Ahọluigba he Bú de he Hẹn Homọdọdo Biblu go tọ́ lẹ Jẹflumẹ

“To hoho dai whenuho ahọluigba Asilia tọn wẹ yin dopo to weta he dozinvlu hugan lẹ mẹ to kandai whenuho aihọn tọn lẹ mẹ.” “Onu he yin yinyọnẹn gando Nineve hohowhenu tọn go lẹpo wẹ yin bibẹhẹn to alọdlẹndo po dọdai alọdlẹndonu tọn voovo lẹ po to Biblu mẹ, gọna ayidonugo he ma dolido po dehe ma sọgbe lẹ po heyin whenuho Asilia tọn heyin Diodore Sicile ... po mẹdevo lẹ tọn po.”—Encyclopédie de littérature biblique (Glẹnsigbe), 1862, Bladopọ 1 po 3 po.

WHENUHODỌTỌ Glẹki tọn Diodore Sicile tọn nọgbẹ̀ to owhe 2 000 lẹ die wayi. E sọalọakọ́n dọ, Nineve yin todaho agosu ẹnẹnọ de; lẹndopọ ada ẹnẹ lẹ tọn yin stade 480 na tedidi. Enẹ yin lẹdo kilomẹtlu 96 tọn! Biblu na yẹdide dopolọ, bo basi zẹẹmẹ dọ Nineve taidi otodaho de heyin “gbejizọnlin azan atọ̀n tọn.”—Jona 3:3.

Hómọdọdo Biblu go tọ́ owhe kanweko 19tọ lẹ gbẹ́ nado yise dọ todaho he yè ma yọnẹn de to aihọn hohowhenu tọn mẹ ma sọgan klo sọmọ gba. Yé sọ dọ dọ eyin Nineve tin janwẹ, e dona ko yin apadewhe todaho he hunnukun hohowhenu tọn de he tin jẹnukọnna Babilọni.

Pọndohlan ehe jẹagọdo Gẹnẹsisi weta 10 tọn, he dohia dọ ovivi Noa tọn, Nimlọdi, zé yonu ayimatẹn tonudidọ tọn tintan sinai to agbegbe Babẹli, kavi Babilọni tọn mẹ. Biblu zindonukọn dọmọ: “Aigba nẹ ji wẹ, e tọ́n sọn yì Asilia, bo do Nineve, po Lehoboti-Ili po, po Kala po, Leseni to Nineve po Kala po ṣẹnṣẹn ehe wẹ tòdaho gbó lọ.” (Gẹnẹsisi 10:8-12) Doayi e go dọ, owe wiwe lẹ basi zẹẹmẹ todaho yọyọ ẹnẹ Asilia tọn lẹ taidi “todaho” dopo.

To 1843 whenuhokantọ-dokuntọ Flanse tọn de, Paul-Émile Botta, mọ gbakija họ̀nmẹ de tọn he sọawuhia nado yin apadewhe todaho Asilia tọn. To whenuena gbẹtọ lẹ sè linlin onu mọdona ehe tọn, e hẹn ayajẹ daho wá. “Ojlo gbẹtọ lẹ tọn yin finfọndaga,” wẹ yin zẹẹmẹ he Alan Millard basi to owe etọn Trésors des temps bibliques (Glẹnsigbe) mẹ, “to whenuena e yin didohia dọ họ̀nmẹ lọ yin Sargon tọn, ahọlu Asilia tọn he yin nùdego to Isaia 20:1 mẹ, mẹhe ayihaawe tin gando tintin etọn go na ewọ ma yin yinyọnẹn wutu.”

Nalete, whenuhodọtọ-dokuntọ devo, Austen Henry Layard, jẹ kùnkùn gbakija fihe nọ yin yiylọdọ Nimrud ji diblayì kilomẹtlu 42 hlan huwaji po wheyihọ Khorsabad tọn po ṣẹnṣẹn. Gbakija lọ sọawuhia nado yin Calah—yedọ dopo to todaho Asilia tọn lẹ mẹ heyin nùdego to Gẹnẹsisi 10:11 mẹ. Enẹgodo, to 1849, Layard kùn gbakija susugege họ̀nmẹ tọn jẹgbonu to otẹ̀n de mẹ he nọ yin yiylọ dọ Kuyunjik, to Calah po Khorsabad po ṣẹnṣẹn. Họ̀nmẹ lọ sọawuhia nado yin apadewhe Nineve tọn. To Khorsabad po Calah po ṣẹnṣẹn wẹ gbakija fininọ devo tọn lẹ tin te, gọna poplo de he nọ yin yiylọdọ Karamles. “Eyin mí yí poplo daho ẹnẹ Nimrúd [Calah] tọn, Koyunjik [Nineve] tọn, Khorsabad tọn, po Karamles tọn po, taidi agosu ada ẹnẹnọ de,” wẹ yin ayidonugo Layard tọn, “e na yin mimọ dọ ada ẹnẹ etọn lẹ sọgbe pẹpẹ po stade 480 kavi kilomẹtlu 96 po heyin lẹnunnuyọnẹn gando nugonu jọwamọ tọn lẹ go, he yin gbejizọnlin azan atọ̀n yẹwhegan [Jona] tọn.”

To whelọnu lò, po whẹwhinwhẹn po, Jona bẹ fininọ ehe lẹpo dopọ taidi “todaho” dopo, bo ylọ yé gbọn yinkọ todaho heyin kinkan tintan to Gẹnẹsisi 10:11 mẹ dali, he nọ yin, Nineve. Onu dopolọ nọ yin bibasi to egbehe. Di apajlẹ, vogbingbọn tin to todaho dowhenu tọn lọ heyin Londre po lẹdo etọn fihe gbẹtọ nọnọ lẹ po ṣẹnṣẹn, he nọpọ do yin nuhe nọ yin yiylọ to whedelẹnu dọ “Londre Daho.”

Ahọlu Saklanọ Asilia Tọn De

Họ̀nmẹ lọ to Nineve bẹ́ hugan abò 70 hẹn, bo tindo nudi adó he dite sọ Kilomẹtlu atọ̀n. To adó ehelẹ ji wẹ núyọ boṣiọ fifiọ heyin oflin awhanpa awhangbatọ lẹ tọn po onu dinmọ devo lẹ po tin te. Suhugan wẹ yin hinhẹngble taun. Nalete, sẹpọ vivọnu finẹninọ etọn tọn, Layard mọ abò dopo to ayimatẹn ayidonugo nuhẹndote tọn de mẹ. To adó lọ lẹ ji wẹ yẹdide de tin te he to dido todaho huhlọnnọ he yè gbawhan etọn de hia, po kanlinmọ lẹ po he to zọnlinzin to ahọlu awhangbatọ lọ nukọn, he sinai do ofìn de ji to gbonu todaho lọ tọn. To aga ahọlu lọ tọn wẹ nukinkan de tin te he nuyọnẹntọ lẹ to wekinkan Asilia tọn mẹ diọdogbedevomẹ dole: “Sẹnakelibi, ahọlu aihọn tọn, ahọlu Asilia tọn, sinai to ofìn nimedu tọn de ji bọ gantọ Lakish (La-ki-su) lẹ nọ jugbọn nukọn etọn.”

To egbehe yẹdide po nukinkan ehe po sọgan yin mimọ to Nuhoho-bẹsẹdotẹn British tọn mẹ. E sọgbe hẹ nujijọ whenuho tọn he yin kinkandai to Biblu mẹ to 2 Ahọlu lẹ 18:13,14 po mẹ he dọmọ: “Dinvie to owhe wiẹnẹtọ ahọlu Hẹzekia tọn mẹ wẹ Sẹnnakelibi ahọlu Asilia tọn hẹji wá todaho dokọnọ Juda tọn lẹpo ji, bo yí yé. Hẹzekia ahọlu Juda tọn sọ domẹhlan ahọlu asilia tọn de jẹ Lakiṣi, dọmọ, yẹn ko wàdanu; lẹ́ sọn dee: enẹ he hiẹ zé do oji e wẹ yẹn na hẹn. Ahọlu Asilia tọn sọ dè hlan Hẹzekia ahọlu Juda tọn talẹnti fataka tọn fọdekanweko po talẹnti ogbàn sika tọn po.”

Wekinkan devo lẹ yin mimọ to gbakija Nineve tọn lẹ ṣẹnṣẹn he basi zẹẹmẹ dogọ lẹ gando awhangbigba Juda tọn go gbọn Sẹnnakelibi dali po odekuẹ he yin nina gbọn Hẹzekia dali po. “Vlavo yin dopo to kosọ ayidego hugan tọn lẹ mẹ heyin kunnudenu whenuho tọn to kandai mẹ, sọha adọkun sika tọn he yin yiyi sọn Hẹzekia si, abọgankuẹ gbàn, sọgbe hẹ linlin pipe awe he go yè sọgan dejido lọ lẹ,” wẹ Layard wlan. Mẹdaho Henry Rawlinson, he gọalọ nado dindona zẹẹmẹ wekinkan Asilia tọn, basi nulila dọ nukinkan ehelẹ “hẹn whenuho mẹdohia [Sẹnnakelibi] tọn họnwun zẹ nuhe yè sọgan dọ̀n go.” Yinukọn dogọ, Layard kanse to owe etọn heyin Ninive et Babylone (Glẹnsigbe) mẹ dọmọ: “Mẹnu wẹ sọgan ko yi i sè nado yin onu vlavo tọn kavi he yọnbasi, whẹpo onu he yè mọdona ehelẹ do yin bibasi, dọ to aigba glọ po dihonu he dohiagona awa Nineve tọn ji po, whenuho awhan lẹ tọn to Hẹzekia po Sẹnnakelibi po ṣẹnṣẹn na yin mimọ, heyin kinkan to ojlẹ lọ taun mẹ to whenuena yé wá aimẹ te gbọn Sẹnnakelibi lọsu dali, bo tlẹ zinnudo kandai Biblu tọn ji to zẹẹmẹ vude mẹ ya?”

Na nugbo tọn, zẹẹmẹ kandai Sẹnnakelibi tọn delẹ ma sọgbe hẹ Biblu gba. Di dohia, whenuhokantọ-dokuntọ lọ Alan Millard doayi e go dọmọ: “Nugbo dobunamẹ hugan lọ wá to vivọnu [kandai Sẹnakelibi tọn mẹ]. Hẹzekia do mẹmẹsi etọn hlan, podọ odekuẹ lọ lẹpo, hlan Sẹnnakelibi ‘to nukọnmẹ, hlan Nineve’. Awhanpa Asilia tọn ma zé yé sọyi whegbe to awhangbigba mẹ to aliho paa mẹ gba.” Biblu dohia dọ odekuẹ lọ yin nina whẹpo ahọlu Asilia tọn do lẹkọyi Nineve. (2 Ahọlu lẹ 18:15-17) Etẹwutu wẹ vogbingbọn do tin? Podọ etẹwutu wẹ Sẹnnakelibi ma do penugo nado yigo dogbọn gbigbawhan todaho Juda tọn, heyin Jelusalẹm tọn, to aliho he mẹ e yigo te to whenuena e gbawhan Lakiṣi huhlọnnọ Juda tọn dali? Biblu kantọ atọ̀n na gblọndo lọ. Dopo to yé mẹ, he mọ nujijọ lọ, wlan dọmọ: “Whenẹnu wẹ angẹli Oklunọ tọn tọ́n, bo hù gbẹtọ fọ́tọn kẹnnẹkoatọ́n to osla Assylia-nu lẹ tọn mẹ; whenuena yé fọ́n to afọnnufuu, dayi e go, omẹ popo zun oṣiọ. Mọwẹ Sẹnakelibi, ahọlu Asilia tọn wleali etọn, bo yì, bo sọ lẹ́, bo nọ otò Nineve tọn mẹ.”—Isaia 37:36,37; 2 Ahọlu lẹ 19:35; 2 Otannugbo lẹ 32:21.

To owe etọn Trésors des temps bibliques mẹ, Millard dotana dọmọ: “Whẹwhinwhẹn dagbe de matin nado tindo ayihaawe gando linlin ehe go gba ... Po nukunnumọjẹnu po, Sẹnakelibi ma na wlan nugbajẹmẹji mọnkọtọn de dai na mẹhe na nọ otẹ̀n etọn mẹ lẹ nado hia gba, na e na dee pò.” Kakatimọ, Sẹnakelibi dovivẹnu nado zé linlẹn lọ dai dọ awhangbatọ Juda tọn etọn lẹ ko yin kọdetọn dagbe de podọ ga dọ Hẹzekia zindonukọn to taliai mẹ, bo nọ yí odekuẹ hlan Nineve.

Fie Asilia wá Sọn Yin Yinyọnẹn

Owesẹdotẹn lẹ he bẹ fọtọ́n fọtọ́n donu ao zannu wekinkan tọn hẹn lẹ wẹ sọ yin mimọ to Nineve ga. Kandai ehelẹ dohia dọ Ahọluigba Asilia tọn tindo adọ̀ etọn to huwaji to Babilọni, kẹdẹdile Gẹnẹsisi 10:11 dohia do. To nudọnamẹ ehelẹ yiyizan mẹ, whenuhokantọ-dokuntọ lẹ jẹ ayidonugo yetọn lẹ lẹ́hlan huwaji dindẹn lẹ ji. Otanwe Encyclopédie biblique (Glẹnsigbe) basi zẹẹmẹ dọmọ: “Nutindo Asilia-nu tọn lẹ he gbọṣi aimẹ dohia dọ yé wá sọn Babilọni. Ogbè yetọn po aliho wekinkan yetọn tọn po, owe yetọn lẹ, sinsẹ̀n yetọn, po lẹnunnuyọnẹn yetọn po yin hihoyi sọn kọmẹnu huwaji yetọn lẹ si ṣigba po vọdiọ vude poun po.”

Nuhe yin domọna lẹ taidi dehe tin to aga hẹn homọdọ do Biblu go tọ́ lẹ po huhlọn po nado dè pọndohlan yetọn lẹ pò. Na nugbo tọn, dodinna Biblu po ahun dopo po dohia dọ eyin kinkan gbọn wekantọ whiwhẹnọ, nugbonọ lẹ dali. Whẹdatọ daho dai tọn de to Whẹdatẹn Daho Etats-Unis tọn, Salmon P. Chase, dọ to dogbapọnna Biblu etọn tọn godo dọmọ: “Nupinplọn whenu dindẹn, nujọnu, he siso tọn de wẹ e yin: podọ yiyi nunọwhinnusẹn whẹwhinwhẹn tọn dopolọ lẹ zan to whẹho sinsẹ̀n tọn ehe mẹ dile yẹn nọ saba basi do to whẹho devo lẹ mẹ, yẹn ko wá dide lọ kọ̀n dọ Biblu yin owe he hú jọwamọ tọn de, dọ Jiwheyẹwhe dè wẹ e wá sọn.”—Une introduction au Livre des livres (Glẹnsigbe).

Na nugbo tọn, Biblu yin nuhe hugan whenuho he pegan tlala. Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn wẹ e yin, yedọ nunina de na alè gbẹtọvi lẹ tọn.—2 Timoti 3:16. (Pọ́n w-F 1/6/93, weda 4.)

[Yẹdide to weda 6, 7]

Aga: zẹẹmẹ gigọ atọ̀n heyin dide sọn yẹdide adó go tọn mẹ

Odò: Yẹdide adó Asilia tọn he nọtena huhlọn yido dugandomẹji Lakiṣi tọn

[Asisa Yẹdide tọn]

(Alọkẹyi nuhoho bẹsẹdotẹn British tọn)

(Sọn owe La Bible au British Museum [Glẹnsigbe] mẹ, heyin zinzinjẹgbonu gbọn British Museum dali)

[Asisa Yẹdide tọn to weda 4]

Yin alọkẹyi gbọn nukunpedonugotọ nuhohobẹsẹdotẹn British tọn lẹ dali