Oṣiọ Hinhẹn Gbọṣi Aimẹ Gbọn Amasin Yiyizan Dali—Be E Sọgbe Na Klistiani lẹ Ya?

Dile okú etọn to sisẹpọ, tọgbo nugbonọ Jakobu basi obiọ godo tọn ehe dọmọ: “Mì diṣiọ ṣie dogọ otọ́ ṣie lẹ to aigbaslo he tin to danji Ẹfloni Hettinu tọn tọn mẹ, to aigbaslo he tin to danji Makpela tọn mẹ, he tin Mamle nukọn, to aigba Kenani tọn ji.”—Gẹnẹsisi 49:29-31.

JOSẸFU setonuna nubiọtomẹsi otọ́ etọn tọn gbọn nuyiwa sọgbe hẹ aṣa he gbayipe to Egipti to ojlẹ lọ mẹ yiyizan dali. E degbena ‘devizọnwatọ etọn, amasinzọnwatọ lẹ, nado hẹn oṣiọ otọ́ etọn tọn gbọṣi aimẹ.’ Sọgbe hẹ kandai heyin mimọ to Gẹnẹsisi weta 50 mẹ, amasinzọnwatọ lọ lẹ yí azán 40 aṣa tọn zan nado wleawuna oṣiọ lọ. Oṣiọ Jakobu tọn hinhẹn gbọṣi aimẹ hẹn ẹn yọnbasi na hagbẹ whẹndo lọ tọn lẹ po omẹ diyin Egipti tọn susugege, he zọ̀n dẹẹdẹ lọ lẹ po nado basi gbejizọnlin nudi kilomẹtlu 400 tọn nado hẹn oṣiọ Jakobu tọn yì Hẹbloni nado di.—Gẹnẹsisi 50:1-14.

Be e yọnbasi dọ oṣiọ Jakobu tọn heyin hinhẹn gbọṣi aimẹ lọ na wá yin mimọ to gbèdopo ya? Yọnbasi lọ whè taun. Islaeli yin aigba he tindo osin taun de, he hẹn wunmẹ onú hoho he sọgan yin mimọ to aigba glọ to finẹ lẹ tọn tindo dogbó. (Eksọdusi 3:8) Nuhe yè yí ogàn po zannu po do basi hohowhenu tọn lẹ sù taun, ṣigba suhugan nuhe nọ yawu gble lẹ tọn, taidi avọ̀, ayú, po oṣiọ heyin hinhẹn gbọṣi aimẹ lẹ po, ma ko penugo nado nọte to osin jẹhọn mẹ tọn po jujuyi ojlẹ tọn po nukọn gba.

Etẹwẹ oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ yin na taun tọn? Etẹwutu e ko nọ yin bibasi? Be e sọgbe na Klistiani lẹ wẹ ya?

Fie Wẹ Aṣa lọ Bẹsọn?

Oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ sọgan yin zẹẹmẹ basina taidi bowiwlena oṣiọ gbẹtọ kavi kanlin de tọn na e ni ma do gble blo. Whenuho-kàntọ lẹ yigbe dọ oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ bẹjẹeji to Egipti ṣigba sọ nọ yin bibasi gbọn Assilianu, Pẹlsianu, po Skitianu hohowhenu tọn lẹ po dali ga. Vlavo ojlo tintindo to oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ mẹ to tintan whenu yin finfọndote gbọn mimọ agbasa he ko yin didi to kọ́gudu danfafa ji tọn mẹ he yin bowlena to jọwamọ-liho bo ma gble lẹ dali. Ṣiọdidi mọnkọtọn na ko hẹn osin jẹhọn mẹ tọn po jẹhọn po ma nado jẹ oṣiọ lọ go, bo gbọnmọ dali glọnalina yìnyọ̀n etọn. Mẹdelẹ dọ dọ oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ bẹjẹeji to whenuena agbasa lẹ yin mimọ heyin bowlena to natron (carbonate de sodium) mẹ, heyin osin adínọ de he sù taun to Egipti po lẹdo etọn po mẹ.

Yanwle oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ tọ lọ tọn wẹ nado doalọtena nuyiwa wánvú he nọ hẹn oṣiọ yọ̀n to ganhiho delẹ godo he omẹ lọ kú tọn, he nọ hẹn oṣiọ lọ nado gble. Eyin wánvú lẹ sọgan yin aliglọnna, oṣiọ lọ ma na yọ̀n gba kavi na yin hinhẹndote jẹ obá daho de mẹ. Onú atọ̀n wẹ yin yanwle lọ: bowiwlena oṣiọ lọ nọ dike e ni tin to ninọmẹ gbẹtọ tọn mẹ, nọ glọnalina ẹn ma nado yọ̀n, bosọ nọ hẹn oṣiọ lọ nado nọte sọta nuyiwa wánvú lẹ tọn.

Whẹwhinwhẹ́n sinsẹ̀n tọn lẹ wutu wẹ Egiptinu hohowhenu tọn lẹ do nọ hẹn oṣiọ yetọn lẹ gbọṣi aimẹ na taun tọn. Linlẹn he yé tindo gando gbẹninọ to okú godo go yin kinkọndopọ hẹ ojlo lọ dọ mẹhe kú lọ na gbẹsọ nọ yinuwa hẹ aihọn gbẹtọvi tọn. Yé yise dọ agbasa yetọn na yin yiyizan kakadoi bo nasọ vọ́ ogbẹ̀ mọyi. Dile oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ tlẹ gbayipe sọ, kandai Egipti tọn depope ma ko yin mimọ gando lehe e nọ yin bibasi do go kakajẹ egbehe. Kandai he yọnhugan lọ wẹ enẹ heyin whenuho-kàntọ Glẹki Hérodote tọn to owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M. Ṣigba, e ko yin linlin etọn na dọ tintẹnpọn nado yí anademẹ he Hérodote wleawuna lẹ zan ma ko tindo kọdetọn dagbe gba.

Be E Sọgbe na Klistiani lẹ Wẹ?

Oṣiọ Jakobu tọn yin hinhẹn gbọṣi aimẹ gbọn mẹhe ma tindo nuyise dopolọ hẹ ẹ lẹ dai. Etomọṣo, e sinyẹnawu taun dọ Josẹfu na ko biọ odẹ̀ po nuyiwa sinsẹ̀n tọn he na ko nọ zọnpọ hẹ oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ susu he nọ yin bibasi to Egipti to ojlẹ lọ mẹ lẹ tọn po to whenuena e ze oṣiọ otọ́ etọn tọn jo na amasinzọnwatọ lọ lẹ. Sunnu he tindo yise he lodo lẹ wẹ Jakobu po Josẹfu po yin. (Heblu lẹ 11:21, 22) Dile etlẹ họnwun dọ Jehovah ma degbè etọn do, oṣiọ Jakobu tọn hinhẹndote mayin whẹgbledo to Owe-wiwe mẹ gba. Oṣiọ Jakobu tọn hinhẹn gbọṣi aimẹ mayin nuyiwa de he akọta Islaeli tọn kavi agun Klistiani tọn dona nọ hodo gba. Na nugbo tọn, nudọnamẹ tangan depope matin to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ do hosọ ehe ji gba. To whenuena oṣiọ Josẹfu lọsu tọn yin hinhẹn gbọṣi aimẹ to Egipti godo, Owe-wiwe masọ donu nuyiwa lọ devo go gba.—Gẹnẹsisi 50:26.

Nugbo lọ dọ oṣiọ heyin mimọ to yọdò lẹ mẹ to Palestine ko yọ̀n dohia dọ e mayin aṣa Heblunu lẹ tọn nado hẹn oṣiọ lẹ gbọṣi aimẹ gba, podọ eyin yé na tlẹ wàmọ janwẹ e mayin na ojlẹ gaa de gba. Di dohia, oṣiọ Lazalọsi tọn mayin hinhẹn gbọṣi aimẹ gba. Dile etlẹ yindọ e yin biblá do avọ̀ mẹ, nupọntọ lẹ yin ahunmẹduna to whenuena yé jlo na bli zannu he tin to yọdò lọ nù sẹ. Na Lazalọsi ko kú na azán ẹnẹ wutu, nọviyọnnu etọn lẹ deji dọ e na ko to owán lùn to whenuena yọdò lọ yin hùnhùn.—Johanu 11:38-44.

Be oṣiọ Jesu Klisti tọn yin hinhẹn gbọṣi aimẹ wẹ? Kandai owe Wẹndagbe lẹ tọn ma nọgodona tadona ehe gba. Aṣa Ju lẹ tọn wẹ e yin to ojlẹ enẹ mẹ nado yí nuyọ́nwán po amisisa lẹ po do wleawuna oṣiọ lọ whẹpo do tẹ́ ẹ do yọdò mẹ. Di dohia, Nikodemi wleawuna nuyọ́nwán susugege na lẹndai ehe, yèdọ nado yí do wleawuna oṣiọ Jesu tọn. (Johanu 19:38-42) Etẹwutu nuyọ́nwán lọ sù sọmọ? Owanyi sọn ahun mẹ wá po sisi tintindo na Jesu po sọgan ko whàn ẹn jẹ obá enẹ mẹ. Mí ma dona wá tadona lọ kọ̀n dọ lẹndai nuyọ́nwán lọ yiyizan tọn wẹ nado hẹn agbasa lọ ma nado gble gba.

Be Klistiani de dona jẹagọdo aṣa oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ tọn wẹ ya? Sọn pọndohlan nujikudo tọn de mẹ, lẹndai oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ tọn wẹ nado hẹn nuhe mayọ́n dapana lọ ma nado yawu jọ poun. Kọ́gudu mẹ wẹ mí wá sọn, podọ kọ́gudu mẹ wẹ mí nọ lẹkọ do to okú whenu. (Gẹnẹsisi 3:19) Ṣigba nawẹ ṣiọdidi lọ na dẹnsọ to okú godo? Eyin hagbẹ whẹndo tọn lẹ po họntọn lẹ po na wá sọn fidindẹn bọ yé nasọ jlo nado mọ oṣiọ lọ, matin ayihaawe oṣiọ lọ dona yin hinhẹn gbọṣi aimẹ jẹ obá de mẹ.

To whelọnu lo, sọgbe hẹ Owe-wiwe, mí ma dona hanú gba eyin nubiọtomẹsi lẹdo lọ tọn wẹ e yin nado hẹn oṣiọ lọ gbọṣi aimẹ kavi eyin hagbẹ whẹndo tọn lẹ jlo dọ e ni yin bibasi. Oṣiọ lẹ “ma yọ́n nude.” (Yẹwhehodọtọ 9:5) Eyin yé tin to oflin Jiwheyẹwhe tọn mẹ, yé na yin finfọn wá ogbẹ̀ to aihọn yọyọ he e dopagbe etọn lọ mẹ.—Job 14:13-15; Owalọ lẹ 24:15; 2 Pita 3:13.

[Apotin/Yẹdide to weda 31]

OṢIỌ HINHẸN GBỌṢI AIMẸ —TO HOHOWHENU PODỌ TODIN

To Egipti hohowhenu tọn mẹ, obá he mẹ oṣiọ de yin hinhẹn gbọṣi aimẹ jẹ nọ sinai do yindidi whẹndo lọ tọn ji. E yọnbasi taun dọ aliho nuyiwa tọn he bọdego he wẹ whẹndo adọkunnọ de na ko dè:

Apọ̀n lọ na yin dindọ̀n tọnjẹgbonu gbọn awọntinslo lẹ mẹ po nuyizan ogàn tọn de po. Enẹgodo, yé na yí amasin adínọ he sọgbe lọ do wleawuna otaka lọ. Afọdide he bọdego lọ bẹ nuhe tin to homẹ lẹpo didesẹ hẹn, adavo ahun po okoe lẹ po. Nado sọgan jẹ ohò lọ mẹ, agbasa lọ dona yin zizẹ, ṣigba ehe nọ yin pinpọnhlan taidi ylando. Nado sọgan didẹ whẹho sinsinyẹn ehe, Egiptinu he nọ hẹn oṣiọ gbọṣi aimẹ lẹ nọ de mẹde he nọ yin yiylọdọ mẹzẹtọ de he na zẹ̀ agbasa lọ. E nọ họnyi to afọdopolọji he ehe yin wiwà godo, na dẹhodo po zannu dlandomẹ po wẹ yin yasanamẹ sẹ́nhẹngba ehe tọn wutu.

To whenuena nuhe tin to homẹ lẹ ko yin bibẹ sẹ godo, e nọ yin awulẹna ganji. Whenuho-kàntọ Hérodote wlan dọmọ: “Yé nọ yí zuya lili wiwe ṣeke, po kasia po, gọna nuyọ́nwán wunmẹ lẹpo, adavo nuwhẹ́nkun, do gọ́ ohò lọ mẹ bo nọ tọ̀ ẹ.”

Enẹgodo, osin nọ yin didesẹ sọn agbasa lọ mẹ gbọn yinylọ́n ẹn do natron mẹ na azán 70 dali. To godo mẹ, agbasa lọ nọ yin awulẹna bo nọ yin biblá do avọ̀ mẹ to aliho azọ́nyinyọnẹn tọn mẹ. Enẹgodo gọmu he nọ yin yiyizan taidi nutlẹ́nu de nọ yin sisá do avọ̀ lọ go, bọ oṣiọ heyin hinhẹn gbọṣi aimẹ lọ nọ yin zize do apotin he nọ yin bibasi taidi gbẹtọ he nọ yin aṣọdona tlala de mẹ.

To egbehe, oṣiọ hinhẹn gbọṣi aimẹ sọgan yin wiwadotana to ganhiho kleun delẹ mẹ. E nọ saba yin wiwà gbọn osin adínọ he nọ hẹn oṣiọ gbọṣi aimẹ he sọgbe lọ didó do okàn he mẹ ohùn nọ gbọ̀n lẹ po adọvi lẹ po mẹ dali. To owhe lẹ gblamẹ, osin adínọ wunmẹ voovo ko yin awuwlena bo ko yin yiyizan. Ṣigba, na ahivivẹ po hihọ́ po wutu, formaldéhyde wẹ yin osin adínọ he nọ saba yin yiyizan hugan lọ.

[Yẹdide to weda 31]

Ṣiọpotin sika tọn Ahọlu Toutankhamon tọn