Owe de Na Gbẹtọ Lẹpo
“Jiwheyẹwhe mayin mẹnukuntahopọntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibusi i, bo wazọ́n dodo, wẹ yè kẹalọyi to e dè.”—OWALỌ LẸ 10:34, 35.
1. Nawẹ mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn de yigbe gbọn to whenuena yè kàn nuhe e lẹn gando Biblu go sè e, podọ etẹwẹ e basi dide nado wà?
MẸPLỌNTỌ wehọmẹ daho tọn lọ tin to whégbè to dimanche whèmẹ de, bo ma to nukundo jonọ depope. Ṣigba to whenuena mẹmẹyọnnu Klistiani mítọn dopo húhú ohọ̀n etọn, e dotoai. E dọho gando nuhẹnflu po sọgodo aigba tọn po go—yèdọ hosọ de he dọn ẹn dogo. Ṣigba, to whenuena mẹmẹyọnnu lọ hẹn Biblu biọ hodọdopọ lọ mẹ, ewọ lẹzun ayihaawenọ. Enẹwutu mẹmẹyọnnu lọ kàn nuhe e lẹn gando Biblu go sè e.
“Owe dagbe de heyin kinkan gbọn gbẹtọ nuyọnẹntọ delẹ dali wẹ e yin,” wẹ e yigbe, “ṣigba Biblu ma dona yin nukun nujọnu tọn yí do pọ́n gba.”
“Be hiẹ ko hia Biblu lọ pọ́n gbede ya?” wẹ mẹmẹyọnnu lọ kanse.
Yin wiwle to ajiji mẹ, mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn lọ dona yigbe dọ ei ma ko wàmọ gba.
Enẹgodo mẹmẹyọnnu lọ kanse dọmọ: “Nawẹ hiẹ sọgan dọho po nujikudo sinsinyẹn po sọmọ gando owe de he hiẹ ma ko hia go gbọn?”
Mẹmẹyọnnu mítọn ko dọ nuagokun titengbe de. Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn lọ basi dide nado hia Biblu lọ podọ to enẹgodo wleawuna linlẹn de gandego.
2, 3. Naegbọn Biblu do yin owe he mayin yinyọnẹn de na mẹsusu, podọ avùnnukundiọsọmẹnu tẹwẹ ehe zedonukọnna mí?
2 E mayin mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn lọ kẹdẹ wẹ tindo linlẹn ehe gba. Mẹsusu lẹ tindo linlẹn nujikudo tọn lẹ gando Biblu go dile etlẹ yindọ yé ma ko hia ẹ na yedetiti lẹ pọ́n gbede. Yé sọgan tindo Biblu de. Yé tlẹ sọgan yigbena nuhọakuẹ anazọnwiwa po whenuho etọn tọn po. Ṣigba na mẹsusu, e yin owe he ma nọ yin hihia de. ‘Yẹn ma tindo whenu nado hia Biblu gba,’ wẹ mẹdelẹ dọ. E paṣa mẹdevo lẹ dọ, ‘Nawẹ e sọgan yọnbasi dọ owe hohowhenu tọn de ni yinuwado gbẹzan ṣie ji do?’ Pọndohlan mọnkọtọn lẹ ze avùnnukundiọsọmẹ titengbe de donukọnna mí. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yise mlẹnmlẹn dọ Biblu yin “gbingbọ́n sọn Jiwheyẹwhe mẹ [bo] yin alenọ ga na mẹpinplọn.” (2 Timoti 3:16, 17) Nalete, nawẹ mí sọgan hẹn gbẹtọ lẹ kudeji do dọ mahopọnna sinmẹ agbasa tọn, akọta, kavi hẹnnu he mẹ yé tọ́n sọn, yé dona gbadopọnna Biblu lọ?
3 Mì gbọ na mí ni dọhodo whẹwhinwhẹ́n delẹ ji he wutu Biblu jẹ na dogbapọn. Hodọdopọ mọnkọtọn sọgan gọalọna mí nado lẹnnupọn hẹ mẹhe mí nọ pehẹ to lizọnyizọn mítọn mẹ lẹ, vlavo nado hẹn yé tindo nujikudo dọ yé dona gbadopọnna nuhe Biblu dọ. To ojlẹ dopolọ mẹ, dogbapọnnanu ehe dona na huhlọn yise mítọn titi dọ Biblu, na nugbo tọn, yin nuhe e do ede hia nado yin—yèdọ “ohó Jiwheyẹwhe tọn.”—Heblu lẹ 4:12.
Owe He Mimá Etọn Gbayipe Hugan to Aihọn Mẹ
4. Naegbọn e sọgan yin didọ dọ Biblu wẹ yin owe he mimá etọn gbayipe hugan to aihọn lọ mẹ?
4 Tintan, Biblu jẹ na dogbapọn na e yin owe lọ he mimá etọn gbayipe hugan podọ owe heyin lilẹdogbedevomẹ gbayipe hugan to whenuho gbẹtọvi tọn mẹ. Hugan owhe 500 lẹ die wayi, vọkan tintan lọ yin zinzinjẹgbonu sọn zomọ wezinzin Johannes Gutenberg tọn ji. Sọn whenẹnu gbọ́n, nudi Biblu heyin sọhayina liva ẹnẹ, to blebu mẹ kavi to apadewhe, ko yin zinzinjẹgbonu. To 1996 Biblu blebu kavi apadewhe etọn ko yin lilẹdo ogbè po akọgbè 2 167 lẹ po mẹ.a Hugan 90 to kanweko ji whẹndo gbẹtọvi tọn lẹ wẹ tindo e whè gbau apadewhe Biblu tọn to ogbè yetọn titi mẹ. Owe devo depope—sinsẹ̀n tọn kavi wunmẹ devo—ma tlẹ sẹpọ ẹ gba!
5. Naegbọn mí dona donukun dọ Biblu dona tin-to-aimẹ na gbẹtọ lẹpo lẹdo aihọn pé?
5 Sọha nulinlẹn tọn lẹ kẹdẹ ma dohia dọ Biblu yin Ohó Jiwheyẹwhe tọn gba. Ṣigba, mí dona donukun owe kandai tọn de heyin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali nado tin-to-aimẹ na gbẹtọ lẹpo lẹdo aihọn pé na nugbo tọn. To popolẹpo mẹ, Biblu lọsu dọ na mí dọmọ: “Jiwheyẹwhe mayin mẹnukuntahopọntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibusi i, bo wazọ́n dodo tọn, wẹ yè kẹalọyi to e dè.” (Owalọ lẹ 10:34, 35) Gbọnvona owe devo depope, Biblu ko dasa dogbo akọta tọn lẹ bo ko sọ dù to aliglọnnamẹnu akọ̀ po hẹnnu tọn lẹ po ji. Na nugbo tọn, Biblu yin owe de na gbẹtọ lẹpo!
Kandai Vonọtaun Heyin Hihọ́-Basina De
6, 7. Naegbọn e mayin nupaṣamẹ dọ nukinkan dowhenu tọn Biblu tọn lẹ depope mayin yinyọnẹn nado tin-to-aimẹ, podọ kanbiọ tẹwẹ ehe fọ́n dote?
6 Whẹwhinwhẹ́n devo tin he wutu Biblu lọ jẹ na dogbapọn. E ko lùn aliglọnnamẹnu jọwamọ po gbẹtọ tọn lẹ po tọ́n. Kandai lehe e yin hihọ́-basina do mahopọnna avùnnukundiọsọmẹ lẹ yin vonọtaun to nukinkan hohowhenu tọn lẹ mẹ na nugbo tọn.
7 Kunnudenu dohia dọ Biblu kantọ lẹ wlan ohó yetọn lẹ po wesin po do papyrus (heyin bibasi sọn atin Egipti tọn he tindo yinkọ dopolọ ji) po ayú lẹ po (heyin bibasi sọn ayú kanlin lẹ tọn mẹ).b (Job 8:11) Etomọṣo, nuyizan wekinkan tọn mọnkọtọn lẹ, tindo kẹntọ jọwamọ tọn lẹ. Weyọnẹntọ Oscar Paret basi zẹẹmẹ dọmọ: “Nuyizan nukinkan tọn awe ehelẹ to obá dopolọ mẹ yin zize do owù mẹ gbọn osin jẹhọn mẹ tọn, okò, kavi gbọn owán voovo lẹ dali. Mí yọnẹn sọn numimọ egbesọegbesọ tọn mẹ lehe owe, etlẹ yin kanlinyú sinsinyẹn lẹ, nọ yawu gble do to jẹhọ̀nnu kavi to abò he tindo osin jẹhọn mẹ tọn de mẹ.” Enẹwutu e mayin nupaṣamẹ dọ depope to nukinkan dowhenu tọn ehelẹ mẹ mayin yinyọnẹn nado tin-to-aimẹ gba; vlavo yé ko gble sọn whenu dindẹn lẹ die wayi. Ṣigba eyin nukinkan dowhenu tọn lẹ joawuna kẹntọ jọwamọ tọn lẹ, nawẹ Biblu lọ lùntọ́n gbọn?
8. To owhe kanweko lẹ gblamẹ, nawẹ Biblu kinkan lẹ yin hihọ́-basina gbọn?
8 To madẹnmẹ to whenuena nukinkan dowhenu tọn lẹ ko yin winwlan, vọkan-yi-alọdo basi lẹ jẹ yinyin bibasi ji. Na nugbo tọn, vọkan Osẹ́n lọ tọn bibasi po apadewhe Owe wiwe lẹ tọn po lẹzun agbasazọ́n de to Islaeli hohowhenu tọn mẹ. Di apajlẹ, yẹwhenọ Ẹzla, yin zẹẹmẹ basina taidi “wekantọ alọyatọ de to osẹ́n Mose tọn mẹ.” (Ẹzla 7:6, 11; yijlẹdo Psalm 45:1 go.) Ṣigba vọkan heyin bibasi lẹ lọsu sọgan gble ga; to godo mẹ yé dona yin tẹndiọna gbọn vọkan he yè yí alọ do basi devo lẹ dali ga. Nuyiwa vọkan lẹ vivọkan ehe tọn to nukọnzindo na owhe kanweko lẹ. To whenuena e yindọ gbẹtọvi lẹ ma pé, be nuṣiwa vọkan-basitọ lẹ tọn diọ hogbe Biblu tọn susu wẹ? Kunnudenu sẹhundaga lọ dọ lala!
9. Nawẹ apajlẹ Massorètes lẹ tọn do sọwhiwhe po gbesisọ-yinyin mlẹnmlẹn vọkan-basitọ Biblu tọn lẹ hia gbọn?
9 E ma yindọ vọkan-basitọ lọ lẹ yin azọ́nyọnẹntọ kẹdẹ wẹ gba ṣigba yé sọ tindo osi he siso na ohó he yé to vivọkan lẹ lọsu ga. Hogbe Heblu tọn lọ na “vọkan-basitọ” tindo alọdlẹndonu nado yí sọha na bo basi kandai. Nado basi dohia nukunpedonugo zẹjlẹgo po gbesisọ-yinyin vọkan-basitọ lẹ tọn po, lẹnnupọn do Massorètes, vọkan-basitọ Owe Wiwe Heblu tọn lẹ tọn he nọgbẹ̀ to gblagbla owhe kanweko ṣidopotọ po aotọ W.M. po mẹ lẹ ji. Sọgbe hẹ weyọnẹntọ Thomas Hartwell Horne, yé hia “whla nẹmu he wekun [Heblu] tọn dopodopo sọawuhia to Owe Wiwe Heblu tọn lẹpo mẹ.” Lẹnnupọn do nuhe enẹ zẹẹmẹdo ji! Nado dapana yèdọ jiwinwọn wekun dopo gee go, vọkan-basitọ mẹdezejotọ ehelẹ hia e mayin hogbe he yé vọkan lẹ kẹdẹ gba ṣigba wekun lẹ lọsu ga. Etẹ, sọgbe hẹ sọha hihia weyọnẹntọ dopo tọn, yé hia wekun dopodopo 815 140 lẹ to Owe Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ! Vivẹnudido vẹkuvẹku mọnkọtọn na jide gbesisọ-yinyin tọn jẹ obá he yiaga de mẹ.
10. Kunnudenu mẹwhantọ tẹwẹ tin to finẹ dọ wefọ Heblu tọn lẹ po Glẹki tọn lẹ po ehe ji lẹdogbedevomẹ egbezangbe tọn lẹ yin zize sinai do gbọn gbesisọ dali do hogbe wekantọ dowhenu tọn lẹ hia?
10 Na nugbo tọn, kunnudenu mẹwhantọ devo sọ tin dọ wefọ Heblu tọn po Glẹki tọn lẹ po he ji lẹdogbedevomẹ egbezangbe tọn lẹ yin zize sinai do ze hogbe kinkantọ dowhenu tọn lẹ donukọnnamẹ po nugbonọ-yinyin ayidego tọn de po. Kunnudenu lọ bẹ vọkan alọnuwe kinkan Biblu tọn fọtọ́n he yè yí alọ do kàn lẹ hẹn—yèdọ nudi 6 000 adà lẹpo kavi apadewhe Owe Wiwe Heblu tọn lẹ po nudi 5 000 Owe wiwe Klistiani tọn lẹ po to Glẹki mẹ—he ko lùntọ́n jẹ azán mítọn gbè. Dogbapọn, nuyijlẹdonugo sọwhiwhe tọn de heyin alọnuwe susu he tin-to-aimẹ lẹ tọn ko gọalọna weyọnẹntọ Biblu tọn lẹ nado mọ dopodopo nuṣiwa vọkan-basitọ lẹ tọn bo yọ́n hihia dowhenu tọn lọ. To hodidọ do wefọ Owe wiwe Heblu tọn lẹ ji, weyọnẹntọ William H. Green sọgan gbọnmọ dali dọmọ: “E sọgan yin didọ po vivo po dọ owe hohowhenu tọn devo ma ko yin hinhẹn dogbẹ̀ jẹ egbehe po gbesisọ po sọmọ gba.” Jidide dopolọ sọgan yin zize do wefọ Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ mẹ.
11. Sọgbe hẹ 1 Pita 1:24, 25, naegbọn Biblu do lùntọ́n jẹ azán mítọn gbè?
11 Lehe Biblu lọ na ko sudo po awubibọ po do eyin e mayin na vọkan alọnuwe tọn lẹ he diọtẹnna dowhenu tọn lẹ, gọna owẹ̀n họakuẹ yetọn lẹ wẹ! Whẹwhinwhẹ́n dopo gee wẹ tin na lunluntọ́n etọn—Jehovah wẹ Hihọ-basitọ po Nukunpedonugotọ Ohó etọn tọn po. Dile Biblu lọsu na edetiti dọ do, to 1 Pita 1:24, 25 mẹ dọmọ: “Agbasalan lẹpo tin di ogbé, gigo gbẹtọ tọn lẹpo sọ di vòvó ogbémẹ tọn. Ogbé nọ yọ́, vòvó etọn sọ nọ ja kọnyinai: Ṣigba ohó Oklunọ tọn nọte kakadoi.”
Do Ogbè Egbezangbe Gbẹtọvi lẹ Tọn Mẹ
12. To yidogọmẹ na owhe kanweko susu vivọkan tọn lẹ, aliglọnnamẹnu devo tẹwẹ Biblu pannukọn?
12 Lunlun owhe kanweko vivọkan tọn lẹ tọ́n ko yin avùnnukundiọsọmẹnu na ede, ṣigba Biblu sọ pannukọn aliglọnnamẹnu devo—yèdọ lẹdogbedevomẹ do ogbè egbezangbe tọn lẹ mẹ. Biblu dona yin didiọ do ogbè gbẹtọ lẹ tọn mẹ nado sọgan biọ ahun yetọn lẹ mẹ. Ṣigba, lilẹdogbedevomẹ Biblu tọn—po nuhe hugan weta 1 100 lẹ po gọna wefọ 31 000 etọn lẹ—mayin azọ́n he bọawu de gba. Ṣogan, to owhe kanweko lẹ gblamẹ lẹdogbedevomẹ-basitọ mẹdezejotọ lẹ yí avùnnukundiọsọmẹnu lọ po homẹhunhun po, bo nọ pannukọn aliglọnnamẹnu he taidi dọ e ma sọgan yin dududeji lẹ to whedelẹnu.
13, 14. (a) Avùnnukundiọsọmẹnu tẹwẹ lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn lọ Robert Moffat pannukọn to Aflika to bẹjẹeji owhe kanweko 19tọ? (b) Nawẹ mẹhe nọ do ogbè Tswana tọn lẹ yinuwa do to whenuena Wẹndagbe Luku tọn tọ́n to ogbè yetọn mẹ?
13 Di apajlẹ, lẹnnupọn do lehe Biblu wá yin lilẹdogbedevomẹ do ogbè Aflika tọn lẹ mẹ do ji. To owhe 1800 tọn mẹ, nudi ogbè wiawe nkọtọn poun wẹ nọ yin kinkan to Aflika pete mẹ. Ogbè kanweko susu devo lẹ he nọ yin dido ma tindo aliho nukinkan tọn depope. Ehe wẹ yin avùnnukundiọsọmẹnu lọ he pannukọn lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn lọ Robert Moffat. To 1821, to owhe 25 mẹvi mẹ, Moffat ze nuwiwa sinsẹ̀n tọn de dai to omẹ he nọ do ogbè Tswana tọn to agewaji Aflika tọn lẹ ṣẹnṣẹn. Nado plọn ogbè yetọn he ma nọ yin kinkan, e kọnawudopọ hẹ gbẹtọ lọ lẹ. Moffat sinyẹnlin podọ, matin alọgọ owe nupinplọn tọn lẹ po wezẹhomẹ lẹ po, e sè ogbè lọ ganji to godo mẹ, wleawuna aliho wekinkan tọn na ẹn, bo plọn omẹ Tswana tọn delẹ nado hia nukinkan enẹ. To 1829, to whenuena e ko wazọ́n to omẹ Tswana tọn lẹ ṣẹnṣẹn na owhe ṣinatọ̀n godo, e dotana lẹdogbedevomẹ Wẹndagbe Luku tọn. E dọ to godo mẹ dọmọ: “Yẹn ko yọ́n omẹ delẹ he ko basi kilomẹtlu kanweko susu nado sọgan mọ vọkan Wẹndagbe Luku tọn yí. . . . Yẹn ko mọ yé to vọkan Wẹndagbe Luku tọn yí, bo to avivi do e ji, bo hẹn yé do akọ́nnu, bo to avi pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn tọn ví, kaka yẹn do dọna hugan dopo dọ, ‘Hiẹ na hẹn owe towe lẹ gble po dasin towe lẹ po.’ ” Moffat sọ dọ dogbọn dawe Aflikanu de dali he mọ gbẹtọ sọha he to Wẹndagbe Luku tọn hia delẹ bosọ kàn nuhe yé tindo to alọmẹ sè yé. “Ohó Jiwheyẹwhe tọn,” wẹ yé yigbe. “Be e nọ dọho wẹ ya?” wẹ dawe lọ kanse. “Mọwẹ,” yé dọ, “e nọ dọho na ahun.”
14 Lẹdogbedevomẹ-basitọ mẹdezejotọ lẹ taidi Moffat na susu Aflikanu lẹ dotẹnmẹ hundote yetọn tintan nado dọhodopọ to aliho nukinkan tọn mẹ. Ṣigba lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ na Aflikanu lẹ nunina he tlẹ họakuẹ taun devo—yèdọ Biblu to ogbè yetọn titi mẹ. Humọ, Moffat do oyín sọn olọn mẹ wá lọ hia omẹ Tswana tọn lẹ, e sọ yí oyín enẹ zan to lẹdogbedevomẹ etọn mẹ jẹdò.c Gbọnmọ dali, omẹ Tswana tọn lẹ nọ dlẹnalọdo Biblu taidi “onù Jehovah tọn.”—Psalm 83:18.
15. Naegbọn Biblu do tin to ogbẹ̀ taun to egbehe?
15 Lẹdogbedevomẹ-basitọ devo lẹ to adà voovo aihọn lọ tọn lẹ mẹ pannukọn aliglọnnamẹnu dopolọ lẹ. Mẹdelẹ tlẹ ze ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ nado basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn. Lẹnnupọn do ehe ji: Eyin Biblu ko gbọṣi ogbè hohowhenu Heblu po Glẹki po tọn kẹdẹ mẹ, e sọgan ko “kú” sọn whenu dindẹn die, na ogbè enẹlẹ to ojlẹ de mẹ yin winwọn gbọn gbẹtọ susu dali vudevude bo ma tlẹ yin yinyọnẹn gbede to adà susu aigba lọ tọn lẹ ji. Ṣogan, Biblu lọ tin to ogbẹ̀ ganji na to vogbingbọnmẹ na owe devo depope, e sọgan “dọho” na gbẹtọ lẹ lẹdo aihọn pé to ogbè yetọn titi mẹ. Taidi kọdetọn de, owẹ̀n etọn to ‘azọ́nwa tlala to mẹhe yí ì sè lẹ mẹ.’ (1 Tẹsalonikanu lẹ 2:13) Bible de Jérusalem basi zẹẹmẹ hogbe ehelẹ tọn dọmọ: “E gbẹ́ pò to huhlọn ogbẹ̀ tọn yin to mì mẹhe yí ì sè lẹ ṣẹnṣẹn.”
Jẹ Nado Dejidego
16, 17. (a) Na Biblu lọ nido yin jidedego, kunnudenu tẹwẹ dona tin-to-aimẹ? (b) Na apajlẹ dopo nado do nugbodidọ wekantọ Biblu tọn Mose tọn hia?
16 ‘Be Biblu sọgan yin jidedego na nugbo tọn ya?’ wẹ mẹdelẹ sọgan kanse. ‘Be e dlẹnalọdo gbẹtọ he nọgbẹ̀ pọ́n lẹ matin nudindọn, nọtẹn he nọ aimẹ pọ́n lẹ, po nujijọ he jọ pọ́n nugbonugbo lẹ po ya?’ Eyin mí na dejidego, kunnudenu dona tin dọ e yin kinkan gbọn wekantọ sọwhiwhenọ, nugbonọ lẹ dali. Ehe hẹn mí jẹ whẹwhinwhẹ́n devo kọ̀n na dogbapọnna Biblu: Kunnudenu dolido tin dọ e sọgbe bo sọgan yin jidedego.
17 Wekantọ nugbonọ lẹ ma na wlan kọdetọn dagbe lẹ kẹdẹ gba ṣigba awugbopo lẹ ga, e mayin nugopipe lẹ gba ṣigba madogán lẹ lọsu ga. Biblu kantọ lẹ do tlọlọ-yinyin kọfanamẹ tọn mọnkọtọn hia. Di apajlẹ, lẹnnupọn do nugbodidọ Mose tọn ji. To nuhe e na linlin etọn po nugbonọ-yinyin po lẹ mẹ wẹ dẹ́madi etọn lọsu titi tin te, ehe to pọndohlan edetiti tọn mẹ hẹn ẹn yin nugomapetọ nado yin nukọntọ Islaeli tọn (Eksọdusi 4:10); nuṣiwa sinsinyẹn he e basi he glọnalina bibiọ Aigba Pagbe tọn ji etọn (Osọha lẹ 20:9-12; 27:12-14); alibubu nọvisunnu etọn, Aalọn tọn, mẹhe kọngbedopọ hẹ Islaelivi atẹṣitọ lẹ to vodun oyìnvu de tọn bibasi mẹ (Eksọdusi 32:1-6); atẹṣiṣi nọviyọnnu etọn Miliami tọn, po yasanamẹ winyandomẹ tọn etọn po (Osọha lẹ 12:1-3, 10); ṣiṣizan nuyizan fiwiwe tọn tavẹ-ylọvi etọn Nadabi po Abihu po tọn (Levitiku 10:1, 2); gọna lewuwu po hùnhlún gbọzangbọzan omẹ Jiwheyẹwhe lọsu titi tọn lẹ tọn po. (Eksọdusi 14:11, 12; Osọha lẹ 14:1-10) Be linlin nujikudo tọn, heyin nina gbangba mọnkọtọn ma do lẹnpọn ahundopo tọn hia na nugbo lọ ya? To whenuena e yindọ Biblu kantọ lẹ to jijlo nado na linlin nudọnamẹ he mayin homẹhunnọ dogbọn mẹyiwanna yetọn lẹ, omẹ yetọn lẹ, podọ etlẹ yin yé lọsu lẹ dali, be whẹwhinwhẹ́n dagbe matin nado dejido nukinkan yetọn lẹ go ya?
18. Etẹwẹ hẹn nukinkan wekantọ Biblu tọn lẹ tọn yin nuhe go yè sọgan dejido?
18 Gbesisọ-pẹkipẹki Biblu kantọ lọ lẹ tọn sọ hẹn nukinkan yetọn lẹ yin nude he jẹ nado dejidego. Nuhe jẹ na ayidego taun wẹ e yin dọ sunnu 40 lẹ he to wekan to ojlẹ he dite hugan owhe 1 600 lẹ tin to gbekọndopọ mẹ, etlẹ yin nuhe dù zẹẹmẹ flinflin lẹ. Ṣigba gbekọndopọ ehe mayin tito basina po sọwhiwhe po nado fọ́n nuvẹdomẹ hóbladọ tọn dote gba. To vogbingbọnmẹ, e họnwun dọ pọninọ zẹẹmẹ linlẹn voovo lẹ tọn mayin hóbladọ gba; gbekọndopọ lọ nọ saba yin kosọdudu tọn.
19. Nawẹ linlin Wẹndagbe lẹ tọn gando wiwle Jesu tọn go do gbekọndopọ họnwun he mayin sọn ojlo mẹ wá hia gbọn?
19 Nado basi dohia, lẹnnupọn do nujijọ de he wá aimẹ to ozán he mẹ Jesu yin wiwle ji. Wẹndagbe kantọ ẹnẹ lẹpo basi kandai dọ dopo to devi lẹ mẹ dọ̀n ohi de tọ́n bo hú afanumẹ yẹwhenọ daho tọn, bo sán otó dawe lọ tọn. Ṣigba, Luku kẹdẹ wẹ dọna mí dọ Jesu “do alọ otó etọn go, bosọ hẹn alán gbọ na ẹn.” (Luku 22:51) Ṣigba be enẹ mayin nuhe mí na donukun sọn wekantọ lọ he yin yinyọnẹn taidi “[doto] mẹyiwanna” de dè ya? (Kọlọsinu lẹ 4:14) Kandai Johanu tọn dọna mí dọ to devi he tin to finẹ lẹpo mẹ, mẹhe yí ohi zan wẹ Pita—nugbo de he mayin nupaṣamẹ to pọndohlanmẹ na jijọ sọmawhe po numọtolanmẹ didohia Pita tọn po. (Johanu 18:10; yijlẹdo Matiu 16:22, 23 po Johanu 21:7, 8 po go.) Johanu sọ na linlin zẹẹmẹ devo he taidi dehe mayin nujọnu sọmọ tọn dọmọ: “Oyín afanumẹ lọ tọn wẹ Malkọs.” Naegbọn Johanu kẹdẹ wẹ na oyín dawe lọ tọn? Zẹẹmẹ lọ yin awuwlena gbọn nugbo kleun de heyin nudego wayi mẹ gbọn kandai Johanu tọn kẹdẹ dali—Johanu yin “omẹ yinyọnẹn yẹwhenọ daho tọn.” E sọ yin yinyọnẹn gbọn whédo yẹwhenọ daho lọ tọn dali; devizọnwatọ lẹ jẹakọ hẹ ẹ, podọ ewọ lọsu jẹakọ hẹ yé.d (Johanu 18:10, 15, 16) To whelọnu lo, nuhe sọgbe hẹ jọwamọ wẹ e yin, dọ Johanu ni ylọ oyín dawe heyin awugblena lọ tọn, to whenuena Wẹndagbe kantọ devo lẹ, mẹhe kunnudenu dohia dọ dawe lọ yin jonọ na lẹ, ma wàmọ. Gbekọndopọ he tin to ṣẹnṣẹn na zẹẹmẹ ehe lẹpo jẹ na ayidego, ṣogan e họnwun dọ e mayin sọn ojlo mẹ gba. Apajlẹ mọnkọtọn susu wẹ tin sọn bẹjẹeji jẹ vivọnu Biblu tọn.
20. Etẹwẹ omẹ ahundoponọ lẹ dona yọnẹn dogbọn Biblu dali?
20 Enẹwutu be mí sọgan dejido Biblu go ya? Mlẹnmlẹn! Nugbodidọ Biblu kantọ lẹ tọn po gbesisọ-pẹkipẹki he tin to Biblu lọ ṣẹnṣẹn po na ẹn ohia matin nuṣiwa nugbo tọn. Omẹ ahundoponọ lẹ dona yọnẹn dọ yé sọgan dejido Biblu lọ go, na e yin Ohó gbọdo “[Jehovah] . . . Jiwheyẹwhe nugbo tọn.” (Psalm 31:5) Whẹwhinwhẹ́n devo lẹ tin he wutu Biblu do yin owe de na gbẹtọ lẹpo, dile hosọ he na bọdego na dọhodeji do.
[Nudọnamẹ Odò Tọn Lẹ]
a Sinai do sọha heyin zinzinjẹgbonu gbọn Plidopọ Ogbẹ́ Biblu tọn dali ji.
b To ganpamẹ ninọ etọn awetọ whenu to Lomu, Paulu dọna Timoti nado hẹn “owe nẹlẹ . . ., humọ owe ayú tọn nẹlẹ” wá. (2 Timoti 4:13) E yọnbasi dọ Paulu to apadewhe Owe Wiwe Heblu tọn lẹ biọ na ewọ nido sọgan plọn yé to whenuena e tin to ganpamẹ. Hogbe lọ “humọ owe ayú tọn nẹlẹ” sọgan to alọdlẹndo owe hihá papyrus tọn po ayú tọn devo lẹ po.
c To 1838, Moffat dotana lẹdogbedevomẹ Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn de. Po alọgọ gbẹdohẹmẹtọ etọn de tọn po, ewọ dotana lẹdogbedevomẹ Owe Wiwe Heblu tọn lẹ to 1857.
d Akọjijẹ hẹ yẹwhenọ daho lọ po whédo etọn po Johanu tọn sọ yin didohia yinukọn dogọ to godo mẹ to kandai lọ mẹ. To whenuena afanumẹ yẹwhenọ daho tọn devo sawhẹ yinyin dopo to devi Jesu tọn lẹ mẹ dokọna Pita, Johanu basi zẹẹmẹ dọ afanumẹ ehe yin “hẹnnumẹ mẹhe Pita sán otó na tọn.”—Johanu 18:26.
Nawẹ Hiẹ Na Na Gblọndo Gbọn?
● Naegbọn mí dona donukun Biblu nado yin owe he tin-to-aimẹ hugan to aihọn mẹ?
● Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ Biblu ko yin hihọ́-basina po gbesisọ po?
● Aliglọnnamẹnu tẹlẹ wẹ yin pinpannukọn gbọn mẹhe basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn lẹ dali?
● Etẹwẹ hẹn nukinkan Biblu tọn lẹ yin nuhe go yè sọgan dejido?