Nawẹ Owe lọ Luntọ́n Gbọn?

Nukinkan hohowhenu tọn lẹ nọ tindo kẹntọ jọwamọ lẹ—miyọ́n, osìn jẹhọn mẹ tọn, okò. Biblu ma gán sọn owù mọnkọtọn lẹ si gba. Kandai lehe e lùn vasudo ojlẹ lẹ tọn tọ́n nado lẹzun owe he tin to aimẹ hugan to aihọn mẹ yin ayidego tọn to nukinkan hohowhenu tọn lẹ ṣẹnṣẹn. Whenuho enẹ jẹ na ojlo nujọnu tọn.

BIBLU kantọ lẹ ma zín hogbe yetọn lẹ do zannu go gba; mọwẹ yé ma sọ yin kinkan do tafo okò tọn he nọ dọ́jì lẹ ji gba. Kunnudenu dohia dọ yé basi kandai ohó yetọn tọn do nuzinzan he sọgan gble lẹ ji—papyrus (heyin bibasi sọn atin Egipti tọn he tindo yinkọ dopolọ) po owe ayú tọn po (heyin bibasi po ayú kanlin tọn po).

Etẹwẹ jọ do nukinkan dowhenu tọn lẹ go? Vlavo yé ko gble na whenu dindẹn die wayi, suhugan yetọn to Islaeli hohowhenu tọn mẹ. Weyọnẹntọ Oscar Paret basi zẹẹmẹ dọmọ: “Aliho nukinkan awe ehelẹ [papyrus po kanlinyú po] to obá dopolọ mẹ yin zize do owù mẹ gbọn osìn jẹhọn mẹ tọn, okò, kavi gbọn owán voovo lẹ dali. Mí yọnẹn sọn numimọ egbesọegbesọ tọn mẹ lehe owe, etlẹ yin kanlinyú sinsinyẹn lẹ, nọ yawu gble do to jẹhọ̀nnu kavi to abò he tindo osìn jẹhọn mẹ tọn de mẹ.”¹

Eyin dowhenu tọn lọ lẹ matin ba, to whelọnu lo nawẹ hogbe Biblu kantọ lẹ tọn na luntọ́n jẹ azán mítọn gbe gbọn?

Yin Hihọ́-basina Gbọn Vọkan-basitọ Sọwhiwhenọ lẹ Dali

To madẹnmẹ to whenuena dowhenu tọn lọ lẹ ko yin kinkan po godo, vọkan alọnuwe lẹ tọn jẹ yinyin didetọ́n ji. Vọkan Owe wiwe lẹ tọn bibasi na nugbo tọn lẹzun agbasazọ́n de to Islaeli hohowhenu tọn mẹ. (Ẹzla 7:6; Psalm 45:1) Dile etlẹ yindọ vọkan lẹ yin bibasi do nuzinzan he sọgan gble lẹ ji. To godo mẹ ehelẹ dona yin didiọ gbọn vọkan alọnuwe-kinkan devo lẹ tọn dali. To whenuena dowhenu tọn lọ lẹ busẹ sọn aimẹ, vọkan ehelẹ lẹzun dodonu na alọnuwe-kinkan devo lẹ to sọgodo. Vọkan lẹ vivọ kàn yin aliho de he zindonukọn na owhe kanweko susu. Be nuṣiwa vọkan-basitọ lẹ tọn to owhe kanweko lẹ gblamẹ diọ owe Biblu tọn lọ to godo mẹ wẹ ya? Kunnudenu lẹ dọ dọ lala.

Vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ lẹ yin mẹdezejotọ lẹ taun. Yé tindo sisi he siso na ohó he yé vọkan lẹ. Yé sọ yin sọwhiwhenọ. Hogbe Heblu tọn lọ heyin lilẹdo “vọkan-basitọ” yin so·pherʹ, ehe dlẹnalọdo nado yí sọha na po kandai bibasi po. Nado na apajlẹ gbesisọ vọkan-basitọ lẹ tọn, lẹnnupọn do Massorètes ji.a Gando yé go, Weyọnẹntọ Thomas Hartwell Horne basi zẹẹmẹ dọmọ: “Yé . . . yọ́n ehe yin wekun ṣẹnṣẹn Pentateuque tọn [owe atọ́n tintan Biblu tọn lẹ], ehe yin hogbe ṣẹnṣẹn owe dopodopo tọn, podọ whla nẹmu he wekun [Heblu tọn] dopodopo sọawuhia to Owe Wiwe Heblu Tọn lẹpo mẹ.”³

Gbọnmọ dali, vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ lẹ yí aliho voovo lẹ zan nado basi dogbapọn kitokito. Nado dapana wekun dopo tata jijodo sọn owe Biblu tọn mẹ, yé yinukọn zẹ̀ hogbe heyin vivọkan lẹ hihia poun go ṣigba wekun lẹ lọsu ga. Lẹnnupọn do vivẹnudido vẹkuvẹku he ehe biọ ji: To pọmẹ yé hia 815 140 wekun lẹ tọn to Owe Wiwe Heblu Tọn lẹ mẹ!⁴ Vivẹnudido vẹkuvẹku mọnkọtọn nọ na jide gbesisọ tọn jẹ obá he yiaga de mẹ.

Etomọṣo, vọkan-basitọ lẹ mayin mẹhe ma sọgan ṣinuwa gba. Be kunnudenu depope tin dọ, mahopọnna owhe kanweko vọkan bibasi tọn, owe Biblu tọn ko luntọ́n to ninọmẹ he go yè sọgan dejido de mẹ ya?

Dodonu Dolido de na Jidide

Whẹwhinwhẹ́n dagbe tin nado yise dọ Biblu ko yin hinhẹn jẹ azán mítọn gbè po gbesisọ po. Kunnudenu lọ lẹ bẹ alọnuwe-kinkan he tin lẹ hẹn—nudi 6 000 adà Owe Wiwe Heblu Tọn lẹpo po Owe Wiwe Klistiani Glẹki Tọn 5 000 delẹ po. To ehelẹ mẹ wẹ alọnuwe-kinkan Owe Wiwe Heblu Tọn lẹ heyin mimọ to 1947 te he do lehe vọkan Owe wiwe lẹ tọn sọgbe do hia. Sọn whenẹnu gbọ́n e ko yin yiylọ dọ “dodinnanu he klohugan alọnuwe-kinkan ojlẹ egbezangbe tọn lẹ.”⁵

To whenuena e to nukunpedo lẹngbọpa etọn lẹ go to bẹjẹeji owhe enẹ tọn mẹ, jọja lẹngbọhọtọ Alabianu de mọ osókla de sẹpọ Ohù Kuku. To e mẹ e mọ sọha tọ̀zẹn delẹ tọn, ehe onú de matin to suhugan yetọn mẹ. Ṣigba, to dopo to tọ̀zẹn lọ lẹ mẹ, ehe yin súsú gbanun-gbanun, e mọ wehiha ayú tọn de heyin bibla do avọ̀ de mẹ bo bẹ́ owe Biblu Isaia tọn blebu hẹn. Wehiha gbìgbì he yin sisẹdo ganji ehe do ohia yinyin jijlado tọn hia. Jọja lẹngbọhọtọ lọ ma yọnẹn dọ wehiha hohowhenu tọn he e hẹn do alọ etọn mẹ lọ na wá yin nina ayidonugo lẹdo aihọn pe tọn.

Etẹwẹ yin onú titengbe sọmọ dogbọn alọnuwe-kinkan tangan ehe dali? To 1947 alọnuwe-kinkan Heblu tọn blebu he poyọnho hugan he tin to aimẹ yin owhe kanweko aotọ W.M. tọn. Ṣigba wehiha ehe yin owhe kanweko awetọ J.W.M. tọnb—yèdọ hugan owhe fọtọ́n susu jẹnukọn.c Weyọnẹntọ lẹ tindo ojlo susu nado dindona lehe wehiha ehe sọgbe hẹ alọnuwe he yin didetọn to godo mẹ lẹ do.

To dodinnanu de mẹ, weyọnẹntọ lẹ yí weta 53tọ owe Isaia tọn heyin Wehiha Ohù Kuku Tọn jlẹdo owe Massorète tọn heyin didetọ́n to owhe fọtọ́n susu to godo mẹ go. Owe lọ A General Introduction to the Bible, basi zẹẹmẹ kọdetọn dodinnanu lọ tọn dọmọ: “To hogbe 166 he tin to Isaia weta 53 mẹ, wekun fọtọ̀n-nukunawe kẹdẹ go wẹ yè tindo ayihaawe do. Ao to wekun ehelẹ mẹ yin whẹho hogbe-yiylọ tọn poun, ehe ma yinuwa do linlẹn lọ ji. Wekun ẹnẹ devo lẹ yin diọdo aliho wekinkan tọn lẹ, taidi hogbe hobladopọ tọn lẹ. Wekun atọ̀n he pò lẹ bẹ́ hogbe lọ ‘hinhọ́n’ hẹn, ehe yin yiyidogọ to wefọ 11 mẹ, bo ma yinuwa do zẹẹmẹ lọ ji susu. . . . Gbọnmọ dali, to weta he tindo hogbe 166 mẹ, hogbe dopo kẹdẹ (wekun atọ̀n) go wẹ yè tindo ayihaawe do to owhe fọtọ́n godo—podọ hogbe ehe ma diọ zẹẹmẹ wefọ lọ tọn susu gba.”⁷

Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Millar Burrows, mẹhe wazọ́n po wehiha lọ lẹ po na owhe susu, to dogbapọnna nuhe yé bẹhẹn, e wá tadona dopolọ kọ̀n dọmọ: “Suhugan vogbingbọn lọ lẹ tọn to . . . wehiha Isaia tọn po owe Massorète tọn po ṣẹnṣẹn sọgan yin zẹẹmẹ basina taidi nuṣiwa vọkan-bibasi tọn lẹ. Gbọnvona ehelẹ, gbekọndopọ ayidonugo tọn de tin, to popolẹpo mẹ, po alọnuwe-kinkan heyin mimọ to ojlẹ dáglámẹ tọn mẹ po. Gbekọndopọ mọnkọtọn to alọnuwe-kinkan he poyọnho sọmọ na kunnudenu jidide tọn na gbesisọ owe hohowhenu tọn pete.”⁸

“Kunnudenu jidide tọn” sọgan sọ yin nina dogbọn vọkan Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ bibasi dali. Di apajlẹ, dodinnanu owhe kanweko 19tọ heyin Codex Sinaiticus tọn, alọnuwe-kinkan heyin bibladopọ po ayú kanlin tọn po heyin owhe kanweko ẹnẹtọ W.M. tọn, gọalọ nado na kunnudenu gbesisọ alọnuwe-kinkan Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ heyin didetọ́n owhe kanweko susu to godo mẹ. Apadewhe papyrus tọn heyin Wẹndagbe Johanu tọn, yin mimọ to agbegbe Faiyūm, Egipti tọn mẹ, yin adà tintan owhe kanweko awetọ W.M., e ma pé owhe 50 to whenuena vọkan dowhenu tọn lọ yin kinkan godo. E ko yin sisẹdo na owhe kanweko susu lẹ do okọ́ húhú mẹ. Owe lọ tin to gbesisọmẹ po dehe yin mimọ to alọnuwe-kinkan mẹ whenu dindẹn jẹnukọn po.⁹

Gbọnmọ dali kunnudenu lọ dohia dọ vọkan-basitọ lọ lẹ, na nugbo tọn sọgbe taun. Etomọṣo, yé basi nuṣiwa lẹ. Alọnuwe-kinkan he ma tindo nuṣiwa depope matin—gọna Wehiha Isaia tọn heyin Ohù Kuku tọn. Eyin etlẹ yinmọ, weyọnẹntọ lẹ ko penugo nado mọ vogbingbọn mọnkọtọn lẹ sọn vọkan dowhenu tọn lọ mẹ bo basi vọjlado etọn.

Nuṣiwa Vọkan-basitọ lẹ Tọn Vivọjlado

Mí ni dọ dọ yè biọ to gbẹtọ 100 si nado yí alọ do basi vọkan owe he dite de tọn. Matin ayihaawe delẹ to vọkan-basitọ lọ lẹ mẹ na basi nuṣiwa lẹ. Ṣigba, yemẹpo ma na basi nuṣiwa dopolọ lẹ gba. Eyin hiẹ na ze vọkan 100 lọ lẹ bo yí yé jlẹdo yede go po sọwhiwhe po, hiẹ na penugo nado mọ nuṣiwa lẹ bo yọ́n owe he sọgbe lọ sọn vọkan dowhenu tọn lọ mẹ, eyin hiẹ ma tlẹ mọ ẹn pọ́n.

Mọdopolọ, vọkan basitọ Biblu tọn lẹpo ma basi nuṣiwa dopolọ lẹ gba. Po fọtọ́n susu alọnuwe-kinkan Biblu tọn he tin to aimẹ na nuyijlẹdonugo dogbapọn tọn lẹ po, weyọnẹntọ lẹ ko penugo nado yọ́n nuṣiwa lẹ, bo yọ́n owe dowhenu tọn lọ, bo basi kandai vọjlado he nuhudo tin na lẹ tọn. Taidi kọdetọn dogbapọn sọwhiwhe mọnkọtọn tọn, weyọnẹntọ lẹ ko penugo nado dè owe dowhenu tọn lọ tọ́n do ogbè dowhenu tọn lọ lẹ mẹ. Vọkan owe Heblu po Glẹki tọn lẹ po he yin vivọjlado gbọn weyọnẹntọ lẹ dali lọ lẹ bẹ hogbe he ji yè magbe do taidi dowhenu tọn hẹn, bo nọ saba yin titodohukanji to nudọnamẹ odò tọn lẹ mẹ kavi aliho devo he mẹ wefọ lọ sọgan yin hihia te to alọnuwe-kinkan delẹ mẹ. Vọkan heyin vivọjlado gbọn weyọnẹntọ lẹ dali yin dehe lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ nọ yizan nado basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn do ogbè egbezangbe tọn lẹ mẹ.

Enẹwutu to whenuena hiẹ hia lẹdogbedevomẹ egbezangbe Biblu tọn, whẹwhinwhẹ́n susu tin na jidide dọ owe Heblu po Glẹki tọn lẹ po ehe ji lẹdogbedevomẹ lọ sinai do nọtena ohó Biblu kantọ dowhenu tọn lẹ po nugbonọ-yinyin ayidego tọn de po.d Kandai lehe Biblu lùn owhe fọtọ́n susu vọkan-bibasi alọ tọn tọ́n do yin onú jiawu de na nugbo tọn. Enẹwutu Mẹdaho Frederic Kenyon, nukunpedonugotọ British Museum tọn na whenu dindẹn, sọgan dọmọ: “E ma sọgan yin wazẹjlẹgo nado dọ po nuzindonuji po dọ ohó Biblu tọn yin jide tọn . . . Ehe ma sọgan yin didọ gando owe hohowhenu tọn devo depope go to aihọn mẹ gba.”¹⁰

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Yẹdide to weda 8]

Biblu yin sisẹdo gbọn vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ lẹ dali

[Yẹdide to weda 9]

Wehiha Isaia tọn (dohia vọkan dowhenu tọn lọ) heyin Ohù Kuku tọn yin onú dopolọ pẹpẹ po owe Massorète tọn heyin didetọ́n to owhe fọtọ́n lẹ godo po.