To Madẹnmẹ—Aihọn Matin Awhàn De!
TO 24 DÉCEMBRE 1914, jọja ponọ britannique tọn de he yinkọ etọn nọ yin Jim Prince zinzọnlin gbọn aigba he ji mẹde matin te nado sọgan yì dọho hẹ awhànfuntọ aigba ji tọn Janmanu de. “Saxon wẹ na mi. Hiẹ ka yin Anglo-Saxon de. Etẹwutu mí do to avunho?” wẹ yin nuhe Janmanu lọ kanse e. To owhe delẹ godo, Prince yigbe dọmọ: “Yẹn gbẹsọ po to wunvi mẹ dogbọn gblọndo kanbiọ enẹ tọn dali.”
Na osẹ̀ vonọtaun dopo to 1914, awhànfuntọ britannique tọn lẹ po Janman tọn lẹ po jihọntọn, bo nọ gbá bọlu-afọ̀tọn dopọ, podọ tlẹ nọ basi nunina Noël tọn hlan yedelẹ. Na nugbo tọn, họntọn jiji lọ ma yin mẹlẹpo tọn de gba. Awhàngán-kànnọ (généraux) lẹ ma jlo dọ awhanpa yetọn lẹ ni yọnẹn dọ “kẹntọ” yetọn ma yin omẹ ylankan danuwatọ heyin didohia gbọn ajọjlana awhàn dali gba. Awhànfuntọ brittanique tọn lọ Albert Moren to nukọnmẹ flin dọmọ: “Eyin alọhẹndotena osò-didè ko zindonukọn na osẹ̀ dopo dogọ wẹ, e na ko yin nuhe vẹawu taun nado sọ vọ bẹ awhàn jẹeji whladopo dogọ.”
Alọhẹndotena osò-didè po ojlo po enẹ dohia dọ etlẹ yin susu awhànfuntọ heyin azọ́nplọn lẹ jlo jijọho kakati awhàn. Suhugan awhànfuntọ lẹ tọn he ko yọ́n nuhẹngble awhàn tọn na kẹalọyi oló Espagne tọn lọ he dọmọ: “Gbọ ewọ he ma yọ́n nuhe awhàn yin ni yì awhàn.” Matin ayihaawe, dodinnanu lẹdo aihọn pé de heyin bibasi to gbẹtọ lẹ ṣẹnṣẹn dohia dọ mẹsusu yiwanna jijọho hú awhàn. Ṣigba nawẹ ojlo wẹkẹ tọn na jijọho ehe sọgan yin didiọ do aihọn matin awhàn de mẹ gbọn?
Whẹpo awhàn nido sọgan yin didesẹ, walọyizan lẹ dona diọ. Kọndopọ Titobasinanu Mẹpinplọn, Lẹnunnuyọnẹn, po Aṣa tọn po dọmọ: “To whenuena e yindọ awhàn nọ bẹjẹeji to ayiha gbẹtọ tọn mẹ, ahun gbẹtọ tọn mẹ wẹ avunlọyiyi na jijọho dona yin awuwlena te.” Ṣogan ogbẹ́ egbezangbe tọn, fie jide matindo po wangbẹna po gbayipe te, to lilẹzun danuwatọ dogọ, e ma yin to jijọhonọ dogọ mẹ gba.
Mahopọnna enẹ, Jiwheyẹwhe lọsu dopagbe dọ to gbedopo jijọho na yin zizedo ayiha omẹ he jó yede na dodo lẹ tọn mẹ. Gbọn yẹwhegan etọn Isaia dali, e dọmọ: “E [Jiwheyẹwhe] na dawhẹ̀ to akọta lẹ ṣẹnṣẹn, e na wọhẹ omẹ susu: yé na sọ yí ohi yetọn do tun agbogọdọẹ: akọta ma to na zé ohi do akọta ji bà, mọ yé ma to na plọn awhànfun bà.”—Isaia 2:4.
Zize Jijọho Daga to Ayiha Mẹ
Be diọdo ayidego tọn mọnkọtọn to lẹnpọn mẹ sọgan wá aimẹ ya? Be gbẹtọ lẹ na plọn gbede nado basi hihọ na jijọho kakati nado pagigona awhàn ya? Gbadopọnna apajlẹ Wolfgang Kusserow tọn. To 1942 gandudu Nazi tọn gbotana Janmanu owhe 20 mẹvi ehe na ‘e gbẹ nado plọn awhànfùnfùn wutu.’ Etẹwutu wẹ e dè nado kú? To hodidọ heyin kandai basina de mẹ, e yihodọ sọn nunọwhinnusẹn Owe wiwe mọnkọtọn lẹ tọn mẹ taidi “Hiẹ na yiwanna kọmẹnu towe di dewe” podọ, “Na mẹhe zé ohi lẹpo wẹ na dọ̀n po ohi po.” (Matiu 22:39; 26:52) Enẹgodo e kanse po nujikudo po dọmọ: “Be Mẹdatọ mítọn hẹn ehe zun kinkan na atín lẹ wẹ?”
Ohó Jiwheyẹwhe tọn, heyin kinkan dai do Biblu mẹ, “dohuhlọn” bo whàn jọja Kunnudetọ Jehovah tọn ehe nado doafọna jijọho, mahopọnna kọdetọn etọn lẹ. (Heblu lẹ 4:12; 1 Pita 3:11) Ṣigba Wolfgang Kusserow ma yin omẹ dopo kẹdẹ lọ he doafọna jijọho gba. To owe lọ La persécution des Eglises par les nazis de 1933 à 1945 (glẹnsigbe) mẹ, J.S. Conway dekunnu etọn dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ taidi pipli de gbẹ́ nado fùnawhàn. Dile Conway zinnudeji do, teninọ tugbigbo tọn mọnkọtọn nalete zẹẹmẹdo alọkikẹyi nado yin hùhù tọn.
Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to egbehe zindonukọn nado to afọdona jijọho, mahopọnna akọ̀ kavi akọta yetọn. Etẹwutu? Na yé ko plọn sọn Biblu mẹ dọ devizọnwatọ nugbo Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona yí ohi yetọn do tùn glepọnu lẹ wutu. Alejandro, heyin jọja Argentin tọn de he tọnyì Israël to 1987, sọgan dekunnu hlan nugbo ehe.
Na owhe atọ̀n Alejandro nọ kibbutz to whenuena e to nuplọn to wehọmẹ daho (université) de mẹ bo nọ wazọ́n to hotẹli voovo lẹ po ahàn-nutẹn pẹvi pẹvi lẹ po mẹ. To ojlẹ ehe whenu, e jẹ Biblu plọn ji bo to lẹndai ogbẹ̀ tọn de din. To popolẹpo mẹ, e tindo ojlo sinsinyẹn nado mọ aihọn de fie gbẹtọ lẹ sọgan duvivi jijọho po whẹdida dodo tọn po te. Alejandro—yedọ Ju de—wazọ́n hẹ Ju lẹ po Arabe lẹ po ṣigba ma jlo nado nọ mẹde ji gba.
To 1990 họntọn de he to Biblu plọn hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ basi oylọ na Alejandro wá plidopọ azán dopo tọn de tẹnmẹ to Haifa. Na yinyin pipaṣa nado mọ Ju lẹ po Arabe 600 lẹ po to nuyiwa to kọndopọmẹ po ayajẹ po to plidopọ lọ tẹnmẹ dali, e lẹnnupọn to ede mẹ dọ, ‘Lehe e jẹ dọ gbẹtọ lẹ ni nọ nọ niyẹn.’ To osun ṣidopo gblamẹ, ewlọsu lẹzun Kunnudetọ de podọ todin nọ zé susu whenu etọn tọn jó nado dọyẹwheho owẹ̀n Biblu tọn heyin jijọho tọn lọ.
Lehe Jiwheyẹwhe na hẹn Jijọho Wá Gbọn
Na lehe apajlẹ ehelẹ biọlanmẹnamẹ do sọ, yé yin vogbingbọn kakati nado yin ninọmẹ paa onu lẹ tọn to aihọn egbehe tọn mẹ. Dile e tlẹ yindọ titonu dinwhenu tọn nọ sọawuhia di mẹhe to jijọho din, e nọ húsìn na okún awhàn tọn. Be hiẹ na jlo nado nọ lẹdo de mẹ fie mẹhe tin to finẹ lẹ nọ zan sọn 7 po 16 po to kanweko ji sunzankuẹ yetọn tọn do osò po afọdide hihọ bibasi na owhé yetọn lẹ po ji ya? Taidi kọdetọn de, enẹ wẹ yin nuhe akọta lẹ ko to bibasi gbọn akuẹzinzan do awhànfunnu lẹ ji dali to owhe agọe tọn ehelẹ gblamẹ. E ma yin nuhe paṣamẹ dọ, dọdai Isaia tọn dohia dọ gbẹtọvi lẹ pete ma na yí ohi yetọn lẹ do tùn glepọnnu lẹ gbede pọn gba kaka jẹ whenuena Jiwheyẹwhe na ‘jla whẹho lẹ do gando mẹsusu go.’ Nawẹ ewọ na wà enẹ gbọn?
Nuyizan tangan lọ nado vọ whẹho lẹ jlado wẹ yin Ahọluduta Jehovah Jiwheyẹwhe tọn. Yẹwhegan Daniẹli dọ dọdai dọ ‘Jiwheyẹwhe olọn tọn na zé ahọluduta de dai he ma na yin vivasudo gbede.’ Na Ahọluduta ehe, e yidogọ dọ, “e na gbà ahọludu do flinflin bo sú ahọludu he lẹpo do [gandudu aihọn tọn lẹ], ewọ bo na sọ nọte kakadoi.” (Daniẹli 2:44) Hogbe ehelẹ dohia dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na zé gandudu etọn sinai gligli do aigba lọ lẹpo ji. Gbọn dide dogbo otò tọn lẹ sẹ̀ dali, Ahọluduta lọ na dè hunyanhunyan lẹpo sẹ. Humọ, to whenuena e yindọ mẹjidugando etọn lẹ na yin “pinplọn sọn Oklunọ de,” jijọho yetọn “na sù.” (Isaia 54:13) Abajọ Jesu dọ na mí nado hodẹ̀ hlan Jiwheyẹwhe dọmọ: “Ahọludu towe ni wá.”!—Matiu 6:10.
Dide Aliglọnnamẹnu Sinsẹ̀n tọn lẹ Sẹ̀
Jiwheyẹwhe na sọ dè aliglọnnamẹnu sinsẹ̀n tọn lẹ sẹ̀ nado natẹn jijọho. Sinsẹ̀n wẹ yin nuhe tin to godona awhàn dẹn to aimẹ whenuho tọn—yedọ Awhàn sinsẹ̀n tọn lẹ, kavi “Awhàn Wiwe lẹ,” he yin tito basina gbọn Papa Urbain II dali to 1095 W.M.a To owhe kanweko mítọn tọn mẹ sinsẹ̀ngan lẹ ko to huhlọn namẹ nado nọgodona awhàn lẹ, etlẹ yin dehe ma gando sinsẹ̀n go.
To alọdindlẹn do nuyiwa ṣọṣi he ylọ yede dọ Klistiani lẹ to Wẹkẹ Whan I whenu, whenuhokantọ Paul Johnson wlan dọmọ: “Sinsẹngan lẹ ma penugo, podọ to nuyiwa susu mẹ ma tindo ojlo, nado zé yise Klistiani tọn donukọnna tovi lẹ gba. Mẹsusu zé aliho he bọawu lọ bo zé sinsẹ̀n Klistiani tọn do jlẹgan dopo lọ ji po owanyi na akọta mẹtọn po. Klistiani awhànfuntọ lẹ sọn sinsẹ̀n voovo lẹ mẹ yin tudohomẹna nado hù ode awetọ to oyín Whlẹngantọ yetọn tọn mẹ.”
Sinsẹ̀n ko wà onu susu nado na huhlọn awhàn hugan nado wleyẹyina jijọho. Na nugbo tọn, Biblu do sinsẹ̀n lalo hia taidi “ayọdetọ” de he nọ lọga hẹ ahọlu aihọn tọn lẹ. (Osọhia 17:1, 2) Jiwheyẹwhe do e hia taidi hlọnhutọ tangan lọ he dọ̀n ohùn sọndai mẹhe yin hùhù to aigba ji lẹpo tọn wá. (Osọhia 18:24) Taidi kọdetọn enẹ tọn, Jehovah Jiwheyẹwhe na dè aliglọnnamẹnu hlan jijọho kọ̀n ehe sẹ̀ whladopo podọ kakadoi.—Osọhia 18:4, 5, 8.
Eyin onu mọnkọtọn lẹ taidi nugonu tonudidọ tọn po sinsẹ̀n lalo po tlẹ yin didesẹ, jijọho ma na yin hinhẹnwá gbede pọn gba eyin awhàn dadaitọ daho pete lọ—Satani Lẹgba ma yin didesẹ. Enẹ wẹ yin azọ́n godo tọn lọ he Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na basi to tito-to-whinnu etọn mẹ nado hẹn jijọho pete wá aigba ji. Owe Biblu tọn heyin Osọhia basi zẹẹmẹ dọ Satani na yin mẹhe go yè “hẹn” bo “dogan” bo “dọ̀n ẹn dlan odò mapote lọ mẹ” na “e klọ akọta lẹ ba blo.” Enẹgodo e na yin vivasudo mlẹnmlẹn.—Osọhia 20:2, 3, 10.
Opagbe Biblu tọn na vivọnu awhàn tọn ma yin odlọ-gblo de gba. Tito Jehovah Jiwheyẹwhe tọn na jijọho ko yin afọ̀ etọn zedai. Ahọluduta etọn ko yin zize sinai to olọn mẹ podọ tin to awuwle mẹ nado basi onu devo lẹ dogọ nado hẹn jijọho lẹdo aihọn pe yin onu nujikudo tọn. Nalete, livi susu Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ, he tin to godona gandudu olọn mẹ tọn ehe, ko plọn nado nọ nọpọ to jijọho mẹ.
To whelọnu lò, e họnwun hezeheze dọ, mí tindo whẹwhinwhẹn he họnwun lẹ nado yise dọ awhàn lẹ ma yin nuhe yè ma sọgan nọ ma dapana gba. To ninọmẹ dagbe mẹ dogọ, mí sọgan pọn nukọn hlan na azán lọ he tin to yakẹ to whenuena Jehovah na doalọte na awhàn kakadoi. (Psalm 46:9) E na mọdọ to madẹnmẹ aihọn matin awhàn de na tin. (Pọ́n w-F 15/1/94, weda 5.)
[Nudọnamẹ odò tọn]
a To whedelẹnu nukọntọ sinsẹ̀n tọn delẹ lọsu nọ lẹzun awhànfuntọ. To Awhàn Hastings (1066) tọn mẹ, sinsẹngan Katholiki tọn Odo din whẹwhinwhẹn mahẹ tintindo zohunhunnọ etọn gbọn hinhẹn ogàn de dali kakati nido yin ohi de. E sọalọkọ́n dọ gbẹtọ Jiwheyẹwhe tọn de sọgan hùmẹ to osẹ́n liho, eyin e ma gbẹ ko sọ̀n ohùn dai poun. owhe kanweko donu atọ́n to nukọnmẹ, Sinsẹ̀ngan Ximenes lọsu na ede deanana tomẹnu Espagne tọn lẹ nado funawhàn sọta Agewaji Aflika tọn.
[Yẹdide to weda 7]
Hiẹ sọgan nọgbẹ̀ to aihọn yọyọ matin awhàn de mẹ