Nukọntọ Ṣọṣi Tọn lẹ—Be Yé Nọgodona Nugbo Biblu Tọn Ya?

Vlavo hiẹ sọalọakọ́n nado yin Klistiani de kavi lala, linlẹn towe gando Jiwheyẹwhe Biblu tọn, Jesu, gọna sinsẹ̀n Klistiani tọn go sọgan ko yin nuyiwadeji tlala gbọn yé dali. Dopo to yé mẹ yin yiylọdọ Onù-Sikanọ; devo, Daho. To pọmẹ, yé ko yin zẹẹmẹ basina taidi “apadewhe gbẹzan Klisti tọn mlẹnmlẹn.” Mẹnu wẹ yé yin? Yewlẹ wẹ nulẹnpọntọ, wekantọ, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ, gọna tamẹnuplọnmẹtọ hohowhenu sinsẹ̀n tọn lẹ he ko yinuwado nulinlẹnpọn suhugan mẹhe ylọ yede dọ “Klistiani” to egbehe lẹ tọn ji​—yèdọ Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ.

“BIBLU ma yin ohó Jiwheyẹwhe tọn mlẹnmlẹn gba,” wẹ Demetrios J. Constantelos heyin mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn to oplọn sinsẹ̀n Grèce Orthodoxe tọn mẹ dọ. “Gbigbọ Wiwe he de ohó Jiwheyẹwhe tọn hia ma sọgan yin mimọ to weda owe de tọn lẹ mẹ gba.” Vlavo etẹwẹ sọgan yin asisa dejidego tọn devo heyin osọhia sọn olọn mẹ wá tọn? Constantelos dọ to owe etọn Understanding the Greek Orthodoxe Church mẹ dọmọ: “Aṣa Wiwe po Owe Wiwe po [nọ] yin pinpọnhlan taidi adà awe osọhia sọn olọn mẹ wá tọn.”

Dodonu “Aṣa Wiwe” enẹ tọn bẹ nuplọnmẹ po wekinkan heyin Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ po hẹn. Yé yin sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ he diyin lẹ po tamẹnuplọnmẹtọ “Klistiani” tọn lẹ po he nọgbẹ̀ to owhe kanweko awetọ po atọ́ntọ W.M. po gblamẹ. Nawẹ yé ko yinuwado linlẹn “Klistiani” egbezangbe tọn ji sọ? Be yé tẹdo Biblu go gligli to nuplọnmẹ yetọn mẹ ya? Etẹwẹ dona yin dodonu he dolido nugbo Klistiani tọn na hodotọ Jesu Klisti tọn de?

Dodonu Whenuho Tọn

To ṣẹnṣẹn owhe kanweko awetọ W.M., mẹhe ylọ yede dọ Klistiani lẹ to avunlọ-yína yise yetọn sọta homẹkẹndomẹtọ Lomunu po mẹhe jẹagọdo sinsẹ̀n nuplọnmẹ lẹ po. Ṣigba, ehe yin ojlẹ de he mẹ linlẹn sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn lẹ sù te tlala. Nudindọn sinsẹ̀n tọn lẹ gando “Jiwheyẹwhe” yinyin Jesu tọn po wunmẹ gọna azọ́nwiwa gbigbọ wiwe tọn po go hẹn nuhe hugan kinklan to nuyọnẹntọ lẹ mẹ wá. Wiwọ́ sinsinyẹn lẹ po kinklan he ma yọ́n jlado lẹ po do sinsẹ̀n-nuplọnmẹ “Klistiani” tọn ji gbayipe biọ lẹdo tonudidọ po aṣa tọn po mẹ, he hẹn danuwiwa, atẹṣiṣi, kinklan tovi lẹ tọn, etlẹ yin tòwhan wá to whedelẹnu. Whenuho-kantọ Paul Johnson wlan dọmọ: “Sinsẹ̀n Klistiani tọn [atẹṣitọ] bẹjẹeji to bẹwlu mẹ, to nudindọn po wiwọ́ po mẹ podọ e zindonukọn do mọ. . . . Linlẹn madosọha sinsẹ̀n tọn, he to tintẹnpọn nado hẹnai lẹ wẹ gbayipe to ṣẹnṣẹn po whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn po to owhe kanweko tintan po awetọ Owhe Oklunọ tọn Whenu mẹ. . . . Sọn ojlẹ enẹ mẹ, sinsẹ̀n Klistiani tọn wunmẹ voovo lẹ wẹ tin he tindo onú vude poun to pọmẹ.”

To ojlẹ enẹ mẹ, wekantọ po nulẹnpọntọ lẹ po he mọdọ e yin dandannu nado basi zẹẹmẹ nuplọnmẹ “Klistiani” tọn lẹ gbọn hogbe tamẹnuplọnmẹ tọn lẹ dali jẹ vùnvùn ji. Nado na pekọ kosi weyọnẹntọ he yin mẹyọyọ he yè diọlinlẹn na wá “sinsẹ̀n Klistiani tọn” mẹ lẹ, wekantọ sinsẹ̀n tọn mọnkọtọn lẹ ganjẹ owe dowhenu Glẹki po Juvi lẹ tọn po go tlala. Bẹsọn Justin Martyr (to owhe 100-165 W.M.), he wlanwe to Glẹkigbe mẹ ji, mẹhe ylọ yéde dọ Klistiani lẹ gẹdẹ taun to alọkikẹyi ogú tamẹnuplọnmẹ aṣa Glẹki tọn yetọn lẹ mẹ.

Ehe wleawuna kọdetọn ayidego tọn de to nukinkan Origène tọn lẹ mẹ (owhe 185-254 W.M.), yèdọ wekantọ Glẹki tọn de sọn Alexandrie. Linlin Origène tọn do On First Principles ji yin vivẹnudido kannukannu tọn tintan nado basi zẹẹmẹ tangan sinsẹ̀n-nuplọnmẹ “Klistiani” tọn to linlẹn tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn mẹ. Pipli Nicée tọn (325 W.M.), po vivẹnudido etọn nado basi zẹẹmẹ bosọ ze “Jiwheyẹwhe-yinyin” Klisti tọn dai po, wẹ yin nujijọ titengbe he fọ́n zohunhun yọyọ dote nado basi zẹẹmẹ na nuyise “Klistiani” tọn. Opli enẹ dohiagona bẹjẹeji ojlẹ lọ tọn ehe pipli paa ṣọṣi tọn lẹ dín nado basi zẹẹmẹ nuyise tọn to aliho he sọgbe taun mẹ hugan gbede pọ́n tọn.

Wekantọ lẹ po Hodọtọ lẹ Po

Eusèbe de Césarée, he wlanwe to ojlẹ Pipli Nicée tọn tintan whenu, kọ̀n ede dopọ hẹ Ahọluigbagán Constantin. Na nuhe yí ojlẹ vude do hugan owhe 100 to Nicée godo, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ, he suhugan yetọn kanwe to Glẹkigbe mẹ, wleawuna nudindọn sinsinyẹn dẹn-to-aimẹ de he na wá lẹzun sinsẹ̀n-nuplọnmẹ he hẹn Mẹylọhodotọklisti gbọnvo de, yèdọ Atọ̀n-to-dopomẹ. Nukundeji to yé mẹ wẹ Athanase, heyin biṣọpu adọgbotọ Alexandrie tọn, gọna nukọntọ ṣọṣi tọn atọ̀n sọn Cappadoce, Asia Pẹvi​—Basile Daho, nọvisunnu etọn Grégoire Nysse tọn, po họntọn yetọn Grégoire Nazianze tọn po.

Wekantọ lẹ po yẹwhehodọtọ lẹ po to owhe enẹ mẹ jẹ nujinọtedo he yiaga dẹ́didi tọn lẹ kọ̀n. Grégoire Nazianze tọn po Jean Chrysostome tọn po (he zẹẹmẹdo “Onù-Sikanọ”) to Glẹkigbe mẹ podọ Ambroise heyin Milan tọn gọna Augustin Hippo tọn to Latin yin hodọtọ azọ́nyọnẹntọ lẹ, yèdọ ogán alọnuzọnwatọ he nọ yin gbégbòna bo diyin hugan ojlẹ yetọn mẹ tọn lẹ. Wekantọ he tindo nuyiwadomẹji hugan to ojlẹ enẹ mẹ wẹ Augustin. Kandai sinsẹ̀n-nuplọnmẹ etọn tọn lẹ ko wleawuna nulẹnpọn “Klistiani” tọn he gbayipe de to egbehe. Jérôme, heyin weyọnẹntọ nukundeji hugan ojlẹ lọ mẹ tọn, wẹ yin azọngbannọ taun na lẹdogbedevomẹ Biblu tọn sọn ogbè dowhenu tọn lẹ mẹ do Vulgate Latine mẹ.

Ṣigba, kanbiọ titengbe lẹ die: Be Nukọntọ Ṣọṣi tọn enẹlẹ tẹdo Biblu go pẹkipẹki ya? To mẹpinplọn yetọn mẹ, be yé tẹdo Owe-wiwe gbọdo lọ go gligli ya? Be nukinkan yetọn lẹ yin anademẹnu dagbe de na oyọnẹn he pegan Jiwheyẹwhe tọn ya?

Nuplọnmẹ Jiwheyẹwhe Tọn lẹ Kavi Nuplọnmẹ Gbẹtọ Tọn Lẹ?

To agọe, Méthode Pisidie tọn heyin Biṣọpu-gán Orthodoxe Grèce tọn wlan owe lọ The Hellenic Pedestal of Christianity nado sọgan dohia dọ aṣa po tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn po wẹ wleawuna dodonu linlẹn egbezangbe “Klistiani” tọn. To owe enẹ mẹ, e gbọn sọwhiwhe dali yigbe dọmọ: “Diblayin dọ Nukọntọ Ṣọṣi tọn nukundeji lẹpo wẹ pọ́n nugonu Glẹki tọn lẹ hlan taidi nuhe yọn-na-yizan tlala, podọ yé hẹn yé sọn Glẹki dodonu hohowhenu tọn mẹ, bo yí yé zan taidi nuyizan de nado mọnukunnujẹemẹ bosọ basi zẹẹmẹ nugbo Klistiani tọn to aliho he sọgbe mẹ.”

Di apajlẹ, gbadopọnna linlẹn lọ dọ Otọ́, Ovi, po gbigbọ wiwe po wleawuna Atọ̀n-to-dopomẹ. To Opli Nicée tọn godo Nukọntọ Ṣọṣi tọn susu yise sinsinyẹn to Atọ̀n-to-dopomẹ mẹ. Nukinkan po zẹẹmẹ yetọn lẹ po yin onú titengbe nado hẹn Atọ̀n-to-dopomẹ yin sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tangan Mẹylọhodotọklisti tọn. Ṣigba, be Atọ̀n-to-dopomẹ yin mimọ to Biblu mẹ ya? Lala. Enẹwutu fie wẹ Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ hẹn ẹn sọn? A Dictionary of Religious Knowledge doayi e go dọ mẹsusu wẹ dọ dọ Atọ̀n-to-dopomẹ “yin nuhe ma sọgbe de heyin hinhẹn sọn sinsẹ̀n kosi tọn lẹ mẹ, bosọ yin kinkọndopọ hẹ yise Klistiani tọn.” Podọ The Paganism in Our Christianity dọ ẹ po nujikudo po dọmọ: “Dodonu [Atọ̀n-to-dopomẹ] tọn yin kosi tọn mlẹnmlẹn.”a​—Johanu 3:16; 14:28.

Kavi gbadopọnna nuplọnmẹ jọmaku alindọn tọn, yèdọ yise lọ dọ apadewhe gbẹtọ tọn nọ to gbẹnọ zọnmii to whenuena agbasa ko kú godo. Whladopo dogọ, Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ wẹ yin azọngbannọ na hinhẹn linlẹn ehe wá sinsẹ̀n he ma tindo nuplọnmẹ depope gando lunlun okú tọ́n alindọn tọn go mẹ. Biblu dohia hezeheze dọ alindọn sọgan kú dọmọ: “Alindọn he waylando, e na kú.” (Ezekiẹli 18:4) Etẹwẹ yin dodonu na nuyise Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ tọn to alindọn jọmaku mẹ? “Linlẹn Klistiani tọn heyin alindọn gbigbọmẹ tọn he Jiwheyẹwhe dá bosọ sisẹ́ ẹ do agbasa mẹ to hòmimọ whenu nado hẹn gbẹtọ yin alindọn gbẹ̀te de yin nudetọn he ko wleawu na whenu dindẹn to tamẹnuplọnmẹ Klistiani tọn mẹ. Origène to Whèzẹtẹn podọ St. Augustin to Whèyihọ dè kẹdẹ wẹ linlẹn lọ yin didoai dọ alindọn yin nugonu gbigbọmẹ tọn de bọ linlẹn tamẹnuplọnmẹ tọn de sọ yin awuwlena gando wunmẹ etọn go. . . . [Sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Augustin tọn] . . . duahọ nususu tọn (gọna awugbopo delẹ) do tamẹnuplọnmẹ heyin vivọjlado Platon tọn,” wẹ New Catholic Encyclopedia dọ. Podọ linlinwe Presbyterian Life dọmọ: “Jọmaku alindọn tọn yin linlẹn Glẹki tọn de he wleawu to hagbẹ sinsẹ̀n lalo klandovo he dabla hohowhenu tọn lẹ mẹ bosọ yin hinhẹn gbloada gbọn tamẹnuplọnmẹtọ Platon tọn dali.”b

Dodonu Dolido Nugbo Klistiani Tọn

Etlẹ yin to dogbapọnnanu kleun whenuho dodonu tọn heyin Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ ehe godo, gọna bẹjẹeji nuplọnmẹ yetọn lẹ tọn, nuhe sọgbe wẹ e yin nado kanse dọ, Be Klistiani ahundoponọ de dona ze nuyise etọn lẹ do nuplọnmẹ Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ ji wẹ ya? Dike Biblu ni na gblọndo.

Onú dopo wẹ yindọ, Jesu Klisti lọsu jẹagọdo yizan tẹnmẹ-yinkọ sinsẹ̀n tọn lọ “Otọ́” to whenuena e dọmọ: “Mì . . . ylọ mẹde otọ́ mìtọn to aihọn mẹ blo: na omẹ dopo wẹ Otọ́ mìtọn olọn tọn.” (Matiu 23:9) Yíyí hogbe lọ “Otọ́” zan nado dohiagona omẹ nukundeji sinsẹ̀n tọn depope ma jẹna Klistiani bo masọ sọgbe hẹ Owe-wiwe gba. Ohó heyin kinkan Jiwheyẹwhe tọn yin tadona to nudi 98 W.M. po nukinkan apọsteli Johanu tọn lẹ po. Gbọnmọ dali, Klistiani nugbonọ lẹ ma dona pọnhlan gbẹtọvi depope taidi asisa osọhia gbọdo tọn gba. Yé nọ yin sọwhiwhenọ ma nado ‘hẹn ohó Jiwheyẹwhe tọn zun ovọ́’ na otanhoho gbẹtọ tọn wutu. Didike na otanhoho gbẹtọ tọn lẹ ni yítẹn Ohó Jiwheyẹwhe tọn yin mẹvasudonu to gbigbọ-liho. Jesu na avase dọmọ: “Eyin nukuntọ́nnọ do ali hia nukuntọ́nnọ, yé omẹ awe lẹ na jai do odò mẹ.”​—Matiu 15:6, 14.

Be Klistiani de tindo nuhudo osọhia depope tọn gbọnvona ohó Jiwheyẹwhe tọn he Biblu bẹhẹn wẹ ya? Lala. Owe Osọhia tọn gbẹnunamẹ sọta yíyí nudepope dogọ kandai gbọdo lọ dọmọ: “Eyin mẹdepope na de dogọ onú helẹ, Jiwheyẹwhe na de azọ̀nylankan he yè wlan do owe he mẹ dogọ hlan ẹn.”​—Osọhia 22:18.

Nugbo Klistiani tọn tin to Ohó kinkan Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ Biblu mẹ. (Johanu 17:17; 2 Timoti 3:16; 2 Johanu 1-4) Tintindo nukunnumọjẹnumẹ he sọgbe etọn ma sinai do tamẹnuplọnmẹ tata ji gba. Gando sunnu he tẹnpọn nado yí nuyọnẹn gbẹtọ tọn zan nado basi zẹẹmẹ osọhia sọn olọn mẹ wá tọn lẹ go, nuhe sọgbe wẹ e yin nado basi dọvọdọ kanbiọ Paulu tọn lẹ dọmọ: “Fie wẹ nuyọnẹntọ lọ te? Fie wẹ wekantọ lọ te? Fie wẹ nudọ̀ntọ owhenu he tọn te? Be Jiwheyẹwhe ma ko hẹn nuyọnẹn aihọn he tọn zun nulú?”​—1 Kọlintinu lẹ 1:20.

Humọ, agun nugbo Klistiani tọn yin “odòtin afọdotẹn nugbo tọn.” (1 Timoti 3:15) Nugopọntọ etọn lẹ nọ basi hihọ́na wiwe-yinyin nuplọnmẹ yetọn tọn to agun gblamẹ, bo nọ glọnalina nuhẹnflu sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn depope ma nado lìn biọ e mẹ. (2 Timoti 2:15-18, 25) Yé nọ hẹn ‘yẹwhegán lalo lẹ, mẹplọntọ lalo lẹ, po hagbẹ klandovo mẹvasudotọ lẹ po’ do olá na agun lọ. (2 Pita 2:1) To okú apọsteli lẹ tọn godo, Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ na dotẹnmẹ ‘ohó gbọdo oklọ tọn lẹ po oplọn aovi tọn lẹ po’ nado doadọ̀do to agun Klistiani tọn mẹ.​—1 Timoti 4:1.

Kọdetọn atẹṣiṣi ehe tọn lẹ sọawuhia to Mẹylọhodotọklisti mẹ to egbehe. Nuyise po walọyizan etọn lẹ po gbọnvo mlẹnmlẹn na nugbo Biblu tọn.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin/Yẹdide to weda 18]

NUKỌNTỌ CAPPADOCIEN TỌN LẸ

“Ṣọṣi Orthodoxe tọn . . . tindo gbégbònamẹ titengbe de na wekantọ owhe kanweko ẹnẹtọ tọn lẹ, podọ titengbe na mẹhe e ylọ dọ ‘Nukọntọ Daho atọ̀n lẹ,’ Grégoire Nazianze, Basile Daho lọ, podọ Jean Chrysostome,” wẹ wekantọ Kallistos heyin yẹwhenọ pamẹnọtọ de dọ. Be Nukọntọ Ṣọṣi tọn ehelẹ ze nuplọnmẹ yetọn lẹ sinai do Owe-wiwe gbọdo lẹ ji ya? Gando Basile Daho lọ go, owe lọ The Fathers of the Greek Church dọmọ: “Nukinkan etọn lẹ dohia dọ e tindo kanṣiṣa pẹkipẹki hẹ Platon, Homère, gọna whenuho-kantọ lẹ po hodọtọ he didẹ́ lẹ po, podọ yé yinuwa do aliho nukinkan tọn etọn ji na taun tọn. . . . Basile gbẹsọ yin ‘Glẹki’ de. ” Onú dopolọ yin nugbo gando Grégoire Nazianze tọn go. “To pọndohlan etọn mẹ awhàngbigba po nupojipetọ-yinyin Ṣọṣi tọn po na yin didohia to aliho dagbe mẹ hugan gbọn alọkikẹyi otangblo aṣa he hùnnukun tọn lẹ mlẹnmlẹn etọn dali.”

Gando yé omẹ atọ̀n lẹpo go, Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Panagiotis K. Christou wlan dọmọ: “Dile etlẹ yindọ yé nọ na avase sọta ‘tamẹnuplọnmẹ po oklọ ovọ́ po’ go to whedelẹnu do sọ [Kọlọsinu lẹ 2:8]​—nado sọgan tin to kọndopọmẹ hẹ gbedide Alẹnu Yọyọ tọn​—to ojlẹ dopolọ mẹ, yé nọ plọn tamẹnuplọnmẹ po nupinplọn he gandego devo lẹ po bo tlẹ sọ nọ na tuli mẹdevo lẹ nado nọ plọn yé.” E họnwun dọ, mẹplọntọ ṣọṣi tọn mọnkọtọn lẹ lẹn dọ Biblu ma ko pé nado nọgodona linlẹn yetọn lẹ gba. Be dodonu aṣẹpipa tọn devo lẹ dindin yetọn zẹẹmẹdo dọ nuplọnmẹ yetọn lẹ jẹla na Biblu wẹ ya? Apọsteli Paulu na avase Klistiani Heblu tọn lẹ dọmọ: “Mì yin omẹ yè yí oplọn wunmẹ devo he jagọ̀ do dọ̀n dánpe blo.”​—Heblu lẹ 13:9.

[Asisa Yẹdide Tọn]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[Apotin/Yẹdide to weda 20]

CYRILLE ALEXANDRIE TỌN NUKỌNTỌ ṢỌṢI TỌN HE GO YÈ TINDO AYIHAAWE GANDO DE

Dopo to Nukọntọ Ṣọṣi tọn he go yè tindo ayihaawe gando hugan wẹ Cyrille Alexandrie tọn (owhe 375-444 W.M.). Whenuho-kantọ Ṣọṣi tọn Hans von Campenhausen basi zẹẹmẹ etọn taidi “hẹngogonọ, danuwatọ, po ayiha oklọnọ po, he kiklo-yinyin azọ́n etọn tọn po yẹyi azọ́ntẹn etọn tọn po duto e ji hugan,” bosọ yidogọ dọ “e ma nọ pọ́n nudepope hlan taidi nuhe sọgbe gba adavo e yọn-na-yizan na ẹn to hẹngblodeji huhlọn po aṣẹpipa etọn po mẹ . . . Aliho nuwiwa kanyinylan po mawadodo tọn etọn lẹ po ma nọ hẹn ẹn blawu pọ́n gbede.” To whenuena e yin biṣọpu Alexandrie tọn, Cyrille yí alọgodo-kuẹ, kandai oklọ tọn, po mẹnudidọ mẹhẹngble tọn po zan nado sọgan de biṣọpu Constantinople tọn sẹ̀. E nọ yin pinpọnhlan taidi mẹhe yin azọngbannọ na hùhù ylankan tamẹnuplọnmẹtọ he diyin he nọ yin yiylọdọ Hypatia tọn to 415 W.M. Gando nukinkan sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Cyrille tọn lẹ go, Campenhausen dọmọ: “E de aliho nuyiwa tọn lọ tọ́n heyin nado basi nudide do kanbiọ nuyise tọn lẹ ji to dodonu he mayin Biblu tọn mlẹnmlẹn ji ṣigba sọn alọgọ hoyidọ he sọgbe lẹ gọna bẹplidopọ hoyidọ lẹ tọn sọn azọnyọnẹntọ he diyin lẹ dè tọn.”

[Yẹdide to weda 19]

Jérôme

[Asisa Yẹdide Tọn

Garo Nalbandian