Skitianu lẹ—Gbẹtọ Dabla Hohowhenu Tọn Lẹ

TO WEZUNDIDO gbọ̀n afinfin mẹ, bọ saki agbàn tọn yetọn lẹ gọ́ po ogblànnu lẹ po, akọta osọ́-kùntọ he nọ to dindanpe de tọn wá. Gbẹtọ dabla ehelẹ dugán do agbegbe daho Eurasie tọn ji sọn nudi owhe 700 jẹ 300 J.W.M. Enẹgodo yé busẹ—ṣigba to whenuena yé ko biọ kandai whenuho gbẹtọvi tọn mẹ godo. Biblu tlẹ donù yé go. Skitianu lẹ wẹ yé.

Na owhe kanweko susu, mẹhe nọ to dindanpe lẹ po kanlinpa osọ́ gbémẹ tọn lẹ po ko dánpe gbọ̀n danfafa he dite sọn Osó Carpates he tin to whèzẹtẹn-waji Europe tọn ji jẹ fie nọ yin hùwaji-whèzẹtẹn-waji Russie tọn to egbehe ji. To owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M., afọdide awhànfunfun tọn he Hsüan heyin Ahọluigbagán Chine tọn fọndote hẹn tẹnsisẹ yì whèyihọ wá. To tẹnsisẹ yì whèyihọ-waji mẹ, Skitianu lẹ funawhàn bo gbawhàn Cimmérien-nu, he to gandu do Caucase po lẹdo he tin to agewaji Ohù Yuu po tọn mẹ lẹ tọn.

To adọkun dindin mẹ, Skitianu lẹ gbawhàn Nineve, heyin tatọ́-tònọ Assilia tọn bo bẹ ogblànnu etọn. Enẹgodo, yé kọnawudopọ hẹ Assilia sọta Media, Babilọni, po akọta devo lẹ po. Mẹgbeyinyan yetọn tlẹ dlẹnkan jẹ agewaji Egipti tọn. Nugbo lọ dọ tòdaho Bẹti-ṣani tọn he tin to agewaji-whèzẹtẹn Islaeli tọn bo yin yiylọdọ Scythopolis to godo mẹ sọgan do ojlẹ gandudomẹji Skitianu lẹ tọn de hia.—1 Samuẹli 31:11, 12.

To godo mẹ, Skitianu lẹ sawhé do agbegbe Roumanie, Moldova, Ukraine, po hùwaji Russie egbezangbe tọn po mẹ. To finẹ yé lẹzun adọkunnọ, gbọn onú lẹ hihọ̀ to Glẹkinu lẹ si bo nọ sà yé na mẹhe nọ dó gbàdo to Ukraine po hùwaji Russie egbezangbe tọn mẹ lẹ po dali. Skitianu lẹ nọ yí gbàdo, owín, ayú kanlin tọn, po yinvu po do diọ ovẹn, avọ̀, awhànfunnu, po anazọnwiwa Glẹkinu lẹ tọn po. Yé gbọnmọ dali bẹ adọkunnu susugege pli.

Osọ́-Kùntọ Vonọtaun Lẹ

Osọ́ ko yin nuhọakuẹ taun na awhànfuntọ ehelẹ kẹdẹdile kanklosọpoawenọ yin nuhọakuẹ na mẹhe nọ nọ̀ danfafa ji lẹ do. Skitianu lẹ yin osọ́-kùntọ taun lẹ bo tin to omẹ tintan he yí ayú he yè nọ tẹ́ do osọ́ ji po nuhe mẹ yè nọ ze afọ do to osọ́ ji lẹ po zan mẹ. Yé nọ dù osọ́-lan bo nọ nù anọ́sin osọ́ asi lẹ tọn. Yèdọ yé tlẹ nọ yí osọ́ zan na avọ́nunina mimẹ̀. Eyin awhànfuntọ Skitianu de kú, yé nọ hù osọ́ etọn bo nọ dì osọ́ lọ po yẹyi po—to pọmẹ hẹ awhànfunnu po aṣọdonu he tin to e go lẹpo po.

Dile whenuho-kàntọ Herodotus dohia do, Skitianu lẹ tindo aṣa ylankan delẹ, he bẹ otaka mẹhe yé hù lẹ tọn yiyizan taidi kọfo lẹ hẹn. Eyin yé yangbé kẹntọ yetọn lẹ tọn, yé nọ yí ohí, asiọvi, owhán, po ogába he zẹ̀ alà he nọ tlẹ́n agbasalan lẹ po do và yé sudo.

Yọdo lẹ Nọ Yin Aṣọdona Nado Nọ̀ Aimẹ Kakadoi

Skitianu lẹ duazé bosọ yise to gbigbọ mayinukundomọ lẹ mẹ. Podọ yé sọ nọ sẹ̀n miyọ́n po onọ̀ yẹwhe lẹ tọn po. (Deutelonomi 18:10-12) Yé nọ pọ́n yọdo hlan taidi fininọ oṣiọ lẹ tọn. Yé nọ yí afanumẹ po kanlin lẹ po do sanvọ́ na yizan ogán he ko kú tọn. Yé yise dọ adọkunnu lẹ po afanumẹ lẹ po nọ hodo ogán lọ lẹ yì “aihọn devo” mẹ. To yọdo ogán dopo tọn mẹ, afanumẹ sunnu atọ́n yin mimọ to aimimlọn bọ afọ yetọn lẹ pannukọn ogán lọ, bo tin to aṣeji nado fọ́n bo zindonukọn to devizọn yetọn mẹ.

Yé nọ diṣiọ ogán lẹ tọn po avọ́nunina susugege po, podọ Skitianu lẹ nọ kọ̀n ohùn yede tọn dai bo nọ whlẹ́ oda yetọn to aluẹmẹninọ whenu. Herodotus wlan dọmọ: “Yé nọ sán apadewhe otó yetọn tọn, nọ whlẹ́ ota, nọ hú ohí alọ yede tọn lẹ lẹdo pé, nọ tlẹ́n nukọn po awọntin yede tọn lẹ po, bo nọ sọ́ ogába awà amiyọn tọn yede tọn lẹ.” To vogbingbọn mẹ, Osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn hlan Islaelivi he nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ lẹ degbè dọmọ: “Mìwlẹ ma na basi gbigbò depope to olàn mìtọn mẹ na oṣiọ lọ gba.”—Levitiku 19:28.

Skitianu lẹ jo kurgans (yọdo) fọtọ́n susu dai. Aṣọdonu susu heyin mimọ to kurgans lẹ mẹ do gbẹzan egbesọegbesọ Skitianu lẹ tọn hia. Peter Daho lọ heyin Ahọluigbagán Russie tọn jẹ onú mọnkọtọn lẹ bẹpli ji to 1715, podọ nuhe nọ sẹ́ ehelẹ sọgan yin mimọ to onú hoho-sẹdotẹn he tin to Russie po Ukraine po lẹ mẹ todin. “Anazọnwiwa kanlin tọn” ehe bẹ osọ́, akùn, agàngàn, ase lẹ, opọ̀ lẹ, agbanlin, ohẹ̀ otangblo tọn lẹ, po kinnikinni otangblo tọn lẹ po hẹn (nudida otangblo tọn lẹ he nọ tindo awà kavi ma nọ tindo awà ohẹ tọn bo nọ tindo ota kanlin devo tọn).

Skitianu lẹ po Biblu Po

Whladopo akàn wẹ Biblu basi alọdlẹndonu tlọlọ hlan Skitianu lẹ. To Kọlọsinu lẹ 3:11, mí hia dọmọ: “Fie Glẹki kavi Ju, owhẹgbo kavi owhẹmagbo, akọmasegbe, [Skitianu], mẹmẹglọ kavi mẹmẹdekannu matin te; ṣigba Klisti wẹ popo, podọ to popo mẹ.” To whenuena apọsteli Paulu wlan hogbe enẹlẹ, hogbe Glẹki tọn heyin lilẹdogbedevomẹ do “Skitianu” ma zẹẹmẹdo akọta tangan de gba, ṣigba gbẹtọ he ma hunnukun he ylankan hugan lẹ. Paulu to nùzindeji dọ omẹ mọnkọtọn lẹ tlẹ sọgan ze gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ dogo to nuyiwadomẹji gbigbọ wiwe, kavi huhlọn-yido-wazọ́n Jehovah tọn glọ.—Kọlọsinu lẹ 3:9, 10.

Whenuho-kàntọ-dòkuntọ delẹ yise dọ yinkọ lọ Aṣikenazi heyin mimọ to Jẹlemia 51:27 mẹ yin nudopolọ hẹ Ashguzai Assilia tọn, heyin hogbe de heyin yiyizan na Skitianu lẹ. Zannu he ji yè kannu do lẹ donù gbemima de go to omẹ ehelẹ po Mannai lẹ po ṣẹnṣẹn to atẹṣiṣi de mẹ sọta Assilianu lẹ to owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. Tlolo whẹpo Jẹlemia do jẹ dọdai dọ ji, Skitianu lẹ jugbọn aigba Juda tọn ji yì Egipti podọ lẹkọ to jijọho mẹ. Enẹwutu, susu mẹhe se bọ Jẹlemia dọ dọdai mẹgbeyinyan Juda tọn sọn agewaji lẹ sọgan ko tindo ayihaawe gando nugbo-yinyin dọdai etọn tọn go.—Jẹlemia 1:13-15.

Weyọnẹntọ delẹ lẹndọ Jẹlemia 50:42 basi alọdlẹndonu he mayin tlọlọ tọn hlan Skitianu lẹ, he hia dọmọ: “Yé hẹn ogába po owhán po go; okànọ wẹ yé, bo ma tindo lẹblanu de; ogbè yetọn to wányẹn taidi ohù, yé sọ hẹ́ osọ́ lẹ ji; omẹ dopodopo tò to ohaji, di sunnu de hlan awhàn, do ojí we, hiẹ viyọnnu Babilọni tọn E.” Ṣigba wefọ ehe gando Medianu po Pẹlsianu lẹ po, he gbawhàn Babilọni tọn to owhe 539 J.W.M. tọn go taun.

E ko yin didọ dọ “aigba Magọgi tọn” heyin alọdlẹndo to Ezekiẹli weta 38 po 39 po mẹ dlẹnalọdo Skitianu lẹ. Ṣigba, “aigba Magọgi tọn” tindo zẹẹmẹ yẹhiadonu tọn de. Kunnudenu dohia dọ e dlẹnalọdo lẹdo aihọn tọn, he ji Satani po angẹli etọn lẹ po yin ginglọndo to awhàn heyin funfun to olọn mẹ godo.—Osọhia 12:7-17.

Skitianu lẹ tindo mahẹ to hẹndi dọdai Nahumi tọn he dọ dọdai zinzindai Nineve tọn mẹ. (Nahumi 1:1, 14) Kaldeanu lẹ, Skitianu lẹ, po Medianu lẹ po gbawhàn Nineve tọn to 632 J.W.M., bo hẹn aijijẹ wá na Ahọluigba Assilianu lẹ tọn.

Bubusẹ sọn Aimẹ Mẹpaṣa Tọn De

Skitianu lẹ ko busẹ sọn aimẹ ṣigba etẹwutu? “Nugbo lọ poun wẹ yindọ, mí ma yọ́n nuhe jọ,” wẹ whenuho-kàntọ dòkuntọ nukundeji Ukraine tọn de dọ. Mẹdelẹ yise dọ na dopodopo yetọn masọ tindo ojlo to adọkunnu bibẹpli mẹ sọmọ wutu yé jai jẹ alọ pipli yọyọ kanlin-yìntọ he nọ dánpe he wá sọn Asia lẹ de tọn mẹ—enẹwẹ Sarmatia-nu lẹ, to owhe kanweko tintan po awetọ po J.W.M. mẹ.

Mẹdevo lẹ lẹndọ wiwọ́ he tin to whẹndo Skitianu lẹ tọn ṣẹnṣẹn wẹ dekọtọn do aijijẹ yetọn mẹ. Ṣogan mẹdevo lẹ dọ dọ pipotọ Skitianu lẹ tọn de sọgan yin mimọ to Ossète-nu lẹ po Caucase-nu lẹ po ṣẹnṣẹn. Depope he whẹho lọ yin, omẹ dabla hohowhenu tọn ehelẹ jo ohia de dai to whenuho gbẹtọvi tọn mẹ—he hẹn yinkọ lọ Skitianu lẹ nado yin nudopolọ hẹ kanyinylan.

[Yẹdide Otò Tọn 24]

(Nado mọ yẹdide lọ ganji, pọ́n zinjẹgbonu lọ mẹ)

Kiev

SKITIA

ALIHO TẸNSISẸ TỌN

GLẸKI

Osó Caucase Tọn

OSSÈTE

ALIHO MẸGBEYINYAN TỌN LẸ

ASSILIA

AHỌLUIGBA

PẸLSIA TỌN

EGIPTI

Nineve

MEDIA

MẸSOPOTAMIA

Babilọni

BABILỌNIA

Ṣuṣani

PALESTINE

Danube

Ohù Yuu

Ohù Méditerranée Tọn

Ohù Caspienne Tọn

Agewaji Ohù Pẹlsia Tọn

Dnieper

Dniester

Tiglis

Euflate

Bẹti-ṣani (Scythopolis)

Nile

Tòdaho Egbezangbe Tọn

Tòdaho Hohowhenu Tọn

[Yẹdide to weda 25]

Skitianu lẹ yin awhànfuntọ

[Asisa Yẹdide Tọn]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Yẹdide to weda 26]

Skitianu lẹ nọ yí agbàn yetọn lẹ do diọ anazọnwiwa Glẹkinu lẹ tọn bosọ lẹzun adọkunnọ daho

[Asisa Yẹdide Tọn]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev