Owe de sọn Jiwheyẹwhe Dè
“Dọdai ma gbọn ojlo gbẹtọ tọn dali wá to hohowhenu gba: ṣigba gbẹtọ lẹ dọho sọn Jiwheyẹwhe dè dile yè dọ̀n yé yì do gbọn [gbigbọ wiwe] dali.”—2 PITA 1:21.
1, 2. (a) Naegbọn mẹdelẹ do nọ tindo ayihaawe vlavo eyin Biblu yọn-na-yizan na gbẹninọ egbezangbe tọn? (b) Wunmẹ kunnudenu atọ̀n tẹlẹ wẹ mí sọgan yizan nado dohia dọ Biblu yin sọn Jiwheyẹwhe dè?
BE BIBLU yọn-na-yizan na mẹhe to gbẹnọ to bẹbẹnu owhe kanweko 21tọ tọn lẹ ya? Mẹdelẹ ma lẹn mọ gba. “Mẹdepope ma na na ayinamẹ nuplọnwe lẹnunnuyọnẹn chimie tọn heyin zinzinjẹgbonu to 1924 tọn na yiyizan to klasi lẹnunnuyọnẹn chimie tọn to egbezangbe—nususu ko yin pinplọn gando chimie go sọn whenẹnu gbọ́n,” wẹ Doto Eli S. Chesen wlan, to zẹẹmẹ bibasina nuhewutu e tindo numọtolanmẹ dọ Biblu ko dóho mẹ. To nukunta, nudindọn ehe taidi nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn. To popolẹpo mẹ, gbẹtọ ko plọn nususu gando lẹnunnuyọnẹn, agbasalilo apọnmẹ tọn, po walọyizan gbẹtọvi tọn po go sọn ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ. Enẹwutu, e nọ paṣa mẹdelẹ dọ: ‘Nawẹ owe hoho mọnkọtọn sọgan vò sọn gbemasọ lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ si gbọn? Nawẹ e sọgan bẹ ayinamẹ he yọn-na-yizan na gbẹninọ egbezangbe tọn hẹn gbọn?’
2 Biblu lọsu na gblọndo. To 2 Pita 1:21, mí yin didọna dọ yẹwhegan Biblu tọn lẹ “dọho sọn Jiwheyẹwhe dè dile yè dọ̀n yé yì do gbọn [gbigbọ wiwe] dali.” Gbọnmọ dali Biblu dohia dọ e yin owe de sọn Jiwheyẹwhe dè. Nalete, nawẹ mí sọgan hẹn mẹdevo lẹ tindo nujikudo dọ enẹ yin mọ gbọn? Mì gbọ na mí ni gbadopọnna kunnudenu atọ̀n dọ Biblu lọ yin Ohó Jiwheyẹwhe tọn: (1) E sọgbe to lẹnunnuyọnẹn liho, (2) e bẹ nunọwhinnusẹ́n whenu dindẹn tọn lẹ hẹn he yọn-na-yizan na gbẹninọ egbezangbe tọn, podọ (3) e bẹ dọdai tangan lẹ hẹn he ko yin hinhẹndi, dile e yin kunnudena gbọn nugbo whenuho tọn lẹ dali do.
Owe de He Tin to Gbesisọmẹ po Lẹnunnuyọnẹn Po
3. Naegbọn Biblu ma ko yin zize do owù mẹ gbọn dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ dali?
3 Biblu mayin nuplọnwe lẹnunnuyọnẹn tọn de gba. Etomọṣo, e yin owe nugbo tọn de, podọ nugbo lọ sọgan doakọnna whlepọn ojlẹ tọn. (Johanu 17:17) Biblu lọ ma ko yin zize do owù mẹ gbọn dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ dali gba. To whenuena e dọho do whẹho he gando lẹnunnuyọnẹn go lẹ ji, e nọ vò mlẹnmlẹn sọn linlẹn hohowhenu “lẹnunnuyọnẹn tọn” he nọ sọawuhia nado yin otangblo tata lẹ mẹ. Na nugbo tọn, e bẹ hodidọ lẹ he e mayin dọ yé sọgbe to lẹnunnuyọnẹn liho kẹdẹ hẹn wẹ gba ṣigba sọta linlẹn heyin alọkẹyi to ojlẹ lọ mẹ lẹ tlọlọ ga. Di apajlẹ, lẹnnupọn do gbekọndopọ he tin to Biblu po lẹnunnuyọnẹn amasinzọ́nwiwa tọn po ṣẹnṣẹn ji.
4, 5. (a) Etẹwẹ dotozọ́nwatọ hohowhenu tọn lẹ ma mọnukunnujẹemẹ dogbọn azọ̀n dali? (b) Naegbọn ayihaawe depope matin dọ Mose jẹakọ hẹ amasinzọ́nwiwa dotozọ́nwatọ Egiptinu lẹ tọn?
4 Dotozọ́nwatọ hohowhenu tọn lẹ ma mọnukunnujẹ lehe azọ̀n nọ gbayipe to gigọ́mẹ do go gba, mọjanwẹ yé ma yọ́n nujọnu-yinyin wiwejininọ tọn to aligiglọnna awutu mẹ gba. Susu nuwiwa amasinzọ́nwiwa hohowhenu tọn lẹ na taidi nuhe ma hùn-nukun sọgbe hẹ nujinọtedo egbezangbe tọn lẹ. Dopo to owe amasinzọ́nwiwa tọn he dohó hugan bo tin-to-aimẹ wẹ Papyrus Ebers tọn, yèdọ bladopọ oyọnẹn amasinzọ́n Egiptinu lẹ tọn, he owhe etọn yigodo jẹ nudi 1550 J.W.M. E bẹ pọngbọ 700 lẹ na yasanamẹ voovo lẹ hẹn, “debọdo-dego sọn adú-hẹnmẹ oló tọn ji jẹ awufiẹsa ofẹ̀n afọ tọn ji.” Suhugan pọngbọ lọ lẹ tọn ma nọ wazọ́n gba, ṣigba delẹ to yé mẹ yin owunu pete. Na nukunpipedo apa de go, dopo to pọngbọ heyin ayinamẹ etọn na lẹ wẹ omí gbẹtọ tọn finfan po nugonu devo lẹ po.
5 Owe pọngbọ amasinzọ́nwiwa Egiptinu lẹ tọn ehe yin kinkan to nudi ojlẹ dopolọ po owe tintan Biblu tọn lẹ po, he bẹ Osẹ́n Mose tọn lẹ hẹn. Mose, mẹhe yin jiji to owhe 1593 J.W.M., whẹ́n to Egipti. (Eksọdusi 2:1-10) Yin pinpọn e go whẹ́n to whédo Falo tọn mẹ, Mose yin ‘pinplọn to nuyọnẹn Egipti tọn lẹpo mẹ.’ (Owalọ lẹ 7:22) E jẹakọ hẹ ‘dotozọ́nwatọ’ Egipti tọn lẹ. (Gẹnẹsisi 50:1-3) Be nuwiwa heyin amasinzọ́nwiwa yetọn he ma nọ wazọ́n bosọ gọna owù yinuwado nukinkan etọn lẹ ji wẹ ya?
6. Gbedide wiwejininọ tọn tẹ to Osẹ́n Mose tọn mẹ wẹ na yin pinpọn gbọn lẹnunnuyọnẹn amasinzọ́nwiwa egbezangbe tọn dali taidi nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe?
6 To vogbingbọnmẹ, Osẹ́n Mose tọn bẹ gbedide wiwejininọ tọn lẹ he na yin pinpọn taidi nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe gbọn lẹnunnuyọnẹn amasinzọ́nwiwa egbezangbe tọn dali hẹn. Di apajlẹ, osẹ́n de gando osladido awhànfuntọ lẹ tọn go biọ nado dì omí lẹ do gbonu osla lọ tọn. (Deutelonomi 23:13) Ehe yin afọdide aliglọnnanu tọn he yiaga taun de. E gọalọ nado hẹn asisa osin tọn lẹ vò sọn hẹnflu mẹ bosọ wleawuna hihọ́ sọn zẹntin po oslázọ̀n devo lẹ po he nọ yí ogbẹ̀ livi susu lẹ tọn to owhe dopodopo mẹ si, titengbe to aigba he ma hùn-nukun lẹ ji.
7. Gbedide wiwejininọ tọn tẹlẹ to Osẹ́n Mose tọn mẹ wẹ gọalọ nado glọnalina azọ̀n he nọ bẹplamẹ lẹ?
7 Osẹ́n Mose tọn bẹ gbedide wiwejininọ tọn devo lẹ hẹn he gọalọ nado glọnalina gbigbayipe azọ̀n he nọ bẹplamẹ lẹ tọn. Mẹde he tindo kavi yin nuvẹdo nado tindo azọ̀n he nọ bẹplamẹ de nọ yin zizedo olá na gbẹtọ lẹ. (Levitiku 13:1-5) Avọ̀ lẹ kavi nuyizan lẹ he jẹ kanlin he kú difa de go (vlavo na azọ̀n wutu) dona yin kiklọ whẹpo do yin vivọzan kavi yin vivasudo. (Levitiku 11:27, 28, 32, 33) Mẹdepope he doalọ oṣiọ go nọ yin pinpọn taidi mawé podọ dona gbọn aliho nuwiwa mẹklọwe tọn de mẹ ehe bẹ avọ̀ etọn lẹ yinyan po awulilẹ̀ po hẹn. To ojlẹ azán ṣinawe mawé lọ tọn whenu, ewọ dona dapana pọninọ hẹ mẹdevo lẹ.—Osọha lẹ 19:1-13.
8, 9. Naegbọn e sọgan yin didọ dọ todohukanji osẹ́n wiwejininọ tọn lẹ to Osẹ́n Mose tọn mẹ yinukọn taun zẹ̀ ojlẹ etọn go?
8 Todohukanji osẹ́n wiwejininọ tọn ehe do nuyọnẹn he dlẹnkan taun zẹ̀ ojlẹ etọn go hia. Lẹnunnuyọnẹn amasinzọ́nwiwa egbezangbe tọn ko plọn nususu dogbọn gbigbayipe po aligiglọnna azọ̀n po dali. Di apajlẹ, nukọnyiyi amasinzọ́nwiwa tọn to owhe kanweko 19tọ mẹ planmẹ jẹ aligiglọnna susudeji owànvú lẹ tọn—yèdọ wiwejininọ nado dè azọ̀n he nọ bẹplamẹ lẹ pò kọ̀n. Kọdetọn lọ yin didepo ayidego tọn na azọ̀n he nọ bẹplamẹ lẹ po okú azán mape-mape tọn lẹ po. To owhe 1900 tọn mẹ, nukundido na tedidi gbẹninọ tọn to jiji whenu to otò Europe tọn susu mẹ podọ to États-Unis yìdo hugan owhe 50. Sọn whenẹnu gbọ́n, e ko jideji po awuyiya po, e mayin na nukọnyiyi amasinzọ́nwiwa tọn nado penukundo azọ̀n lẹ go kẹdẹ wutu wẹ gba ṣigba na wiwejininọ po ninọmẹ gbẹninọ tọn he pọnte lẹ po ga.
9 Ṣogan, owhe fọtọ́n lẹ whẹpo lẹnunnuyọnẹn amasinzọ́nwiwa tọn do plọn lehe azọ̀n lẹ nọ gbayipe do, Biblu ko na ayinamẹ nuyiwa sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe tọn lẹ taidi hihọ́-basinamẹ sọta azọ̀n. E mayin nupaṣamẹ dọ, Mose sọgan dọho dogbọn Islaelivi lẹ dali to paa mẹ to azán etọn gbè dọ yé nọ nọgbẹ̀ na owhe 70 kavi 80 lẹ. (Psalm 90:10) Nawẹ Mose na ko yọnẹn dogbọn gbedide wiwejininọ tọn mọnkọtọn lẹ dali gbọn? Biblu lọsu basi zẹẹmẹ dọmọ: Owe Osẹ́n tọn ‘yin didehia gbọn angẹli lẹ dali.’ (Galatianu lẹ 3:19) Mọwẹ, Biblu mayin owe nuyọnẹn gbẹtọ tọn de gba; owe de sọn Jiwheyẹwhe dè wẹ e yin.
Owe Yọn-Na-Yizan de na Gbẹninọ Egbezangbe Tọn
10. Dile etlẹ yindọ Biblu lọ yin tadona diblayi owhe 2 000 lẹ die wayi, etẹwẹ yin nugbo dogbọn ayinamẹ etọn dali?
10 Owe he nọ na ayinamẹ lẹ nọ taidi nuhe ma sọ sọgbe hẹ ojlẹ bà podọ nọ yin vivọkan kavi yin didiọ to madẹnmẹ. Ṣigba Biblu gbọnvo pete na nugbo tọn. “Nugbo wẹ aṣẹdai towe lẹ,” wẹ Psalm 93:5 dọ. Dile etlẹ yindọ Biblu yin tadona to diblayi owhe 2 000 lẹ die wayi, ohó etọn lẹ gbẹsọ yọn-na-yizan. Podọ yé sọ yinuwa po nugandomẹgo dopolọ po mahopọnna sinmẹ agbasa tọn kavi otò he mẹ mí nọ nọ̀. Gbadopọnna apajlẹ ayinamẹ dẹn-to-aimẹ, yèdọ ‘dehe sọgan yin jidedego’ Biblu tọn delẹ.
11. To owhe ao ao susu die wayi, etẹwẹ mẹjitọ susu yin hinhẹn nado yise dogbọn mẹplọnlọdido ovi lẹ go dali?
11 Owhe ao ao susu lẹ die wayi mẹjitọ susu—heyin whinwhan gbọn “linlẹn yọyọ lẹ dali” do nukunpipedo ovi go whẹ́n ji—lẹndọ “mẹde ma dona domẹplọnlọ ovi lẹ go.” Yé nọ dibu dọ, dogbo lẹ zizedai na ovi lẹ, na hẹn awubla po flumẹjijẹ po wá. Ayinamẹtọ linlẹn dagbenọ lẹ nọ kudeji dọ mẹjitọ lẹ dona nọ na mẹplọnlọ homẹmimiọn hugan popolẹpo tọn kẹdẹ ovi yetọn lẹ. Susu azọ́nyọnẹntọ mọnkọtọn lẹ tọn todin wẹ to “tudohomẹna mẹjitọ lẹ nado sinyẹnnukun hugan mọ, to mẹplọnlọdido ovi lẹ go mẹ whla dopo dogọ,” wẹ The New York Times na linlin etọn.
12. Etẹwẹ hogbe yinkọ Glẹki tọn lọ heyin lilẹdogbedevomẹ do “mẹplọnlọ” zẹẹmẹdo, podọ naegbọn ovi lẹ tindo nuhudo mẹplọnlọ mọnkọtọn lẹ tọn?
12 Ṣigba, sọn hohowhenu, Biblu ko na ayinamẹ tangan, he tin to jlẹkaji lẹ do whẹho ovi pinplọn tọn ji. E na ayinamẹ dọmọ: “Mì otọ́ emi, mì hẹn homẹgblena ovi mìtọn lẹ blo, ṣigba mì nọ plọn yé to [mẹplọnlọ, NW ] po hokọnamẹ Oklunọ tọn po mẹ.” (Efesunu lẹ 6:4) Hogbe yinkọ Glẹki tọn lọ heyin lilẹdogbedevomẹ do “mẹplọnlọ” zẹẹmẹdo “mẹgopinpọnwhẹ́n, azọ́nplọnmẹ, anadenamẹ.” Biblu dọ dọ mẹplọnlọ, kavi anadenamẹ, yin kunnudenu owanyi mẹjitọ tọn. (Howhinwhẹn lẹ 13:24) Ovi lẹ nọ whẹ́n to anademẹ walọyizan dagbe he họnwun lẹ glọ ehe nọ gọalọna yé nado wleawuna nukunnumọjẹnumẹ dagbe po oylan po tọn. Mẹplọnlọ heyin anadena ganji nọ gọalọna yé nado tindo numọtolanmẹ hihọ́ tọn; e nọ dohia yé dọ mẹjitọ yetọn lẹ nọ hò yetọn pọ́n po gbẹtọ alọpa he yé na wá lẹzun po.—Yijlẹdo Howhinwhẹn lẹ 4:10-13 go.
13. (a) Gando mẹplọnlọ go, avase tẹwẹ Biblu na mẹjitọ lẹ? (b) Wunmẹ mẹplọnlọ tọn tẹwẹ Biblu na ayinamẹ etọn?
13 Ṣigba Biblu na avase mẹjitọ lẹ to whẹho mẹplọnlọdomẹgo tọn ehe mẹ. Aṣẹpipa mẹjitọ-yinyin tọn ma dona yin ṣiṣizan gbede gba. (Howhinwhẹn lẹ 22:15) Ovi depope ma dona yin zize do yasanamẹ kanyinylan tọn glọ pọ́n gbede gba. Danuwiwa agbasalan tọn ma dona sọawuhia to whẹndo he nọ nọgbẹ̀ gbọn Biblu dali lẹ mẹ gba. (Psalm 11:5) Mọjanwẹ numọtolanmẹ danuwiwa tọn—hogbe fifiẹ tọn lẹ, homọdọdomẹgo gbọzangbọzan tọn, po hogbe he nọ sọwhanmẹ lẹ po, popolẹpo sọgan hẹn gbigbọ ovi tọn kuṣiọ. (Yijlẹdo Howhinwhẹn lẹ 12:18 go.) Po nuyọnẹn po, Biblu na avase mẹjitọ lẹ dọmọ: “Mì hẹn homẹgblena ovi mìtọn lẹ blo, na yé nika gblehomẹ [kavi, “hiẹ na dè ahun lẹpo sọn ohò yetọn mẹ,” Phillips].” (Kọlọsinu lẹ 3:21) Biblu na ayinamẹ afọdide aliglọnnanu tọn devo lẹ. To Deutelonomi 11:19 mẹ, mẹjitọ lẹ yin tudohomẹna nado yí dagbenu ojlẹ gbọjẹ tọn lẹ zan nado zín nuhọakuẹ walọ dagbe po onú gbigbọ tọn lẹ po do ovi yetọn lẹ mẹ. Ayinamẹ họnwun, sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe mọnkọtọn do ovi pinplọn ji yin nuhe sọgbe to egbehe dile e te do to ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ.
14, 15. (a) To aliho tẹmẹ wẹ Biblu wleawuna hugan ayinamẹ nuyọnẹn tọn poun te? (b) Nuplọnmẹ Biblu tọn tẹlẹ wẹ sọgan gọalọna sunnu po yọnnu akọ̀ gọna akọta voovo tọn lẹ po nado pọ́n ode awetọ taidi nudopolọ lẹ?
14 Biblu wleawuna hugan ayinamẹ nuyọnẹn tọn poun. Wẹndomẹ etọn nọ fọnjlodotenamẹ. Heblu lẹ 4:12 dọmọ: “Ohó Jiwheyẹwhe tọn tin to ogbẹ̀, e dohuhlọn, bo dá hú ohi nùawenọ, e nọ sọ́ omẹ, yèdọ nado klan ayiha po gbigbọ po do voovo, agómẹ hupetẹn tọn po ojo ohú mẹ tọn po, ewọ sọ wẹ linlẹn ayiha tọn po ojlo ayiha tọn po yọnẹntọ.” Lẹnnupọn do apajlẹ huhlọn mẹwhantọ Biblu tọn de ji.
15 Gbẹtọ lẹ to egbehe yin mimá gbọn aliglọnnamẹnu akọ̀, akọta, po hẹnnu tọn lẹ po dali. Aliglọnnamẹnu paa mọnkọtọn lẹ ko yidogọna gbẹtọvi homẹvọnọ lẹ hùhù to awhàn lẹ mẹ lẹdo aihọn pé to obá he gbloada de mẹ. To alọ devo mẹ, Biblu, bẹ nuplọnmẹ he gọalọna sunnu po yọnnu akọ̀ gọna akọta voovo tọn lẹ po nado pọ́n ode awetọ taidi nudopolọ lẹ hẹn. Di dohia, Owalọ lẹ 17:26 dọ dọ Jiwheyẹwhe “yí ohùn dopo do dá akọta gbẹtọ lẹpo tọn.” Ehe dohia dọ akọ̀ dopo gee wẹ tin na nugbo tọn—yèdọ akọ̀ gbẹtọvi tọn! Biblu sọ na tuli mí yinukọn dogọ nado “yin mẹhodotọ Jiwheyẹwhe tọn,” mẹhe yè dọ gando e go dọmọ: “[Ewọ] mayin mẹnukuntahopọntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibusi i, bo wazọ́n dodo, wẹ yè kẹalọyi to e dè.” (Efesunu lẹ 5:1; Owalọ lẹ 10:34, 35) Na mẹhe dín nado nọgbẹ̀ gbọn nuplọnmẹ Biblu tọn lẹ dali nugbonugbo lẹ, oyọnẹn ehe tindo nugandomẹgo mẹkọndopọ tọn de. E nọ wazọ́n to obá he siso hugan mẹ—to ahun mẹ—bo nọ dè aliglọnnamẹnu heyin bibasi gbọn gbẹtọ dali he nọ klan gbẹtọ lẹ sẹ. Be e nọ wazọ́n to aihọn egbehe tọn mẹ na nugbo tọn ya?
16. Na numimọ de he dohia dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin mẹmẹsunnu-yinyin akọjọpli tọn nugbo de.
16 Na taun tọn e nọ wàmọ! Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin yinyọnẹn ganji na owanyi akọjọpli mẹmẹsunnu-yinyin tọn yetọn, ehe nọ kọ̀n gbẹtọ wunmẹ voovo lẹ dopọ mẹhe na paa tọn ma na ko tin to jijọho mẹ hẹ ode awetọ yetọn dai. Di apajlẹ, to nudindọn hẹnnu tọn whenu to Rwanda, Kunnudetọ Jehovah tọn heyin akọ̀ dopodopo tọn lẹ basi-hihọ́na mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu Klistiani yetọn heyin akọ̀ devo tọn lẹ po, bo to ogbẹ̀ yedelẹ tọn ze do owù mẹ to mọwiwà mẹ. To whẹho dopo mẹ, Kunnudetọ Hutu tọn de whlá whẹndo Tutsi tọn he bẹ omẹ ṣidopo hẹn sọn agun etọn mẹ do owhé etọn gbè. Po awubla po, whẹndo Tutsi tọn lọ yin yinyọnẹn to godo mẹ bo yin hùhù. Mẹmẹsunnu Hutu tọn lọ po whẹndo etọn po todin pannukọn adidudu mẹhutọ lẹ tọn bo dona họnyi Tanzanie. Susu apajlẹ mọnkọtọn lẹ tọn wẹ yin linlin etọn na. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yigbe po awuyiya po dọ pọninọ mọnkọtọn yọnbasi na ahun yetọn lẹ ko yin nuyiwadeji sisosiso gbọn huhlọn owẹ̀n mẹwhantọ Biblu tọn dali wutu. Dọ Biblu lọ sọgan kọ̀n gbẹtọ lẹ dopọ to aihọn heyin gigọ́ po wangbẹnamẹ po ehe mẹ yin kunnudenu huhlọnnọ dọ Jiwheyẹwhe dè wẹ e wá sọn.
Owe Dọdai Nugbo Tọn De
17. Nawẹ dọdai Biblu tọn lẹ ma taidi dọdai he nọ yin bibasi gbọn gbẹtọ dali lẹ gbọn?
17 “Dọdai Owe wiwe tọn de mayin tadena di ojlo [gbẹtọ] tọn de gba,” wẹ 2 Pita 1:20 dọ. Yẹwhegan Biblu tọn lẹ ma gbadopọnna wunmẹ ninọmẹ nujijọ lẹ tọn to aihọn he tin-to-aimẹ to whenẹnu lọ mẹ bọ to enẹgodo basi hopadọ weyinyọnẹn tọn he sinai do tadena mẹdetiti tọn yetọn he sinai do nujijọ lẹ ji gba. Mọjanwẹ yé ma dọ dọdai he ma họnwun lẹ he sọgan yin kọslona nado sọgbe hẹ nujijọ sọgodo tọn depope gba. Di apajlẹ, mì gbọ na mí ni gbadopọnna, dọdai Biblu tọn heyin tangan bosọ jiawu de he basi dọdai adà awetọ nuhe mẹhe to gbẹnọ to whenẹnu lẹ na ko donukun pẹpẹ.
18. Naegbọn tòmẹnu Babilọni hohowhenu tọn lẹ matin ayihaawe tindo numọtolanmẹ tintin to hihọ́ mẹ tọn, ṣogan etẹwẹ Isaia ko dọ dọdai etọn gando Babilọni go?
18 To owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M., Babilọni taidi tatọ-tònọ Ahọluigba Babilọni tọn he yè ma sọgan gbawhàn etọn. Todaho lọ sinai do Otọ̀ Euflati tọn ji, podọ osin otọ̀ lọ tọn lẹ nọ yin yiyizan nado basi osinwhin he gblo, bo siso de po asisa-whín lẹ po. Todaho lọ sọ yin hihọ́-basina gbọn adó daho awe dopọ de dali, heyin hinhẹn lodo gbọn atọ̀họ̀ lẹ dali. Matin ayihaawe tomẹnu Babilọni tọn lẹ tindo numọtolanmẹ tintin to hihọ́ mẹ tọn. Etomọṣo, to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M., etlẹ yin whẹpo Babilọni do jẹ agayiyi gigo etọn tọn kọ̀n, yẹwhegan Isaia dọ dọdai dọmọ: “Babilọni . . . na taidi whenuena Jiwheyẹwhe sisẹ́ Sọdọmi po Gọmọla po liai. E ma to na yin otò gbedegbede bà, mọ yè ma sọ to na nọ̀ e mẹ bà sọn whẹndo de jẹ whẹndo de mẹ: mọ Alabi-nu lẹ ma to na gbá gohọ to finẹ bà, mọ lẹngbọhọtọ lẹ ma to na doapó yetọn to finẹ bà.” (Isaia 13:19, 20) Doayi e go dọ dọdai lọ ma dọ Babilọni na yin vivasudo kẹdẹ wẹ gba ṣigba dọ e na lẹzun figbọgbé tẹgbẹ̀ tọn. Dọdai adọgbigbo tọn nankọ die nado dọ! Be Isaia sọgan ko kàn dọdai etọn to godo he e ko doayi gbigbọgbé Babilọni tọn go wẹ ya? Whenuho na gblọndo dọ lala!
19. Naegbọn dọdai Isaia tọn mayin hinhẹndi mlẹnmlẹn to 5 octobre, owhe 539 J.W.M.?
19 To ozán 5 octobre, owhe 539 J.W.M. tọn mẹ, Babilọni jai jẹ alọ awhànpa Medo-Pẹlsia tọn lẹ mẹ to Kilusi Daho lọ glọ. Ṣigba, dọdai Isaia tọn mayin hinhẹndi mlẹnmlẹn to ojlẹ enẹ mẹ gba. Bọdo yíyí etọn gbọn Kilusi dali, Babilọni he nọ yin ninọ e mẹ lọ—dile etlẹ yin dehe ma tindo huhlọn sọmọ—zindonukọn na owhe kanweko lẹ. To owhe kanweko awetọ J.W.M., to nudi ojlẹ he mẹ Owe Hihá Ohù Kúkú Isaia tọn yin vivọkan, omẹ Parthia tọn lẹ ko yí Babilọni, ehe to whenẹnu yin pinpọn hlan taidi adọkunnu de ehe ji akọta he lẹdo e lẹ to avunho do. Whenuho-kantọ Ju tọn Josephus na linlin dọ “sọha daho” Juvi lẹ tọn nọ nọ̀ finẹ to owhe kanweko tintan J.W.M. Sọgbe hẹ The Cambridge Ancient History, ajọwatọ Palmyrene tọn lẹ do otò ajọwiwa kọdetọn dagbenọ de ai to Babilọni to owhe 24 W.M. Enẹwutu, yigodo jẹ owhe kanweko tintan W.M., Babilọni ma ko gbọgbé mlẹnmlẹn gba; ṣogan owe Isaia tọn ko yin tadona hoho jẹnukọnna whenẹnu.—1 Pita 5:13.
20. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ Babilọni lẹzun “okiti lẹ” poun to godo mẹ?
20 Isaia ma nọgbẹ̀ bo mọ vọjijẹ Babilọni tọn gba. Ṣigba hlan nugbo dọdai tọn, Babilọni to godo mẹ lẹzun “okiti lẹ.” (Jẹlemia 51:37) Sọgbe hẹ weyọnẹntọ Heblu tọn lọ Jerome (heyin jiji to owhe kanweko ẹnẹtọ W.M.), to azán etọn lẹ gbè Babilọni yin aigba he ji yè nọ yangbe te de to ehe mẹ “wunmẹ gbekanlin lẹpo tọn” nọ to dindan pé te, podọ e sọ gbọṣi gbigbọgbé mẹ kakajẹ egbehe. Hẹngọwa depope Babilọni tọn taidi nọtẹn sadidi tọn he dọnmẹdogo sọgan klọ̀ dlapọn-basitọ lẹ, ṣigba “visunnu po yọnlọnvi po” Babilọni tọn ko busẹ kakadoi, dile Isaia dọ dọdai etọn do.—Isaia 14:22.
21. Naegbọn yẹwhegan nugbonọ lẹ penugo nado dọ dọdai sọgodo tọn po gbesisọ po matin awugbopo?
21 Yẹwhegan Isaia ma pàhodọ na e yin weyọnẹntọ de wutu gba. Mọjanwẹ e ma vọ́ whenuho kàn nado hẹn ẹn sọawuhia taidi dọdai gba. Isaia yin yẹwhegan nugbo tọn de. Mọdopolọ wẹ e yin po yẹwhegan nugbonọ Biblu tọn devo lẹ po. Naegbọn sunnu ehelẹ penugo nado wà nuhe gbẹtọvi devo lẹ ma sọgan wà—yèdọ nado dọ dọdai sọgodo tọn po gbesisọ po matin awugbopo? Gblọndo lọ họnwun. Dọdai lọ lẹ wá sọn Jiwheyẹwhe dọdai tọn dè, yèdọ Jehovah, “[He] dọho pòdo tọn sọn whẹwhẹwhenu.”—Isaia 46:10.
22. Naegbọn mí dona wà nuhe go mí pé lẹpo nado whàn omẹ ahunjijlọnọ lẹ nado gbadopọnna Biblu lọ na yedelẹ?
22 Enẹwutu be Biblu jẹ na dogbapọn ya? Mí yọnẹn dọ e jẹ na! Ṣigba mẹsusu mayin dududeji gba. Yé ko wleawuna linlẹn lẹ dogbọn Biblu dali dile etlẹ yindọ yé ma ko hia ẹ pọ́n gbede. Flin mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn heyin nudego to bẹjẹeji hosọ he jẹnukọn tọn. Ewọ kẹalọyi plọnmẹ Biblu de, podọ to dogbapọnna Biblu lọ po sọwhiwhe po godo, e wá tadona lọ kọ̀n dọ owe de sọn Jiwheyẹwhe dè wẹ e yin. Ewọ yí baptẹm to godo mẹ taidi dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ, podọ to egbehe e to devizọnwa taidi mẹho de! Mì gbọ na mí ni wà nuhe go mí pé lẹpo nado whàn omẹ ahunjijlọnọ lẹ nado gbadopọnna Biblu lọ na yedelẹ podọ to enẹgodo wleawuna linlẹn de gandego. Mí tindo jide dọ eyin yé basi dogbapọn ahundoponọ tọn jẹnukọn, yé na wá yọnẹn dọ owe dopo ehe, yèdọ Biblu lọ, yin owe de na gbẹtọ lẹpo nugbonugbo!
Be Hiẹ Sọgan Na Gblọndo Ya?
● Nawẹ hiẹ sọgan yí Osẹ́n Mose tọn zan nado dohia dọ Biblu mayin sọn asisa gbẹtọ tọn mẹ gbọn?
● Nunọwhinnusẹ́n dẹn-to-aimẹ Biblu tọn tẹlẹ wẹ yọn-na-yizan na gbẹninọ egbezangbe tọn?
● Naegbọn dọdai he tin to Isaia 13:19, 20 mẹ ma sọgan ko yin kinkan to nujijọ lọ godo gba?
● Etẹwẹ mí dona na tuli omẹ ahunjijlọnọ lẹ nado wà, podọ etẹwutu?
[Yẹdide to weda 17]
Mose basi kandai gbedide wiwejininọ tọn lẹ he yinukọn taun zẹ̀ ojlẹ yetọn go