Nujinọtedo lẹ Ko Diọ, He Dekọtọn Do Jimadedomẹgo Mẹ

To azán Ahọlu Henry I Anglettere tọn lẹ gbè (1100-​1135), awagbà dopo yin alọkẹyi nado yin “tedidi he tọ́n sọn bẹbẹnu awọntin Ahọlu lọ tọn jẹ vivọnu alọsu etọn tọn eyin e dlẹn awà etọn.” Nawẹ nujlẹpo awagbà tọn heyin tòvi Ahọlu Henry tọn lẹ tọn sọgbe sọ? Dlapọn mẹdetiti tọn yì togán lọ dè kẹdẹ wẹ yin aliho he mẹ mẹde sọgan tindo nujlẹpo he sọgbe de te.

TO EGBEHE nujlẹpo lẹ nọ yin zẹẹmẹ basina nado sọgbe hẹ nujinọtedo lẹ. Enẹwutu, mẹtlu yin zẹẹmẹ basina taidi gbejizọnlin he hinhọ́n nọ basi to gblolo mẹ to nukunwhiwhe pẹvi dopo mẹ bo yin mimá gbọn 299 792 458 dali. Nado dọ ẹ tlọlọ, hinhọ́n ehe yin hukan tangan he ma nọ sẹtẹn he ji hinhọ́n nọ gbọ̀n he nọ yin didetọ́n gbọn huhlọn jọwamọ tọn wunmẹ vonọtaun de dali. Eyin yé tindo azọ́nwanu he na wleawuna nujinọtedo lọ lẹ, gbẹtọ lẹ to fidepope sọgan pọ́n eyin tedidi nujlẹpo yetọn tọn yin nudopolọ taidi fidevo depope tọn.

Ṣigba, mahopọnna lehe diọdo he wá aimẹ to nujinọtedo nujijlẹ tọn mẹ lẹ whè sọ, yé sọgan hẹn ayihaawe wá, podọ vivẹnu daho lẹ nọ yin dido nado basi hihọ́ na nujinọtedo lẹ. Di dohia, to Grande-Bretagne nujinọtedo he yè nọ yí do jlẹ zínpinpẹn nude tọn wẹ ogàn fataka tọn gaa de he zínpinpẹn etọn yin kilo dopo. Ogàn ehe yin sisẹdo do National Physical Laboratory mẹ. Jẹhọn hinhẹnflu gbọn azọ̀ mọto po agahun he to jujuyi lẹ tọn po dali nọ hẹn nujinọtedo kilo tọn lọ nado pẹnzin deji egbesọegbesọ. Ṣigba, ogàn gaa ehe, yin dopo to vọkan nujinọtedo aihọn tọn lẹ mẹ heyin sisẹdo do ganzẹn atọ̀n glọ to odò aigba glọ tọn de mẹ to International Bureau of Weights and Measures to Sèvres, France. Ṣigba zínpinpẹn nujlẹpo ehe tọn nọ to doyi bo to aga wá na e nọ yin hinhẹnflu gbọn wánvú lẹ dali wutu. Kakajẹ din, lẹnunnuyọnẹntọ nujlẹnu tọn lẹ ma ko de nujlẹnu he lodo taun de tọ́n gba.

Dile etlẹ yindọ diọdo he whè tlala lẹ sọgan taidi nuhe mayin nujọnu na mẹdelẹ, diọdo mlẹnmlẹn nujinọtedo de tọn sọgan hẹn bẹwlu wá. To Grande-Bretagne, diọdo sọn nujlẹnu he yin alọkẹyi gbayipe (pound po ounces po) tọn ji jẹ nujlẹnu (kilogram po grams po) tọn lẹ ji dekọtọn do jimadedonugo susu tlala mẹ​—podọ po whẹwhinwhẹ́n he sọgbe lẹ po. Nusàtọ nugbomadọtọ delẹ yí dotẹnmẹ hundote lọ zan dọ mẹsusu ma jẹakọ hẹ tito nujijlẹ tọn yọyọ lọ wutu bosọ hò ahisinọ yetọn lẹ dù.

Whẹndo po Nujinọtedo Walọ Dagbe Tọn lẹ Po

Etẹwẹ dogbọn diọdo lẹ to whẹndo po nujinọtedo walọ dagbe tọn lẹ po dali? Nugandomẹgo diọdo mọnkọtọn lẹ tọn sọgan gbleawunamẹ taun. Linlin agọe tọn lẹ gando gbakija whẹndo tọn, walọyizan zanhẹmẹtọgbẹ́ susu tintindo tọn, po onú agọ̀ wiwà do ovi lẹ go po dobuna mẹsusu taun bosọ zinnudeji dọ mí to gbẹnọ to ojlẹ he mẹ nujinọtedo lẹ ko yido te taun. Whẹndo godoponọ lẹ, ovi heyin pinpọn e go whẹ́n gbọn “mẹjitọ” vijinu dopolọ tọn lẹ dali lẹ, po nuyiwa budonamẹ tọn he yin ovi lẹ zinzanhẹ he tin to nukunpedomẹgo aṣẹpipa lẹdo lọ mẹ tọn glọ lẹ po yin kọdetọn lẹ dọ gbẹtọ lẹ to nujinọtedo heyin alọkẹyi lẹ gbẹdai. Gbẹtọ susu dogọ to lilẹzun ‘owanyina yedelẹ tọ́, matin owanyi jọwamọ tọn, matin owanyi dagbewiwa tọn, owanyina gbẹdudu hugan owanyina Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ,’ dile Biblu dọ dọdai etọn to nudi owhe fọtọ́n donu awe delẹ die do wayi.​—2 Timoti 3:​1-4.

Doyiyi nujinọtedo walọ dagbe tọn nọ zọ̀n afọsu-afọsi hẹ jimadedomẹgo numọtolanmẹ matindo tọn. To agọe, awugbopo nujọnu tọn lẹ sọn nujinọtedo amasinzọnwatọ lẹ tọn mẹ de yin gòhùnna to Hyde, heyin tòpẹvi de to agewaji Anglettere tọn, to fie tòmẹnu lẹ ze jidide yetọn do doto whẹndo tọn he yè nọ “na sisi bo dejidego tlala” lẹ mẹ te. Ṣigba e blawu dọ jidedomẹgo yetọn yin hinhẹn jẹflumẹ. Gbọnna? Linlin dodinnanu tọn lẹ dohia dọ dotozọnwatọ de ko hẹn okú wá na e whè gbau awutunọ yọnnu etọn 15 na taun tọn. Na nugbo tọn, ponọ lẹ dona vọ́ dodinna okú gbẹtọ hugan 130 devo lẹ he gando doto lọ go tọn. Obá he mẹ jimadedomẹgo lọ yiaga jẹ yin nùzindeji to whenuena doto lọ yin whẹgbledo bo yin wiwle do gànpamẹ. Awe to mẹhe nọ penukundo ganpa lọ go lẹ mẹ he onọ̀ yetọn sọgan ko yin hùhù gbọn doto ehe dali yin nina azọ́n devo na yé ni ma penukundo gàntọ ylankan ehe go blo. E mayin nupaṣamẹ gba dọ linlin de do whẹho ehe ji to The Daily Telegraph ylọ doto whẹhutọ lọ dọ “Doto ‘Kanylantọ.’ ”

To pọndohlan mẹ na diọdo po doyiyi nujinọtedo tọn lẹ po to adà susu gbẹzan tọn mẹ, mẹnu mẹ wẹ hiẹ sọgan ze jidide towe do na taun tọn? Fie wẹ hiẹ sọgan mọ nujinọtedo he ma nọ diọ lẹ te, he aṣẹpipa he tindo huhlọn nado hẹn yé dote to godona ẹn te? Hosọ he bọdego dọhodo kanbiọ ehelẹ ji.