dali do kan ye dai. Kandai lọ dọmọ: “[Jiwheyẹwhe] sọ yi na Moṣe whenuena e doalọ hodidọ hẹ ẹ tọn te to Oso Sinai ji, tafo awe okunnuho lọ tọn lẹ, tafo zannu tọn lẹ, he yè yi alọviyẹyẹ Jiwheyẹwhe tọn lọ do wlan.” (Eksọdusi 31:18) Oyin Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia whla ṣinatọ̀n to Gbedide Ao tintan lẹ mẹ. (Eksọdusi 20:1-17) Nalete Jiwheyẹwhe lọsu ko do oyin etọn hia hlan gbẹtọ gbọn hodidọ po wekinkan po dali. Enẹwutu, etẹwẹ oyin enẹ yin?

To Heblugbe mẹ, e nọ yin winwlan dole יהוה. Wekun ẹnẹ ehelẹ, heyin yiylọ dọ Tétragramme, nọ yin hihia sọn adusilọ yi amiyọnmẹ to Heblugbe mẹ bo sọgan yin kinkandai to ogbe egbezangbe tọn susu lẹ mẹ taidi YHWH kavi JHVH. Oyin Jiwheyẹwhe tọn, heyin didohia dogbọn wekun asu ẹnẹ ehelẹ dali, sọawuhia dibla yi whla 7 000 to “Alẹnu Hoho” tintan lọ, kavi Owe wiwe Heblu tọn lẹ mẹ.

Oyin lọ yin ninọmẹ de heyin hogo Heblu hâwâh (הוה) tọn, he zẹẹmẹdo “nado lẹzun,” podọ na nugbo tọn zẹẹmẹdo “E Nọ Hẹn Lẹzun.”a Nalete, oyin Jiwheyẹwhe tọn do e hia taidi Omẹ he nọ hẹn opagbe etọn lẹ di bo gbọn magbọawupo dali do hẹn linlẹn etọn lẹ zun nugbo. Jiwheyẹwhe nugbo lọ kẹdẹ wẹ sọgan tindo oyin he gọna zẹẹmẹ mọnkọtọn de.

Be hiẹ flin alọpa vovo he mẹ oyin Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to Psalm 83:18 (kavi 19) mẹ, dile e yin titodohukanji dai do (weda 5)? Awe to lẹdogbedevomẹ enẹlẹ mẹ yin ohiadonugo tata lẹ (“OKLUNỌ,” “Madopodo”) taidi nuhe diọ oyin Jiwheyẹwhe tọn. Ṣigba to awe yetọn lẹ mẹ, yedọ Yahvé po Jéhovah po, hiẹ sọgan mọ wekun ẹnẹ lẹ heyin oyin Jiwheyẹwhe tọn tọn. Ṣigba, yiylọ lọ gbọnvo. Naegbọn?

Nawẹ Oyin Jiwheyẹwhe Tọn Yin Yiylọ Gbọn?

Na nugbo tọn, mẹdepope ma yọn lehe oyin Jiwheyẹwhe tọn yin yiylọ do to whẹwhẹwhenu gba. Etewutu e do yin mọ? Eyọn, ogbe tintan heyin yiyizan nado wlan Biblu lọ yin Heblu, podọ whenuena ogbe Heblu tọn lọ yin kinkan, wekantọ lẹ nọ kan wekun asu lẹ kẹdẹ bo ma nọ kan wekun asi (a, e, i, o, u) lẹ gba. Nalete, whenuena wekantọ gbọdo lẹ kan oyin Jiwheyẹwhe tọn, ye gbọn jọwamọ dali do basi onu dopolọ bo kan wekun asu lẹ kẹdẹ.

Whenuena Heblugbe fliflimẹ tọn lọ yin ogbe heyin dido egbesọegbesọ de, ehe ma hẹn nuhahun de wa gba. Yiylọ Oyin lọ tọn yin nuhe gbayipe to Islaelivi lẹ mẹ podọ whenuena ye mọ ẹn yin winwlan ye nọ yi wekun asi lẹ do ye mẹ po awubibọ po (kẹdẹdile na Flansegbe hiatọ de, wekinkan gli “SVP” nọtena “S’il-Vous-Plaît” podọ “qch” nọtena “quelque chose”).

Onu awe jọ nado diọ ninọmẹ ehe. Tintan, linlẹn yise agọ tọn de fọn to Ju lẹ ṣẹnṣẹn dọ e yin nuhe ylan nado ylọ oyin sọn olọn mẹ wa lọ po ogbe lele po; enẹwutu whenuena ye mọ ẹn to Biblu hihia yetọn lẹ mẹ ye nọ yi hogbe Heblu tọn ’Adhonây (“Oklunọ Nupojipetọ”) lọ zan. Dogọ, dile ojlẹ to yiyi, ogbe Heblu tọn fliflimẹ tọn lọ lọsu doalọte nado yin yiyizan taidi ogbe egbesọegbesọ tọn de, podọ to alọpa ehe mẹ, lehe yè nọ ylọ oyin Jiwheyẹwhe tọn do to Heblugbe hoho lọ mẹ yin nuhe yin winwọn to nukọnmẹ.

Nado sọgan hẹndiun dọ lehe ye nọ do Heblugbe lọ to pọmẹ ma yin nuhe bu, mẹplọntọ Ju lẹ heyin oda awetọ owhe fọtọn tintan whenu mítọn tọn lẹ wleawuna tito hogo tọn lẹ de nado nọtena wekun asi he bu lẹ, podọ ye nọ kan ye lẹdo wekun asu lẹ he tin to Biblu Heblu tọn lọ mẹ. Dogbọn mọ dali, wekun asi lẹ po wekun asu lẹ po nọ yin kinkandai, podọ yiylọ lọ dile e te do to ojlẹ enẹ mẹ yin nuhe tin to aimẹ.

Whenuena e wa jẹ oyin Jiwheyẹwhe tọn ji, kakati nado kan wekun asi he jẹ lẹ lẹdo e, to whẹho suhugan lẹ mẹ, ye nọ kan ohia wekun asi tọn devo lẹ nado flin wehiatọ lọ dọ ’Adhônây wẹ e dona dọ. Sọn ehe mẹ wẹ wekinkan Iehouah kavi Ye+hôwâh tọ́n sọn, podọ, to nukọnmẹ, Jehovah lẹzun yiylọ oyin sọn olọn mẹ wa lọ tọn heyin alọkẹyi to Gungbe mẹ. Ehe hẹn do aimẹ ninọmẹ titengbe lẹ heyin oyin Jiwheyẹwhe tọn sọn Heblugbe tintan lọ mẹ.

Mẹyiylọ Tẹwẹ Hiẹ Na Yizan?

Whelọnu lo, fie wẹ mẹyiylọ lẹ taidi Yahvé wa sọn? Ehelẹ yin ninọmẹ lẹ heyin ayinamẹ yetọn na dogbọn mẹplọntọ egbezangbe tọn lẹ dali he to tintẹnpọn nado depò lehe ye nọ ylọ oyin Jiwheyẹwhe tọn do tintan. Delẹ to ye mẹ—e ma yin yemẹpo—mọtolanmẹ dọ Islaelivi lẹ jẹnukọnna ojlẹ Jesu tọn, matin ayihaawe, nọ ylọ oyin Jiwheyẹwhe tọn dọ Yahvé. Sigba mẹdepope ma hẹndiun gba. Bọya mọ wẹ yé nọ ylọ ẹ dọ, bọya e ma yin mọ gba.

Ṣoganso, mẹsusu nọ tindo ojlo to yiylọ Jehovah lọ mẹ. Etẹwutu? Na e tindo ninọmẹ gbayipe po akọjijẹ tọn de po he Yahvé ma tindo wutu. Ṣigba be e ma na yin nuhe yọn hugan nado yi ninọmẹ he sọgan sẹpọ yiylọ tintan hugan lọ zan ya? E ma yin mọ dandan gba, na enẹ ma yin aṣa lọ po oyin Biblu tọn lẹ po gba.

Nado ze apajlẹ he sọawuhia hugan de, gbadopọnna oyin Jesu lọ. Be hiẹ yọn lehe whẹndo po họntọn Jesu tọn lẹ po nọ ylọ ẹ do to hodidọ egbesọegbesọ tọn me whenuena e to whinwhẹn to Nazalẹti ya? Nugbo lọ yin dọ, gbẹtọ depope ma yọnẹn na nugbo tọn, dile etlẹ sọgan yin nude taidi Yéshoua‘ kavi Y^ehôshoua‘. Na nugbo tọn, e ma yin Jesu gba.

Ṣigba, whenuena linlin gbẹzan etọn tọn lẹ yin kinkan do Glẹkigbe mẹ, wekantọ gbọdo lẹ ma tẹnpọn nado hẹn yiylọ Heblu tọn tintan lọ go gba. Kakati nido yin mọ, ye kan oyin lọ to Glekigbe mẹ, yedọ Iêsous. Egbehe, e nọ yin kinkan to ninọmẹ vovo mẹ sọgbe hẹ ogbe Biblu hiatọ lọ tọn. Biblu hiatọ Espagnole lẹ nọ mọ Jesús (heyin yiylọ khéssouss), Italie-nu lẹ nọ kan Gesù (Djèzou) podọ Glẹnsi lẹ nọ kan Jesus (bo nọ ylọ ẹ dọ Djizess).

Be mí dona doalọtena oyin Jesu tọn yiyizan na suhugan mítọn, kavi etlẹ yin depope to mí mẹ, na nugbo tọn, ma yọn lehe yè nọ ylọ ẹ do tintan lọ wutu wẹ? Kaka jẹ dinvie, lẹdogbedevomẹtọ depope ma ko na ayinamẹ ehe gba. Mí nọ yiwanna nado yi oyin lọ zan, na e nọ do ohia ogo na Ovi yiwanna Jiwheyẹwhe tọn, Jesu Klisti wutu, he yi ohun ogbẹ̀ etọn tọn na mí. Be e na yin yẹyi dido ogo na Jesu nado dè oyin etọn sẹ pete sọn Biblu mẹ bo yi ohiadomẹgo tata de zan to otẹn etọn mẹ taidi “Mẹplọntọ,” kavi “Whẹgbọtọ” ya? Na nugbo tọn, e ma yin mọ lala! Mí sọgan to oho Jesu tọn dọ whenuena mí yi oyin etọn zan to lehe yè nọ ylọ ẹ do paa lọ mẹ to ogbe mítọn mẹ.

Homọdọdonugo mọnkọtọn lẹ sọgan yin bibasi ga na nuhe du oyin lẹpo he mí nọ hia to Biblu mẹ. Mí nọ ylọ ye to ogbe mítọn mẹ bo ma nọ tẹnpon nado hodo apajlẹ yiylọ tintan lọ tọn gba. Nalete, mí nọ dọ “Jelemia,” e ma yin Yirmeyâhou gba. Mọdopolọ mí nọ dọ Isaia, dile etlẹ yindọ to azan etọn titi lẹ gbe, yẹwhegan ehe, matin ayihaawe, ko yin yinyọnẹn taidi Yesha‘yâhou. Mẹplọntọ he tlẹ doayi yiylọ tintan lọ heyin oyin ehelẹ tọn go, nọ yi yiylọ egbezangbe tọn lọ zan, e ma yin hoho lọ gba whenuena ye to hodọ dogbọn dali yetọn.

Podọ onu dopolọ yin nugbo ga po oyin Jehovah tọn po. Dile etlẹ yindọ yiylọ egbezangbe tọn Jehovah tọn sọgan ma sọgbe po alọpa he mẹ e nọ yin yiylọ do tintan lọ, ehe ma de nudepope sẹ sọn nujọnu-yinyin oyin lọ tọn mẹ gba. E do ohia ogo na Mẹdatọ lọ, Jiwheyẹwhe Ogbẹnọ lọ, Nupojipetọ lọ he Jesu dọ hlan: “Otọ́ mítọn he tin to olọn mẹ, hihiọ wẹ oyin towe.”—Matiu 6:9.

Oyin he Yè Ma Sọgan Diọ

Dile etlẹ yindọ lẹdogbedevomẹtọ susu lẹ nọ yiwanna yiylọ lọ heyin Yahvé, Biblu Traduction du monde nouveau lọ po sọha lẹdogbedevomẹ devo tọn lẹ po gbẹ sọ po to alọpa Jehovah lọ yizan na gbẹtọ susu lẹ ko jẹakọ hẹ ẹ na owhe kanweko lẹ wutu. Dogọ, e sọ vọ nọ hẹnai, to pọmẹ po ninọmẹ devo lẹ po, wekun ẹnẹ lẹ heyin Tétragramme lo tọn lẹ, YHWH kavi JHVH.b

Jẹnukọnna enẹ, doto sinsẹ̀n tọn to Flansegbe mẹ, Alexandre Westphal ko basi nudide dopolọ na whẹwhinwhẹn mọnkọtọn lẹ. To owe etọn heyin “Jéhovah” mẹ, e dọmọ: “Eyin e wá paṣa wehiatọ de dọ mí nọ kan Jéhovah, bọ e ma yin Jahvéh kavi Jahvé . . ., mí na gblọndo dọ nuhe mí basi to owe mítọn mẹ wẹ diọdo heyin dandannu lẹ. . . . E yin nuhe họnwun dọ hogbe Jéhovah lọ, hogo nukundeji to Flansegbe mẹ, heyin kinklandowiwe dogbọn mẹplọntọ ogbe mítọn tọn lẹ po owe Klistiani tọn lẹ po dali he na owhe kanweko lẹ hẹn Ṣọṣi lọ lodo, yin yiylọ he ko gbayipe dẹn. . . . Nalete, e yin nuhe họnwun dọ mí ma jlo na dotukla wehiatọ mítọn lẹ dogbọn jijo aṣa de dai dali he . . . do tétragramme JHVH lọ hia to yiylọ Jéhovah lọ mẹ.”—Zinjẹgbonu 1924 tọn, weda 36, 37.

Mọdopolọ, to owe etọn Grammaire de l’hébreux biblique mẹ, zinjẹgbonu 1923 tọn, to nudọnamẹ dogọ de mẹ to weda 49 mẹ, mẹplọntọ jesuite Paul Joüon dọmọ: “To lẹdogbedevomẹ mítọn lẹ mẹ, kakati nido yin alọpa (he yè ma ko hẹndiun) Ya̧hwȩh lọ, mí ko yi alọpa Jéhovah lọ zan . . . he ko yin ninọmẹ he gbayipe lọ to yizan mẹ to Flansegbe mẹ.” To ogbe susu devo lẹ mẹ, Biblu lẹdogbedevomẹtọ lẹ nọ yi alọpa dopolọ de zan, dile e yin didohia do to apotin he tin to weda 8 lọ mẹ.

Whelọnu lo, be e ylan nado yi Yahvé kavi Yahweh zan wẹ? E ma yin mọ lala. Onu lọ poun wẹ yindọ Jehovah, matin ayihaawe, na yawu yin alọkẹyi dogbọn wehiatọ lọ dali na e ko lẹzun alọpa he ko yin “hinhẹnzun jọwamọ” to ogbe susu lẹ mẹ wutu. Nujọnu lọ wẹ yindọ mí ni yi oyin lọ zan bo lá ẹ na mẹdevo lẹ. “Mì pa [Jehovah], mì ylọ oyin etọn, mí do azọn etọn hia to gbẹtọ lẹ ṣẹnṣẹn, mí hẹn ẹn wa oflin mẹ dọ oyin etọn wẹ yè ze daga.”—Isaia 12:4.

Mì gbọ na mí ni pọn lehe devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko yinuwa do to kọndopọ mẹ po gbedide enẹ po gbọn owhe kanweko lẹ gblamẹ.

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Apotin to weda 7]

Mẹplọntọ vovo lẹ tindo linlẹn vovo lẹ dogbọn lehe oyin YHWH lọ yin yiylọ do tintan dali.

To owe The Mysterious Name of Y.H.W.H. (Oyin Dabla Y.H.W.H tọn lọ) weda 74 mẹ, Doto M. Reisel dọ dọ “yiylọ Tétragramme lọ tọn son whẹwhẹwhenu dona ko yin YeHouàH kavi YaHouàH.”

Na nuhe du wekinkan Yahvé lọ, Alexandre Westphal zinnudeji to owe etọn heyin Dictionnaire encyclopédique de la Bible (1932-35) mẹ: “Mí ma tindo kunnudenu lọ gba dọ ninọmẹ ehe wẹ yin jijlọ lọ. Nugbo lọ dọ Ju Eléphantine tọn lẹ nọ wlan Jahou hẹn mẹ nado lẹn dọ oylọ oyin titi Jiwheyẹwhe Islaeli tọn ton ma ko yin yinyọnẹn gba.”—Tome I, weda 295

To glossaire Biblu vọkan 1978 Segond tọn (Flansegbe), weda 9 mẹ, hodidọ ehe tin: “Yiylọ Yahvé lọ heyin yiyizan to lẹdogbedevomẹ agọe tọn lẹ mẹ sinai do kunnudetọ hoho kleun delẹ he ma ko wa tadena de kọn ji. Eyin mẹde ze oyin mẹdetiti tọn lẹ biọ whẹho lọ mẹ gọna oyin sọn olọn mẹ wá lọ, taidi oyin Heblu lọ heyin yẹwhegan Elija (Eliyahou) tọn lọ, yiylọ lọ tlẹ sọgan sọ vọ yin Yaho kavi Yahou.”

To Dictionnaire de la Bible (1722-1728) etọn mẹ, Augustin Clamet do alọpa vovo delẹ hia heyin oyin sọn olọn wá lọ tọn: “Omẹ flilfimẹ tọn lẹ ko ylọ ẹ to alọpa vovo lẹ mẹ. Sanchoniathon wlan Jevo, Diodore de Sicile, Macrobe, saint Clément d’Alexandrie, saint Jérôme po Origène po dọ Jao; saint Epiphane, Théodoret po Samaliatọ lẹ po dọ Jabé, kavi Javé. Yè nọ mọ to owe hoho lẹ mẹ: Jahoh, Javo, Jaou, Jaod. Louis Cappel hia Javo; Drusius, Javé; Mercerus [Mercier], Jehevah; Hottinger, Jehvah.”—Zinjẹgbonu 1863 tọn, tome II, mimá weda tọn 913.

Nalete, e yin nuhe sọawuhia dọ yiylọ tintan lọ heyin oyin Jiwheyẹwhe tọn tọn ma sọ yin yinyọnẹn ba. Podọ e ma sọ yin nujọnu sọmọ gba. Na e ko yin mọ wẹ, whelọnu lo, Jiwheyẹwhe lọsu na ko hẹndiun dọ e yin hinhẹn dai na mí nado yizan. Nujọnu lọ wẹ yin nado yi oyin Jiwheyẹwhe tọn zan sọgbe hẹ yiylọ he gbayipe to ogbe mítọn titi mẹ.

[Apotin to weda 8]

Alọpa oyin sọn olọn mẹ wa lọ tọn lẹ to ogbe vovo lẹ mẹ, he dohia alọkẹyi akọjọpli ton heyin alọpa Jehovah lọ tọn:

Allemand: Jehova

Anglais: Jehovah

Awabakal: Yehóa

Bugotu: Jihova

Cantonais: Yehwowah

Danois: Jehova

Efik: Jehovah

Espagnol: Jehová

Fidjien: Jiova

Français: Jéhovah

Futunien: Ihova

Goun: Jehovah

Hongrois: Jehova

Igbo: Jehova

Italien: Geova

Japonais: Ehoba

Maori: Ihowa

Motou: Iehova

Mwala-Malu: Jihova

Narrinyeri: Jehovah

Néerlandais: Jehovah

Nembe: Jihova

Petats: Jihouva

Polonais: Jehowa

Portugais: Jeová

Roumain: Iehova

Samoan: Ieova

Sotho: Jehova

Souahéli: Yehova

Suédois: Jehova

Tagal: Jehova

Tahitien: Iehova

Tonga: Jihova

Venda: Yehova

Xhosa: uYehova

Yorouba: Jehofah

Zoulou: uJehova

[Apotin to weda 11]

Oyin sọn olọn mẹ wá lọ “Jehovah” ko yin yiyizan susu, etlẹ yin to owe he ma yin sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ.

Franz Schubert basi ohunhiho de na ohangbe he sin hosọ yin “La Toute-Puissance”, heyin kinkan dogbọn Johann Ladislav Pyrker dali, he mẹ oyin Jehovah tọn sọawuhia whla awe te. E sọ vọ yin yiyizan ga to vivọnu nuyiwa godo tọn lọ tọn heyin ayididedai Verdi tọn lọ, yedọ “Nabucco.”

Dogọ, ohanjiji ohanpatọ suisse flanse tọn, Arthur Honegger tọn lọ, yedọ “Le Roi David” ze oyin Jehovah tọn do otẹn tintan lọ mẹ, podọ wekantọ nukundeji flansetọ, Victor Hugo yi i zan to hugan azọn 30 etọn lẹ mẹ. Ewọ po Lamartine po kan wehihia milomilo lẹ he sin hosọ yin “Jehovah.”

To owe Deutsche Taler lọ mẹ, heyin zinjẹgbonu to 1967 dogbọn Banque fédérale d’Allemagne dali, yẹdide de tin heyin dopo to akuẹgan hoho lẹ mẹ he tindo oyin “Jehovah” lọ to e ji. E yin thaler 1634 tọn de heyin bibasi to Silésie. Na nuhe du yẹdide he tin to ada awetọ akuẹgan lọ tọn, e dọmọ: “To oyin sisẹ JEHOVAH tọn glọ, sagba heyin jẹgbakundona de po awhanwu Silésie tọn de po to hihẹji yi sọn aslọ lẹ ṣẹnṣẹn.”

To musée de mẹ to Rudolstadt, to Allemagne whezẹtẹn tọn, hiẹ sọgan mọ oyin JEHOVAH to okọ awhanwu lọ tọn heyin dido pọn dogbọn Gustave II Adolphe dali, ahọlu Suède tọn heyin owhe kanweko 17tọ tọn de.

Nalete, na owhe kanweko lẹ, alọpa Jehovah lọ ko yin yinyọnẹn lẹdo akọta lẹ pe taidi alọpa he mẹ oyin Jiwheyẹwhe tọn dona yin yiylọ do, podọ omẹ he nọ sè e lẹ ko nọ yọnẹn tololo mẹhe sin hodọ wẹ yè te. Dile Mẹplọntọ Gustav Oehler dọ ẹ do, “oyin ehe ko yin nuhe yin hinhẹn lẹzun jọwamọ hugan todin to hogbe mítọn lẹ mẹ, podọ e ma sọgan yin didiọ gba.”—Theologie des Alten Testaments (Sinsẹ̀n-pinplọn Alẹnu Hoho lọ Tọn), weda 143.

[Yẹdide to weda 6]

Ninọmẹ angẹli de tọn po oyin Jiwheyẹwhe tọn po, heyin mimọ to yọdo papa Clément XIII tọn ji to basilique Saint-Pierre tọn mẹ, to Vatican.

[Yẹdide to weda 7]

Akuẹ-gan susu lẹ wẹ ko yin bibasi he tindo oyin Jiwheyẹwhe tọn. Ehe lọ, heyin 1661 tọn, wá sọn Nuremberg, Allemagne. Nukinkan Latin-gbe tọn lọ hia dole: “To oyẹ awa towe lẹ tọn glọ”

[Yẹdide lẹ to weda 9]

To ojlẹ he juwayi lẹ mẹ, oyin Jiwheyẹwhe tọn to ninọmẹ Tétragramme lọ tọn mẹ lẹzun apadewhe aṣọdonanu sinsẹ̀n-họ susu lẹ tọn

Sinsẹ̀n-họ daho Notre-Dame Fourvière tọn, to Lyon (Rhône), France

Sinsẹ̀n-họ daho Bourges (Cher) ton, to France

Sinsẹ̀n-họ Celle-Dunoise (Creuse) tọn, to France

Sinsẹ̀n-họ to Digne (Alpes de Haute-Provence), France

Sinsẹ̀n-họ to São Paulo, Brésil

Sinsẹ̀n-họ daho Strasbourg (Bas-Rhin) tọn, to France

Sinsèn-họ daho Saint-Marc tọn, to Venise, Italie

[Yẹdide lẹ to weda 10]

Oyin Jehovah tọn, dile e sọawuhia do to yẹwhenọ-whé de mẹ to Bordesholm, Allemagne,

to akuẹgan Allemagne tọn de ji heyin 1635 tọn,

to ohọn sinsẹ̀n-họ de tọn go to Fehmarn, Allemagne,

to zannu yọdo tọn de ji heyin 1845 tọn to Harmannschlag, Basse-Autriche