“Septante” lọ—Yọn-Na-Yizan Wayi Podọ Todin

DAWE diyin Etiopianu de to gbejizọnlin ji sọn Jelusalẹm jei owhé. Dile e to gbejizọnlinzin gbọ̀n aliho húhú de ji to kẹkẹ etọn mẹ, e to owe hihá sinsẹ̀n tọn de hia po ogbè zeyiaga po. Zẹẹmẹ nuhe e hia lẹ tọn yinuwadeji sọmọ bọ gbẹzan etọn diọ sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyi. (Owalọ lẹ 8:26-38) Dawe lọ to Isaia 53:7, 8 hia sọn lẹdogbedevomẹ tintan Biblu tọn mẹ—yèdọ Septante Glẹki tọn. Lẹdogbedevomẹ ehe ko yí adà titengbe de wà to owẹ̀n Biblu tọn hinhẹn gbayipe mẹ to owhe kanweko lẹ gblamẹ sọmọ bọ e ko yin yiylọdọ lẹdogbedevomẹ Biblu tọn he diọ aihọn.

Whetẹnu podọ ninọmẹ tẹlẹ glọ wẹ Septante yin bibasi te? Etẹwutu nuhudo tin na lẹdogbedevomẹ mọnkọtọn de? Nawẹ e ko yọn-na-yizan do to owhe kanweko lẹ gblamẹ? Be nudepope tin he Septante lọ sọgan plọn mí to egbehe ya?

Yin Awuwlena na Ju He Nọ Dó Glẹkigbe Lẹ

To owhe 332 J.W.M. to whenue Alẹkzandlé Daho de awhànfọ biọ Egipti mẹ to tòdaho Tile tọn vivasudo godo, e yin kuavọdona taidi mẹwhlẹngántọ. Finẹ wẹ e do tòdaho Alẹkzandlé tọn, heyin ahọnkan wepinplọn tọn to aihọn hohowhenu tọn mẹ ai do. To jijlo nado hẹn aṣa Glẹki tọn gbayipe jẹ mẹhe nọ nọ̀ aigba he ji e gbawhàn do lẹ dè, Alẹkzandlé hẹn Glẹki paa (Koine) yì fie e to gandu te lẹpo.

Juvi susu tin to tòdaho Alẹkzandlé tọn mẹ to owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M. Susu Ju he ko vúnvún pé bo nọ nọ̀ gbonu Palestine tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo lẹ sẹtẹn yì Alẹkzandlé. Nawẹ Ju ehelẹ se Heblugbe sọ? Cyclopedia McClintock po Strong po tọn dọmọ: “E yin yinyọnẹn ganji dọ to whenuena Ju lẹ lẹkọ sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn, na yé ma se Heblugbe dowhenu tọn ganji ba wutu, owe Mose tọn he nọ yin hihia to sinagọgu Palestine tọn mẹ lẹ nọ yin zẹẹmẹ basina hlan yé to ogbè Chaldaic tọn mẹ . . . Heblugbe vude wẹ Ju he nọ nọ̀ Alẹkzandlé lẹ gbẹsọ se; podọ ogbè he yé se ganji wẹ Glẹki Alẹkzandlé-nu lẹ tọn.” E họnwun dọ, ninọmẹ he tin to Alẹkzandlé sọgbe na lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn do Glẹkigbe mẹ.

Aristobule, Ju de he nọgbẹ̀ to owhe kanweko awetọ J.W.M., wlan dọ adà osẹ́n Heblu tọn de yin lilẹdo Glẹkigbe mẹ bo yin tadona to gandudu Ptolémée Philadelphe tọn whenu (owhe 285-246 J.W.M.) Linlẹn lẹ gbọnvo gando nuhe Aristobule ylọ dọ “osẹ́n” lọ go. Mẹdelẹ lẹndọ Pẹntateki wẹ e to alọdlẹndo poun, bọ mẹdevo lẹ dọ dọ e sọgan ko tindo Owe-wiwe Heblu tọn blebu to ayiha mẹ.

Depope he whẹho lọ yin, whenuho dohia dọ nudi Juvi weyọnẹntọ 72 wẹ tindo mahẹ to lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe tọn tintan enẹ kinkàn sọn Heblugbe mẹ do Glẹkigbe mẹ. To godo mẹ, sọha 70 he sọgbe lọ jẹ yinyin yiyizan ji. Enẹwutu, vọkan lọ yin yiylọdọ Septante, he zẹẹmẹdo “70,” bo nọ yin didohia di LXX, heyin 70 to wekun nuhihia Lomu tọn mẹ. To vivọnu owhe kanweko awetọ J.W.M., Owe-wiwe Heblu tọn lẹpo sọgan yin hihia to Glẹkigbe mẹ. Enẹwutu, yinkọ lọ Septante wá yin yiyizan na Owe-wiwe Heblu tọn blebu heyin lilẹdo Glẹkigbe mẹ.

Yọn-na-Yizan to Owhe Kanweko Tintan Whenu

Septante yin yiyizan gbayipe gbọn Ju he nọ dó Glẹkigbe lẹ dali jẹnukọnna podọ to ojlẹ Jesu Klisti po apọsteli etọn lẹ tọn po mẹ. Susu Ju po mẹdiọzun Ju po he plido Jelusalẹm to azán Pẹntikọsti owhe 33 W.M. gbè lẹ tọn wá sọn agbegbe Asia, Egipti, Libia, Lomu, po Klete po tọn mẹ, heyin lẹdo he mẹ yè nọ dó Glẹkigbe te lẹ. Matin ayihaawe, aṣa yetọn wẹ Septante lọ hihia yin. (Owalọ lẹ 2:9-11) Gbọnmọ dali, vọkan ehe diyin taun to wẹndagbe lọ hinhẹn gbayipe mẹ to owhe kanweko tintan whenu.

Di apajlẹ, to hodidọ hẹ mẹhe wá sọn Sileni, Alẹkzandlé, Silisia, po Asia po lẹ mẹ, devi Stefani dọmọ: “Josẹfu dowẹnhlan, bo ylọ Jakobu otọ́ etọn [sọn Kanani] wá e dè, po hẹnnumẹ etọn lẹpo po, ayiha kandegbàn-atọ́n.” (Owalọ lẹ 6:8-10; 7:12-14) Wefọ Heblu tọn lọ to Gẹnẹsisi weta 46 mẹ dọ dọ sọha hẹnnumẹ Josẹfu tọn lẹ tọn yin kandegbàn. Ṣigba Septante yí sọha lọ kandegbàn-atọ́n zan. E họnwun dọ, Septante mẹ wẹ Stefani yihodọ sọn.—Gẹnẹsisi 46:20, 26, 27.

Apọsteli Paulu dọyẹwheho hlan Kosi susu he dibusi Jiwheyẹwhe po ‘Glẹki he to Jiwheyẹwhe sẹ̀n lẹ po’ dile e to gbejizọnlin zìn gbọn Asia Pẹvi po Grèce po mẹ to gbejizọnlin mẹdehlan tọn etọn awetọ po atọ̀ntọ po whenu. (Owalọ lẹ 13:16, 26; 17:4) Omẹ ehelẹ ko to budisi Jiwheyẹwhe kavi to sinsẹ̀n ẹn na yé ko wá tindo oyọnẹn delẹ gando ewọ go sọn Septante lọ mẹ wutu. To yẹwhehodidọ hlan mẹhe nọ dó Glẹkigbe ehelẹ mẹ, Paulu nọ saba yihodọ kavi vọ́ adà lẹdogbedevomẹ enẹ tọn hia.—Gẹnẹsisi 22:18; Galatianu lẹ 3:8.

Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn bẹ hoyidọ tlọlọ 320 podọ vlavo hoyidọ po alọdlẹndonu 890 po hẹn sọn Owe-wiwe Heblu tọn mẹ. Suhugan yetọn yin zize sinai do Septante ji. Taidi kọdetọn de, hoyidọ heyin dide sọn lẹdogbedevomẹ enẹ mẹ bọ e mayin sọn alọnuwe-hihia Heblu tọn mẹ lẹ wá lẹzun apadewhe Owe Wiwe gbọdo Glẹki Klistiani tọn lẹ tọn. Nugbo họakuẹ nankọtọn die! Jesu ko dọ dọdai dọ wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn na yin lilá to aigba fininọ lẹpo ji. (Matiu 24:14) Nado wà ehe dotana, Jehovah na dike Ohó gbọdo etọn ni yin lilẹdo ogbè voovo he gbẹtọ lẹ nọ hia lẹdo aihọn pé mẹ.

Yọn-na-Yizan to Egbehe

Septante gbẹsọ họakuẹ to egbehe bo nọ yin yiyizan nado hùngona nuṣiwa vọkan-basitọ lẹ tọn he sọgan ko lìn biọ alọnuwe-hihia Heblu tọn heyin vivọkan to godo mẹ lẹ mẹ. Di apajlẹ, kandai he tin to Gẹnẹsisi 4:8 hia dọmọ: “[Enẹgodo] Kaini sọ dọhlan Abẹli nọvisunnu etọn, dọmọ, Gbọ mí ni yì biọ danji. E sọ wá jọ to enẹgodo, whenuena yé tin to danji, bọ Kaini fọ́n do Abẹli nọvisunnu etọn ji bo hù i.”

Hodidọ lọ “gbọ mí ni yì biọ danji” ma yin mimọ to alọnuwe-hihia Heblu tọn he azán etọn yin sọn owhe kanweko aotọ W.M. lẹ mẹ gba. Ṣigba, e tin to alọnuwe-hihia Septante hoho tọn lẹ mẹ podọ to alọdlẹndonu fliflimẹ tọn vude devo lẹ mẹ. Alọnuwe-hihia Heblu tọn lẹ tindo hogbe he nọ saba do homẹbibiọ hia, ṣigba hodidọ Kaini tọn depope ma bọdego gba. Etẹwẹ sọgan ko jọ? Gẹnẹsisi 4:8 bẹ hodidọ agbòte debọdo-dego awe he wá vivọnu po hodidọ lọ “[biọ] danji” po hẹn. Cyclopedia McClintock po Strong po tọn dọmọ: “Vlavo nukun vọkan-basitọ Heblunu lọ tọn yin hinhẹn buali gbọn hogbe [dopolọ] . . . he dotana hodidọ agbòte awe lọ lẹ dali.” Gbọnmọ dali, nukun vọkan-basitọ lọ tọn sọgan ko dasá “gbọ mí ni yì biọ danji” tintan lọ. E họnwun dọ, Septante lọ, gọna alọnuwe-hihia hoho he gbẹ́ tin delẹ, sọgan yọn-na-yizan to nuṣiwa he tin to vọkan Heblu tọn heyin kinkàn to godo mẹ lẹ dindin mọ mẹ.

To alọ devo mẹ, vọkan Septante tọn lẹ lọsu sọgan tindo nuṣiwa lẹ, bọ vọkan Heblu tọn lẹ nọ yin yiyizan nado basi vọjlado na Glẹkigbe lọ. Enẹwutu, yíyí alọnuwe-hihia Heblu tọn lẹ jlẹdo Glẹki tọn lẹ po lẹdogbedevomẹ ogbè devo lẹ tọn po go nọ dekọtọn do nuṣiwa lẹdogbedevomẹ tọn lẹ po vọkan-basitọ lẹ po tọn mimọ mẹ, bo nọ hẹn mí tindo nujikudo dọ mí tindo lẹdogbedevomẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn he sọgbe.

Azán vọkan Septante tọn blebu he gbẹ́ tin to egbehe lẹ tọn yigodo jẹ owhe kanweko ẹnẹtọ W.M. Yinkọ Jiwheyẹwhe tọn, Jehovah, he Tetlaglamu lọ (YHWH) nọ nọtena to Heblugbe mẹ ma tin to alọnuwe-hihia mọnkọtọn po vọkan godo mẹ tọn lẹ po mẹ gba. Vọkan ehelẹ ko yí “Jiwheyẹwhe” po “Oklunọ” po to Glẹkigbe mẹ do fidepope he Tetlaglamu lọ sọawuhia te to wefọ Heblu tọn lẹ mẹ. Ṣigba, dodinnanu de heyin bibasi to Palestine to 1961 tá hinhọ́n do whẹho ehe ji. Pipli de he to dogbapọnna osókla lẹ to lẹdo Qumran tọn he yin gbigbakija mẹ mọ ayú tintlẹ́n owe-hihá hohowhenu yẹwhegán 12 lẹ tọn (sọn Hosea jẹ Malaki) heyin kinkàn to Glẹkigbe mẹ. Azán nukinkan ehelẹ tọn tin to owhe 50 J.W.M. po 50 W.M. po gblamẹ. To ayú tintlẹ́n hoho ehelẹ mẹ, hogbe Glẹki tọn lẹ na “Jiwheyẹwhe” po “Oklunọ” po ma ko yin yíyí do diọtẹnna Tetlaglamu lọ gba. Enẹwutu, nugbo lọ yin didohia dọ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn yin yiyizan to vọkan Septante fliflimẹ Owe-wiwe tọn mẹ.

Owe-hihá papyrus tọn hoho (Fouad 266 papyri) he ko vún de yin didetọn na zinjẹgbonu to 1971. Etẹwẹ adà Septante lọ tọn, he azán yetọn yigodo jẹ owhe kanweko awetọ kavi tintan J.W.M. ehelẹ dohia? Yinkọ Jiwheyẹwhe tọn tin to yelọsu mẹ. Ayú tintlẹ́n fliflimẹ Septante tọn ehelẹ do kunnudenu sinsinyẹn hia dọ Jesu po devi etọn owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ po yí yinkọ Jiwheyẹwhe tọn zan.

To egbehe, Biblu wẹ yin owe heyin lilẹdogbedevomẹ hugan to whenuho mẹ. Hugan 90 to kanweko ji gbẹtọvi lẹ tọn wẹ sọgan hia e whè gbau apadewhe etọn to ogbè yetọn mẹ. Mí yọ́n pinpẹn Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau tọn, heyin lẹdogbedevomẹ egbezangbe tọn de he sọgbe, bo tin-to-aimẹ to blebu mẹ kavi to apadewhe to nuhe hugan ogbè 40 mẹ. Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau—avec notes et références bẹ alọdlẹndonu nudọnamẹ odò tọn kanweko lẹ hẹn do Septante po alọnuwe-hihia hoho devo lẹ po ji. Na nugbo tọn, Biblu plọntọ lẹ gbẹsọ tindo ojlo to Septante mẹ bo nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n ẹn kakajẹ egbehe.

[Yẹdide to weda 26]

Filipi basi zẹẹmẹ wefọ heyin hihia sọn “Septante” mẹ de tọn

[Yẹdide to weda 29]

Apọsteli Paulu nọ saba yihodọ sọn “Septante” mẹ