Lẹdogbedevomẹ Biblu Tọn de He Diọ Aihọn Lọ

To whenuena yẹwhegan Jiwheyẹwhe tọn Mose jẹ Biblu wlan ji to nuhugan owhe 3 500 lẹ die wayi, akọta pẹvi dopo poun wẹ sọgan hia ẹ. (Deutelonomi 7:7) Enẹ yinmọ na Owe-wiwe lẹ tin-to-aimẹ to ogbè dowhenu Heblu tọn akọta enẹ tọn kẹdẹ mẹ. Ṣigba, enẹ na diọ to madẹnmẹ.

GBIGBAYIPE wẹndomẹ Biblu tọn po nuyiwadomẹji dagbe etọn po gbọn owhe kanweko lẹ gblamẹ na taun tọn yin kọdetọn lẹdogbedevomẹ tintan etọn tọn wutu—yèdọ Septante lọ. Naegbọn e yin bibasi? Podọ be e sọgan yin didọ po gbesisọ po dọ ehe yin Biblu de he diọ aihọn lọ ya?

Lẹdogbedevomẹ Heyin Gbigbọdo de Ya?

Bọdo kanlinmọgbenu ninọ to Babilọni yetọn go to owhe kanweko ṣinawetọ po ṣidopotọ J.W.M. po mẹ, Juvi susu wẹ gbọṣi gbonu aigba Islaeli po Juda hohowhenu tọn po. Na Juvi heyin jiji to kanlinmọgbenu lẹ, Heblugbe lẹzun ogbè awetọ de. To owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M., pipli Ju lẹ tọn de tin to Alexandrie, Egipti—yèdọ ahọ́nkan nuwiwa aṣa tọn daho de na Ahọluigba Glẹkinu lẹ tọn. Juvi enẹlẹ mọ nuhọakuẹ lilẹdogbedevomẹ Owe-wiwe lẹ tọn do ogbè Glẹki tọn mẹ, ehe yin ogbè he yé nọ do to whenẹnu.

Kakajẹ whenẹnu, wẹndomẹ gbọdo Biblu tọn ko yin kinkandai to Heblugbe mẹ, po adà kleun delẹ po to ogbè Alamaiki tọn he sẹpọ pẹkipẹki mẹ. Be didiọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn do ogbè devo mẹ na dè huhlọn tintindo nugandomẹgo gbigbọdo sọn olọn mẹ wá tọn pò, vlavo tlẹ sọgan planmẹ biọ lilẹdogbedevomẹ he ma sọgbe lẹ mẹ wẹ ya? Be Juvi lẹ, he yè ko yí Ohó gbọdo lọ do alọmẹ na, na dike bo slokọna wẹndomẹ enẹ gbọn lẹdogbedevomẹ bibasi dali wẹ ya?—Psalm 147:19, 20; Lomunu lẹ 3:1, 2.

Whẹho sinsinyẹn ehelẹ hẹn ayimajai wá. Ṣogan, ahunmẹdunamẹ lọ dọ Juvi lẹ ma nasọ mọnukunnujẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ to godo mẹ dù to lẹnpọn devo lẹpo ji. Dide de yin bibasi nado wleawuna lẹdogbedevomẹ Glẹki tọn heyin Torah tọn—yèdọ owe atọ́n tintan Biblu tọn lẹ, heyin kinkan gbọn Mose dali. Nuyiwa lẹdogbedevomẹ lọ tọn na taun tọn yin hinhẹn dozinvlu gbọn otangblo dali. Sọgbe hẹ Letter of Aristeas, togan Egiptinu lẹ tọn Ptolémée II (owhe 285-246 J.W.M.) jlo dọ vọkan dopo Pẹntateki lọ tọn (kavi, Torah) ni yin lilẹdo Glẹkigbe mẹ na wesẹdotẹn gandudu etọn tọn. E degbena weyọnẹntọ Ju tọn 72, he wá Egipti sọn Islaeli bọ yé sọ dotana lẹdogbedevomẹ lọ to azán 72 gblamẹ. Lẹdogbedevomẹ ehe to godo mẹ nọ yin hihia hlan pipli Ju lẹ tọn, he lá dọ e yọnwhanpẹ bosọ sọgbe. To godo mẹ didoai kandai ehe tọn sọalọakọn dọ lẹdogbedevomẹ basitọ dopodopo yin zize do abò voovo mẹ, etomọṣo lẹdogbedevomẹ yetọn lẹ yin onú dopolọ, yèdọ wekun lẹ ma tlẹ gbọnvo gba. Na aṣa nudi lẹdogbedevomẹ basitọ 72 lọ lẹ tọn wutu, lẹdogbedevomẹ Biblu Glẹki tọn ehe wá yin yinyọnẹn taidi Septante, sinai do hogbe Latin tọn de ji he zẹẹmẹdo “Kandegban.”

Suhugan weyọnẹntọ egbezangbe tọn lẹ yigbe dọ Letter of Aristeas yin nukinkan owe heyin yíyí dogọ kandai Biblu tọn de. Yé sọ yise ga dọ mẹwhinwhan na lẹdogbedevomẹ lọ bibasi wá, e mayin sọn Ptolémée II dè gba, ṣigba sọn nukọntọ lẹdo Ju Alexandrie tọn lẹ dè. Ṣigba nukinkan tamẹnuplọnmẹtọ Juvi Alexandrianu Philo tọn po whenuho-kantọ Juvi Josephus tọn po gọna Talmud lọ do yise paa de hia to Juvi owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ ṣẹnṣẹn dọ Septante lọ yin gbigbọdo jẹ obá dopolọ mẹ taidi Owe-wiwe dowhenu tọn lẹ. Nuyise mọnkọtọn lẹ matin ayihaawe yin kọdetọn vivẹnudido de nado hẹn Septante lọ yin alọkẹyi gbọn pipli Ju lẹ tọn dali lẹdo aihọn pé.

Dile etlẹ yindọ lẹdogbedevomẹ tintan lọ bẹ owe atọ́n Mose tọn lẹ kẹdẹ hẹn, oyín lọ Septante to godo mẹ nọ wá dlẹnalọdo Owe-wiwe Heblu tọn lẹ blebu heyin lilẹdo Glẹkigbe mẹ. Owe devo he pò lẹ wá yin lilẹdogbedevomẹ to owhe kanweko he bọdego lẹ kavi ojlẹ mọnkọtọn de mẹ. Kakati nido yin vivẹnudido pọmẹ tọn de, awuwiwlena Septante lọ blebu yin wiwadotana vudevude. Lẹdogbedevomẹ basitọ lẹ gbọnvo to nugopipe po oyọnẹn Heblugbe tọn yetọn po mẹ. Suhugan owe lọ lẹ tọn yin lilẹdogbedevomẹ tlọlọ, jẹ obá he zẹjlẹgo mẹ to whedelẹnu, to whenuena lẹdogbedevomẹ devo lẹ yin dehe sọgbe taun. Lẹdogbedevomẹ basitọ delẹ dè nado sán wefọ dowhenu tọn do gli po mẹdekannujẹ po. To vivọnu owhe kanweko awetọ J.W.M., wefọ Owe-wiwe Heblu tọn lẹpo sọgan yin hihia to Glẹkigbe mẹ. Mahopọnna kọdetọn he ma sọgbe lẹ, nugandomẹgo lilẹ́ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ do Glẹkigbe mẹ zẹ̀ nuhe lẹdogbedevomẹ basitọ lẹ na ko donukun etọn go tlala.

Jafẹti to Gohọ Ṣẹm Tọn lẹ mẹ Ya?

To hodidọ do Septante lọ ji mẹ, Talmud yihodọ sọn Gẹnẹsisi 9:27 mẹ he dọmọ: “[Gbọ] Jafẹti . . . ni nọnọ̀ gohọ Ṣẹm tọn lẹ mẹ.” (Megillah 9b, Talmud Babilọninu lẹ tọn) Talmud lọ to yẹhiadonu liho dohia dọ gbọn whanpẹ yinyọ́n ogbè Glẹki Septante lọ tọn dali, Jafẹti (otọ́ Javani tọn, sọn mẹhe dè Glẹki lẹ jọ sọn) nọ̀ gohọ Ṣẹm (tọgbo akọta Islaeli tọn) lẹ tọn mẹ. Ṣigba, e sọgan sọ yin didọ dọ dogbọn nuyiwadomẹji Septante lọ tọn dali, Ṣẹm nọ̀ gohọ Jafẹti tọn lẹ mẹ. Nawẹ e yinmọ gbọn?

To whenuena yè gbawhàn Alexandre Daho lọ tọn godo, to adà godo tọn owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M. mẹ, vivẹnudido vẹkuvẹku de yin bibasi nado hẹn ogbè po aṣa Glẹki tọn po gbayipe gbọn aigba he yè gbawhàn yetọn lẹpo ji. Nuyiwa ehe yin yiylọ dọ Mẹdidiọzun Glẹki. Juvi lẹ nọ tindo numọtolanmẹ kọgbidinamẹ aṣa tọn gbọzangbọzan. Eyin aṣa po tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn po gbayipe janwẹ, sinsẹ̀n tangan Juvi lẹ tọn na yin nuyiwadeji. Etẹwẹ sọgan doalọtena gbigbayipe kọgbidinamẹ ehe tọn?

Gando dopo to mẹwhinwhan he wutu Juvi lẹ basi lẹdogbedevomẹ Septante lọ tọn go, lẹdogbedevomẹ basitọ Biblu tọn Max Margolis basi zẹẹmẹ dọmọ: “Eyin mẹde lẹndọ pipli Ju lẹ tọn wẹ de linlẹn lẹdogbedevomẹ ehe bibasi tọn tọ́n, mẹwhinwhan devo dona ko biọ e mẹ, yèdọ enẹ heyin, nado hẹn Osẹ́n Ju lẹ tọn tin-to-aimẹ na gbẹtọgun Kosi tọn lẹ podọ nado hẹn aihọn lọ tindo nujikudo dọ Juvi lẹ tindo aṣa de he sọta nuyọnẹn Hellas [Glẹki] tọn lẹ.” Enẹwutu hinhẹn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tin-to-aimẹ na mẹhe nọ do Glẹkigbe lẹ sọgan ko yin hihọ́ mẹdetiti tọn po mẹgbeyinyan sọta kẹntọ po.

Nuyiwa Alexandre tọn heyin Mẹdidiọzun Glẹki tọn hẹn Glẹki yin ogbè akọjọpli aihọn tọn. Etlẹ yin to whenuena agblò etọn yin gbigbà gbọn Lomunu lẹ dali, Glẹki he gbayipe lọ (kavi, Koinè) gbẹsọ yin ogbè ajọwiwa po hodọdopọ tọn po to akọta lẹ ṣẹnṣẹn. Vlavo ehe dekọtọn sọn vivẹnudido he wá sọn ojlo mẹ kavi yin nujijọ jọwamọ tọn, vọkan Owe-wiwe Heblu Septante tọn yin alọkẹyi po awuyiya po gbọn mẹsusu he mayin Juvi lẹ he ma jẹakọ hẹ Jiwheyẹwhe po Osẹ́n Juvi lẹ tọn po dai lẹ dali. Kọdetọn lẹ jiawu.

Mẹdiọzun Juvi lẹ po Budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ Po

To owhe kanweko tintan W.M., Philo sọgan wlan dọ “whanpẹ po yẹyi gbedide Mose tọn lẹ po yin sisi na e mayin to Juvi lẹ kẹdẹ ṣẹnṣẹn gba, ṣigba gbọn akọta devo lẹpo dali ga.” Gando Juvi he nọ nọ̀ gbonu Palestine tọn to owhe kanweko tintan whenu lẹ go, whenuho-kantọ Ju lẹ tọn Joseph Klausner dọmọ: “E vẹawu nado yise dọ Juvi livi ehe lẹpo wẹ yin mẹhe họ̀n jẹgbé sọn Palestine pẹvi enẹ lọ kẹdẹ mẹ. Mẹde ma sọgan gbẹ́ dọ sọha daho Juvi lẹ tọn ehe sọ bẹ mẹdiọzun Juvi sunnu po yọnnu po sọha daho lẹ hẹn ga.”

Etomọṣo, nuagokun mẹwhinwhan tọn ehelẹ kẹdẹ ma wleawuna zẹẹmẹ gigọ́ he na gọalọ nado mọnukunnujẹ ninọmẹ lọ mẹ to gigọ́mẹ gba. Wekantọ Shaye J. D. Cohen, mẹplọntọ whenuho Ju lẹ tọn to wehọmẹ daho, dọmọ: “Kosi susu lẹ, sunnu po yọnnu po, biọ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ to vivọnu owhe kanweko godo tọ́ J.W.M. po owhe kanweko awe tintan W.M. lẹ po whenu. Ṣigba, sọha he tlẹ suhugan lọ wẹ kosi enẹlẹ he kẹalọyi adà sinsẹ̀n Ju tọn delẹ ṣigba bo ma diọ biọ e mẹ lẹ.” Klausner po Cohen po dlẹnalọdo mẹhe ma diọ ehelẹ taidi budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ, hogbe de he nọ sọawuhia gbọzangbọzan to owe Glẹki ojlẹ lọ tọn lẹ mẹ.

Vogbingbọn tẹwẹ tin to mẹdiọzun Juvi po budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ po ṣẹnṣẹn? Mẹdiọzun Juvi lẹ yin mẹhe diọ to gigọ́mẹ, nọ yin pinpọnhlan taidi Juvi lẹ to ninọmẹ lẹpo mẹ na yé kẹalọyi Jiwheyẹwhe Islaeli tọn wutu (gbẹ́ yẹwhe devo lẹpo dai), jo yede na whẹ̀gbigbò, bo kọ̀n yede dopọ hẹ akọta Islaeli tọn. To vogbingbọn mẹ, Cohen dọ gando budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ go dọmọ: “Dile etlẹ yindọ kosi ehelẹ nọ payi nuwiwa Ju lẹ tọn susu go bo nọ na sisi Jiwheyẹwhe Juvi lẹ tọn to aliho de kavi devo mẹ, yé ma nọ pọ́n yedelẹ hlan taidi Juvi lẹ kavi nọ yin pinpọnhlan gbọn mẹdevo lẹ dali taidi Juvi lẹ gba.” Klausner basi zẹẹmẹ yetọn taidi mẹhe “tin to ṣẹnṣẹn lẹ,” na yé kẹalọyi sinsẹ̀n Ju lẹ tọn bo nọ “payi apadewhe aṣa etọn lẹ tọn go, ṣigba . . . ma lẹzun Juvi lẹ mlẹnmlẹn gba.”

Vlavo mẹdelẹ wá tindo ojlo to Jiwheyẹwhe mẹ na hodọdopọ hẹ Juvi he nọ tindo mahẹ to nuwiwa mẹdehlan tọn mẹ lẹ kavi gbọn ayidido lehe yé gbọnvo to nuyiwa, aṣa, po walọyizan po mẹ do go dali. Ṣogan, Septante lọ wẹ yin azọ́nwanu tangan he gọalọna budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ ehelẹ nado plọnnu dogbọn Jehovah Jiwheyẹwhe dali. To whenuena e yindọ aliho depope matin nado yọ́n sọha taun budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ tọn, matin ayihaawe Septante hẹn oyọnẹn delẹ gbayipe dogbọn Jiwheyẹwhe dali to Ahọluigba Lomu tọn blebu mẹ. Dogbọn Septante lọ gblamẹ, dodonu titengbe de sọ yin didoai ga.

Septante Gọalọ Nado Wleawuna Aliho Lọ

Septante tindo mahẹ taun to wẹndomẹ sinsẹ̀n Klistiani tọn hinhẹn gbayipe mẹ. Susu Juvi he nọ do Glẹkigbe lẹ yin apadewhe mẹhe tin to finẹ to didoai agun Klistiani tọn whenu to Pẹntikọsti owhe 33 W.M. Mẹdiọzun Juvi lẹ lọsu sọ tin to mẹhe lẹzun devi Klisti tọn lẹ to ojlẹ fliflimẹ tọn enẹ mẹ ga. (Owalọ lẹ 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) To whenuena e yindọ nukinkan gbọdo apọsteli Jesu tọn lẹ po devi fliflimẹ tọn devo lẹ tọn po yin bibasi na mẹplidopọ he gbloada taun lẹ, yé yin kinkandai to Glẹkigbe mẹ.a Enẹwutu, susu hoyidọ lẹ tọn sọn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ he sọawuhia to Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn mẹ yin zize sinai do Septante lọ ji.

Gbọnvona Juvi jọwamọ tọn lẹ po mẹdiọzun Juvi lẹ po, mẹdevo lẹ wleawu nado kẹalọyi wẹndomẹ Ahọluduta lọ tọn. Kosi Kọneliọsi yin “gbẹtọ ayihawiwenọ, mẹhe dibusi Jiwheyẹwhe po whégbètọ etọn lẹ po, mẹhe nọ na nunina lẹblanu tọn susu gbẹtọ lẹ, bosọ nọ hodẹ̀ hlan Jiwheyẹwhe to whepoponu.” To owhe 36 W.M., Kọneliọsi, whẹndo etọn, po mẹdevo he pli to owhé etọn gbè lẹ po yin Kosi tintan he yin bibaptizi taidi hodotọ Klisti tọn lẹ. (Owalọ lẹ 10:1, 2, 24, 44-48; yijlẹdo Luku 7:2-10 go.) To whenuena apọsteli Paulu zìn gbejizọnlin gbọn Asia pẹvi po Glẹki po mẹ, e dọyẹwheho hlan susu Kosi he dibusi Jiwheyẹwhe gọna ‘Glẹki he nọ basi sinsẹ̀n hlan Jiwheyẹwhe lẹ.’ (Owalọ lẹ 13:16, 26; 17:4) Naegbọn Kọneliọsi po Kosi devo enẹlẹ po wleawufó nado kẹalọyi wẹndagbe lọ? Septante ko gọalọ nado wleawuna aliho lọ. Weyọnẹntọ dopo basi bladopọ etọn dọ Septante lọ “yin owe nujọnu tọn de sọmọ bọ gbọnvona ẹn Mẹylọhodotọklisti po aṣa whèzẹtẹn tọn po ma tlẹ sọgan yin nulẹnpọn deji gba.”

Septante lọ Hẹn Yinyin ‘Gbigbọdo’ Etọn Bu

Yizan gbayipe Septante lọ tọn hẹn numọtolanmẹ agọ̀ de wá Juvi lẹ ṣẹnṣẹn to agọgbọnẹnmẹ. Di apajlẹ, to hodọdopọ hẹ Klistiani lẹ mẹ, Juvi lẹ nọ sọalọakọn dọ Septante yin lẹdogbedevomẹ he ma sọgbe de. To owhe kanweko awetọ W.M., pipli Ju lẹ tọn ko gbẹ́ lẹdogbedevomẹ he yé ko na pipà to ojlẹ de mẹ wayi dọ e yin gbigbọdo lọ dai mlẹnmlẹn. Labbi lẹ gbẹ́ otangblo lẹdogbedevomẹ basitọ 72 lọ lẹ tọn dai, bo dọmọ: “E jọ pọ́n bọ mẹho atọ́n lẹ basi lẹdogbedevomẹ Torah lọ tọn na Ahọlu Ptolémée do Glẹkigbe mẹ, podọ azán enẹ yin ohia de na Islaeli taidi azán he gbè oyìnvu sika tọn lọ yin bibasi, to whenuena e yindọ Torah lọ ma sọgan yin lilẹdogbedevomẹ po gbesisọ po.” Nado wleawuna gbesisọ dolido hẹ pọndohlan labbi lẹ tọn, labbi lẹ degbena lẹdogbedevomẹ yọyọ de do ogbè Glẹki tọn mẹ. E yin bibasi to owhe kanweko awetọ W.M. gbọn mẹdiọzun Juvi de he yinkọ etọn yin Aquila dali, yèdọ devi labbi Akiba tọn de.

Septante doalọte nado yin yiyizan gbọn Juvi lẹ dali, ṣigba e lẹzun “Alẹnu Hoho” he sọgbe lọ na Ṣọṣi Katoliki tọn he to taze lọ kakajẹ whenuena e yin didesẹ sọn yizan mẹ gbọn Vulgate Latin-gbè Jerome tọn dali. Dile etlẹ yindọ lẹdogbedevomẹ de ma sọgan yí otẹn jọnwun lọ tọn pọ́n gbede do sọ, Septante yí onú titengbe de wà to oyọnẹn dogbọn Jehovah Jiwheyẹwhe po Ahọluduta etọn po dali gbọn Jesu Klisti gblamẹ hinhẹn gbayipe mẹ. Na nugbo tọn, Septante lọ yin lẹdogbedevomẹ Biblu tọn de he diọ aihọn lọ.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Asisa Yẹdide Tọn 29]

Gbọn Gbeyiyi Aṣẹpipa Nuhoho Bẹsẹdotẹn Islaeli Tọn Dali

[Yẹdide to weda 31]

“Septante” lọ yin nukunnumọjẹemẹ gbọn mẹsusu he Paulu dọyẹwheho na lẹ dali