Owe Dọdai Tọn De

Gbẹtọ lẹ tindo ojlo to sọgodo mẹ. Yé nọ din dọdai he go yè sọgan ganjẹ dogbọn whẹho susu dali, sọn ninọmẹ aimẹ tọn didọ jẹnukọn wá ohia ninọmẹ akuẹzinzan tọn ji. Ṣigba, to whenuena yé yinuwa do dọdai mọnkọtọn lẹ ji, yé nọ saba jẹflumẹ. Biblu bẹ dọdai susu hẹn. Nawẹ dọdai mọnkọtọn lẹ sọgbe sọ? Be whenuho heyin kinkan whẹpo yé do jọ wẹ yé yin ya? Kavi be whenuho he doyẹklọmẹ nado yin dọdai wẹ yé yin ya?

TONUDỌTỌ Lomunu lọ Cato (234-149 J.W.M.) na linlin dọmọ: “E paṣa mi dọ numọtọ de ma nọ konu to whenuena e mọ numọtọ devo.”¹ Na nugbo tọn, kakajẹ egbehe mẹsusu nọ tindo ayihaawe dogbọn dọṣẹdọtọ lẹ, sunwhlẹvupọntọ lẹ, po numọtọ devo lẹ po dali. Dọdai yetọn lẹ nọ saba yin didọ to hogbe paa lẹ mẹ podọ sọgan yin tadena to aliho voovo lẹ mẹ.

Nalete, etẹwẹ dogbọn dọdai Biblu tọn lẹ dali? Be whẹwhinwhẹ́n de na ayihaawe tintindo tin ya? Kavi be dodonu de tin na jidide ya?

E Mayin Hopàjlẹ he Sinai Do Numimọ Ji Gba

Gbẹtọ nuyọnẹntọ lẹ sọgan tẹnpọn nado yí nujijọ he yè sọgan doayi e go lẹ zan nado pàhodọ gando sọgodo go, ṣigba yé ma nọ sọgbe to whepoponu gba. Owe lọ Future Shock doayi e go dọmọ: “Ogbẹ́ dopodopo nọ pannukọn e mayin nuhe sọgan yin nujijọ sọgodo tọn lẹ kẹdẹ gba, ṣigba yọnbasi susugege sọgodo tọn lẹ, po nudindọn do sọgodo he yè jlo lẹ po ji.” E yidogọ dọmọ: “Na nugbo tọn, mẹdepope ma sọgan ‘yọ́n’ sọgodo to pipé mẹ gba. Mí sọgan basi tito bo hẹn linlẹn mítọn lẹ siso poun podọ tẹnpọn nado dè yọnbasi de na yé poun wẹ.”²

Ṣigba Biblu kantọ lẹ ma “dè yọnbasi” de poun na “linlẹn lẹ” dogbọn sọgodo dali gba. Mọwẹ dọdai yetọn lẹ ma sọgan yin gbigbẹdai taidi hodidọ he ma họnwun bo na dotẹnmẹ tadena voovo gba. To vogbingbọnmẹ, suhugan dọdai yetọn lẹ tọn yin didọ po nukunnumọjẹnumẹ jiawu po bo nọ yin tangan to aliho vonọtaun mẹ, whla susu dọdai yetọn lẹ nọ yin adà awetọ nuhe sọgan yin nukundo. Yí taidi apajlẹ nuhe Biblu dọ jẹnukọn dogbọn tòdaho hohowhenu Babilọni tọn dali.

Nado Yin ‘Ziza po Akiza Dindọn Tọn Po’

Akọta hohowhenu tọn lọ lẹzun “aṣọdonu ahọludu lẹ tọn.” (Isaia 13:19, The New American Bible) tòdaho he hunnukun ehe tin to nọtẹn titengbe de to aliho ajọwiwa tọn sọn Golfe Persique jẹ Ohù Méditerranée tọn mẹ, bo yin yiyizan taidi agbànbẹdotẹn de na ajọwiwa aigba ji tọn po ohù tọn po to Whèzẹtẹn po Whèyihọ po ṣẹnṣẹn.

To nudi owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M., Babilọni taidi tatọ-tònọ Ahọluigba Babilọni tọn he yè ma sọgan gbawhàn etọn. Tòdaho lọ sinai do Otọ̀ Euflati tọn ji, podọ osin otọ̀ lọ tọn lẹ nọ yin yiyizan nado basi osinwhin he gblo bo siso de podọ dowhin debiọ-demẹ lẹ. To yidogọmẹ, otòdaho lọ yin hihọ́-basina gbọn adó daho awe dopọ de dali, heyin hinhẹn lodo gbọn hihọ́tọ susu dali. Abajọ tòmẹnu etọn lẹ do tindo numọtolanmẹ tintin to hihọ́ mẹ tọn.

Etomọṣo, to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M., whẹpo Babilọni do yiaga jẹ otẹn godo tọn gigo etọn tọn mẹ, yẹwhegan Isaia ko dọ jẹnukọn dọ Babilọni na yin ‘ziza po akiza dindọn tọn po.’ (Isaia 13:19; 14:22, 23) Isaia sọ basi zẹẹmẹ lehe Babilọni na jai gbọn. Mẹgbeyantọ lẹ na ‘hú’ otọ̀ etọn lẹ—asisa osinwhin heyin hihọ́ etọn tọn—bo hẹn tòdaho lọ tin to owù mẹ. Isaia tlẹ na yinkọ awhàngbatọ lọ tọn—‘Kilusi,’ ahọlu Pẹlsia tọn daho de, “mẹhe họngbo lẹ na yin hùnhùn to nukọn etọn bọ ohọ̀n depope ma na yin súsú.”—Isaia 44:27–45:2, The New English Bible.

Dọdai adọgbigbo tọn wẹ ehelẹ yin. Ṣigba be yé yin hinhẹndi ya? Whenuho na gblọndo etọn.

‘Matin Awhànfunfun de’

Owhe kanweko awe to whenuena Isaia basi kandai dọdai etọn pó godo, to ozan 5 octobre 539 J.W.M. tọn mẹ, awhànpa Medo-Pẹlsia tọn lẹ to anademẹ Kilusi Daho lọ tọn glọ dosla sẹpọ Babilọni. Ṣigba Babilọninu lẹ deji. Sọgbe hẹ whenuho-kantọ Glẹki tọn lọ Herodotus (owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M.), yé tindo awuwledainanu susu heyin bibẹsẹdo he sọgan dẹn họ̀ owhe susu.³ Yé sọ tindo otọ̀ Euflati po adó huhlọnnọ Babilọni tọn lẹ po nado basi-hihọ́ na yé. Ṣogan, to ozán dopolọ mẹ, sọgbe hẹ Otanhoho Nabonidu tọn, “awhànpa Kilusi tọn biọ Babilọni matin awhànfunfun.”⁴ Nawẹ enẹ yọnbasi gbọn?

Herodotus basi zẹẹmẹ dọ to tòdaho lọ mẹ, gbẹtọ lọ lẹ “to wedú bo to ayajẹ to hùnwhẹ de whenu.” Ṣigba, to gbonu, Kilusi ko gọkọna osin otọ̀ Euflati tọn lẹ. Dile osin lọ yido, awhànpa etọn zinzọnlin gbọn tọzàn lọ mẹ, bọ agayiyi osin lọ tọn hẹn yé jẹ asapada go. Yé gbọ̀n adó he yiaga lọ lẹ go biọ tòdaho lọ mẹ gbọn nuhe Herodotus ylọ dọ “họngbo he nọ hùn do otọ̀ mẹ lẹ” dali, họngbo he yè jodo nùvo makiya.⁶ (Yijlẹdo Daniẹli 5:1-4; Jẹlemia 50:24; 51:31, 32 go.) Whenuho-kantọ devo lẹ, gọna Xenophon (c. 431–c. 352 J.W.M.), gọna zannu cunéiforme tọn lẹ heyin mimọ gbọn whenuho-kantọ dokuntọ lẹ dali, na kunnudenu aijijẹ ajiji Babilọni tọn to Kilusi nukọn.⁷

Gbọnmọ dali dọdai Isaia tọn gando Babilọni go yin hinhẹndi. Kavi e mayin mọwẹ ya? Be e yọnbasi dọ ehe mayin dọdai gba ṣigba yin kinkandai to aijijẹ Babilọni tọn godo wẹ ya? Na nugbo tọn, onú dopolọ sọgan yin kinkanse gando dọdai Biblu tọn devo lẹ go.

Be Whenuho he Doyẹklọmẹ Nado Yin Dọdai Wẹ Ya?

Eyin yẹwhegan Biblu tọn lẹ—gọna Isaia—basi vọkan whenuho tọn poun nado taidi dọdai, to whelọnu lo sunnu ehelẹ mayin onú devo hugan mẹklọtọ he bikan lẹ. Ṣigba etẹwẹ na yin linlẹn yetọn na mẹkiklọ mọnkọtọn? Yẹwhegan nugbo lẹ nọ dọ po ojlo po dọ yé ma sọgan yí afù-kuẹ gba. (1 Samuẹli 12:3; Daniẹli 5:17) Podọ mí ko gbadopọnna kunnudenu huhlọnnọ lọ dọ wekantọ Biblu tọn lẹ (he suhugan yetọn yin yẹwhegan lẹ) yin sunnu he go yè sọgan dejido lẹ he tindo ojlo nado tlẹ dè nuṣiwa winyandomẹ yé lọsu tọn lẹ tọn tọ́n. E taidi dọ sunnu ehe nkọtọn lẹ ma na jlo nado basi mẹkiklọ daho mọnkọtọn lẹ, bo doyẹklọ dọdai.

Onú devo tin nado gbadopọnna. Suhugan dọdai Biblu tọn lẹ bẹ́ whẹgbledo sinsinyẹn yẹwhegan lẹ tọn gando omẹ yetọn titi lẹ go hẹn, ehe nọ bẹ́ yẹwhenọ lẹ po ahọlu lẹ po hẹn. Isaia, di apajlẹ, lá ninọmẹ walọyizan ylankan Islaelivi lẹ tọn—yèdọ nukọntọ lẹ po gbẹtọ lẹ po—to azán etọn gbè. (Isaia 1:2-10) Yẹwhegan devo lẹ nọ dè ylando yẹwhenọ lẹ tọn gbà po huhlọn po. (Zẹfania 3:4; Malaki 2:1-9) E vẹawu nado mọnukunnujẹ nuhewutu yé nado wleawuna dọdai he bẹ́ whẹdida whẹgbledomẹ sinsinyẹn lẹ sọta omẹ yetọn titi hẹn podọ nuhewutu yẹwhenọ lẹ na ko kọngbedopọ to oklọ mọnkọtọn mẹ.

To yidogọmẹ, nawẹ yẹwhegan lẹ—eyin yé ko yin mẹklọtọ lẹ poun—ko basi wadotana hopadọ mọnkọtọn tọn gbọn? Wepinplọn yin tulina to Islaeli. Sọn vuwhenu, ovi lẹ nọ yin pinplọn wehihia po wekinkan po. (Deutelonomi 6:6-9) Owe wiwe lẹ hihia na mẹdetiti yin ayinamẹ etọn na. (Psalm 1:2) Owe wiwe lẹ hihia to gbangba de nọ tin to sinagọgu mẹ to Gbọjẹzan sẹmẹsẹmẹ tọn whenu. (Owalọ lẹ 15:21) E taidi nuhe ma yọnbasi dọ akọta dopo blebu he yọnwe, he yọ́n Owe wiwe lẹ ganji de, sọgan yin kiklọ gbọn lalo mọnkọtọn dali.

Humọ, onú devo sọ tin gando dọdai Isaia tọn heyin aijijẹ Babilọni tọn go. E bẹ́ zẹẹmẹ lọ dọ e ma sọgan ko yin kinkan to hẹndi lọ godo hẹn.

‘Gbẹtọ Ma Na Nọ E Mẹ Gbede Ba’

Etẹwẹ Babilọni na lẹzun to aijijẹ etọn godo? Isaia dọ dọdai dọmọ: “E ma to na yin otò gbedegbede ba, mọ yè ma sọ to na nọ e mẹ ba sọn whẹndo de jẹ whẹndo de mẹ: mọ Alabinu lẹ ma to na gbá gòhọ to finẹ ba, mọ lẹngbọhọtọ lẹ ma to na doapó yetọn to finẹ ba.” (Isaia 13:20) E sọgan taidi nupaṣamẹ, yèdọ matin hójijlẹ zẹjlẹgo, nado dọ dọdai dọ tòdaho he tin to otẹn dagbe mọnkọtọn mẹ na gbọgbé kakadoi. Be hogbe Isaia tọn lẹ sọgan ko yin kinkan to whenuena e mọ Babilọni he jẹvọ́ de pó godo ya?

Bọdo yíyí Babilọni po tòmẹnu etọn lẹ po go, gbọn Kilusi dali—dile etlẹ yindọ e yìdo—zindonukọn na owhe kanweko lẹ. Flin dọ Owehiha Ohù Kuku tọn lẹ bẹ́ vọkan owe Isaia tọn blebu de hẹn he owhe etọn yin owhe kanweko awetọ J.W.M. Dogbọn ojlẹ he mẹ owehiha enẹ yin vivọkan dali, Omẹ Parthia Tọn lẹ ko yí Babilọni. To owhe kanweko tintan W.M., Ju lẹ sawhé do Babilọni, podọ Biblu kantọ lọ Pita dla finẹ pọ́n. (1 Pita 5:13) To ojlẹ enẹ mẹ, Owehiha Ohù Kuku tọn lọ heyin owe Isaia tọn ko tin to aimẹ na nudi owhe kanweko awe mọ. Enẹwutu, na nuhe dù owhe kanweko tintan W.M., Babilọni ma ko jẹvọ́ pete, ṣogan owe Isaia tọn ko yin didotana na whenu dindẹn jẹnukọnna enẹ.a

Dile e yin didọdai do, Babilọni to agọgbọnẹnmẹ lẹzun “okiti lẹ.” (Jẹlemia 51:37) Sọgbe hẹ weyọnẹntọ Heblu tọn lọ Jerome (owhe kanweko ẹnẹtọ W.M.), to azán etọn gbè Babilọni yin aigba gbeyinyan tọn to ehe mẹ “wunmẹ gbekanlin lẹpo tọn” nọ dán te.⁹ Babilọni gbọṣi gbigbọgbé mẹ kakajẹ egbehe.

Isaia ma nọgbẹ̀ nado mọ vọjijẹ Babilọni tọn gba. Ṣigba gbakija tòdaho huhlọnnọ dai tọn enẹlẹ, to nudi kilomẹtlu 80 to huwaji Baghdad tọn, to Irak egbezangbe tọn tindo kunnudenu he ma sọgan yin agọjẹdo na hẹndi hogbe etọn lẹ tọn: “Yè ma sọ to na nọ̀ e mẹ ba.” Hẹngọwa Babilọni tọn depope taidi nọtẹn tomẹyiyi sadidi tọn he dọnmẹdogo de sọgan klọ̀ dlapọn-basitọ lẹ, ṣigba “visunnu, po yọnlọnvi” Babilọni tọn po na yì kakadoi.—Isaia 13:20; 14:22, 23.

Nalete yẹwhegan Isaia ma dọ dọdai paa de he sọgan yin yiyizan na nujijọ sọgodo tọn depope poun gba. Mọwẹ e ma kàn whenuho bo hẹn ẹn sọawuhia di dọdai. Lẹnnupọn deji: Naegbọn mẹklọtọ de nado zé ede do owù mẹ do dọ “dọdai” nuhe ji e ma na tindo huhlọn depope do—yèdọ Babilọni daho enẹ he mẹ tomẹnu depope ma nasọ nọ̀ gbede ba?

Dọdai ehe dogbọn aijijẹ Babilọni tọn dali yin apajlẹ de poun sọn Biblu mẹ.b Mẹsusu mọ ohia de to hẹndi dọdai etọn lẹ mẹ dọ Biblu dona wá sọn asisa he yiaga hugan gbẹtọ tọn dè. Vlavo hiẹ na kẹalọyi enẹ, e whè gbau, owe dọdai tọn enẹ jẹ nado yin dogbapọnna. Onú dopo họnwun: Vogbingbọn daho de tin to dọdai matin nujikudo kavi awuvivinamẹ heyin numọtọ egbezangbe tọn lẹ po dọdai tangan Biblu tọn lẹ, he họnwun, bo yin nujọnu lẹ po mẹ.

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Nudọnamẹ tangan lẹ to weda 28]

Be yẹwhegan he sọgbe lẹ wẹ Biblu kantọ lẹ yin ya kavi lalonọ he bikan lẹ?

[Yẹdide to weda 29]

Gbakija Babilọni hohowhenu tọn