Mì Gbẹ́ Opli Mìde Tọn Dai Blo

‘Mì dike mí gbẹ́ opli míde tọn dai blo, dile jijọ mẹdelẹ tọn te,’ wẹ Owe-wiwe dọ, “ṣigba mí ni nọ to homẹjladona mínọzo; humọ na le mì mọ dọ azán lọ to sisẹpọ.” (Heblu lẹ 10:25) E họnwun dọ sinsẹ̀n-basitọ nugbo lẹ dona pli do sinsẹ̀n-basitẹn de nado “jlahomẹdona [ode awetọ] to owanyi po azọ́n dagbe lẹ po mẹ.”—Heblu lẹ 10:24.

TO WHENUENA apọsteli Paulu wlan ohó enẹlẹ to owhe kanweko tintan whenu, tẹmpli blibata de wẹ Ju lẹ nọ yizan to Jelusalẹm taidi sinsẹ̀n-basitẹn de. Sinagọgu lẹ tin ga. Jesu “plọnmẹ to sinagọgu mẹ, podọ to tẹmpli mẹ, ofi he Ju lẹ nọ yì to whepoponu.”—Johanu 18:20.

Nọtẹn opli tọn nankọtọn lẹ wẹ Paulu tindo to ayiha mẹ to whenuena e dotuhomẹna Klistiani lẹ nado pli dopọ nado na tuli ode awetọ yetọn? Be sinsẹ̀nhọ gbóogbó Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ tọn hodo apajlẹ tito tẹmpli Jelusalẹm tọn wẹ ya? Whetẹnu wẹ mẹhe ylọ yede dọ Klistiani lẹ jẹ sinsẹ̀nhọ gbóogbó lẹ yizan ji?

‘Ohọ̀ de Hlan Yinkọ Jiwheyẹwhe Tọn’

Anademẹ tintan gando nọtẹn he mẹ Jiwheyẹwhe na yin sinsẹ̀n te go yin mimọ to owe Eksọdusi tọn mẹ. Jehovah Jiwheyẹwhe deanana omẹ dide etọn lẹ—yèdọ Islaelivi lẹ—nado gbá “gòhọtúntún,” kavi “gòhọ opli tọn.” Aki alẹnu tọn po nuyizan wiwe voovo lẹ po dona nọ yin bibẹ do finẹ. “Gigo OKLUNỌ lọ tọn sọ gọ́ gòhọtúntún lọ mẹ” to whenuena e yin tadona to 1512 J.W.M. Gòhọ he nọ yin zizepé enẹ yinuwa taidi adà titengbe tito he Jiwheyẹwhe basi na gbẹtọvi lẹ nido dọnsẹpọ ewọ na nuhe hugan owhe fowe. (Eksọdusi, weta 25-27; 40:33-38) Biblu sọ dlẹnalọdo gòhọ ehe taidi “tẹmpli OKLUNỌ tọn” podọ “owhé OKLUNỌ tọn.”—1 Samuẹli 1:9, 24.

To nukọn mẹ, to whenuena Davidi lẹzun ahọlu to Jelusalẹm, e do ojlo sinsinyẹn hia nado gbá owhé tẹgbẹ̀ tọn de hlan gigo Jehovah tọn. Ṣigba na Davidi yin awhànfuntọ de wutu, Jehovah dọna ẹn dọ: “Hiẹ ma na dó ohọ̀ de hlan oyín ṣie gba.” Kakatimọ, E de visunnu Davidi tọn Sọlọmọni nado gbá tẹmpli lọ. (1 Otannugbo lẹ 22:6-10) Sọlọmọni klan tẹmpli lọ do wiwe to owhe 1026 J.W.M., to azọ́n họgbigbá tọn he dẹn-to-aimẹ na owhe ṣinawe daa godo. Jehovah kẹalọyi ohọ̀ ehe, bo dọmọ: “Yẹn ko hiọ ohọ̀ he, he hiẹ ko dó, nado yí oyín ṣie do finẹ kakadoi; nukun ṣie lẹ po ayiha ṣie po nasọ tin to finẹ jeijei.” (1 Ahọlu lẹ 9:3) Dile e na dẹnsọ bọ Islaelivi lẹ na to nugbonọ yin, nukundagbe Jehovah tọn na tin to ohọ̀ enẹ ji. Ṣigba eyin yé lẹ́ sọn nuhe jlọ wiwà mẹ, Jehovah na de nukundagbe etọn sẹ sọn finẹ, podọ ‘ohọ̀ lọ lọsu na lẹzun okiti gbakija tọn lẹ.’—1 Ahọlu lẹ 9:4-9; 2 Otannugbo lẹ 7:16, 19, 20.

To madẹnmẹ, Islaelivi lẹ lẹ́ sọn sinsẹ̀n-bibasi nugbo mẹ na nugbo tọn. (2 Ahọlu lẹ 21:1-5) “Enẹwutu [Jehovah] hẹn ahọlu Kaldeanu lẹ tọn wá yé ji, mẹhe . . . sọ mẹ̀ ohọ̀ Jiwheyẹwhe tọn, bo gbà adó Jelusalẹm tọn liai, bosọ yí miyọ́n do fiọ họ̀nmẹ etọn lẹpo, bosọ và núzinzan dagbedagbe etọn lẹpo. Podọ yé he họ̀ngán sọn ohí mẹ lẹ wẹ e bẹ yì jẹ Babilọni; yé sọ yin mẹmẹsi hlan ẹn podọ hlan visunnu etọn lẹ.” Sọgbe hẹ Biblu, ehe jọ to owhe 607 J.W.M.— 2 Otannugbo lẹ 36:15-21; Jẹlemia 52:12-14.

Dile e yin didọdai gbọn yẹwhegán Isaia dali do, Jiwheyẹwhe yí Ahọlu Kilusi Pẹlsia tọn zan nado tún Ju lẹ dote sọn alọ Babilọni tọn mẹ. (Isaia 45:1) Bọdo kanlinmọgbenu-ninọ owhe 70 tọn go, yé lẹkọyi Jelusalẹm to 537 J.W.M. nado vọ́ tẹmpli lọ gbá. (Ẹzla 1:1-6; 2:1, 2; Jẹlemia 29:10) Dile etlẹ yindọ azọ́n họgbigbá lọ tọn dọngbàn, tẹmpli lọ yin tadona to godo mẹ to 515 J.W.M., bọ sinsẹ̀n-bibasi wiwe ṣeke Jiwheyẹwhe tọn yin gigọdotẹnmẹ. Nugbo wẹ dọ e ma tindo gigo taidi tẹmpli Sọlọmọni tọn, ṣigba e nọ aimẹ na nudi owhe 600. Nalete, tẹmpli ehe lọsu jai mlẹnmlẹn na Islaelivi lẹ gbẹkọ sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn go wutu. To whenuena Jesu Klisti wá aigba ji, Ahọlu Hẹlodi to tẹmpli lọ vọ́ gbá vudevude. Etẹwẹ na jọ do tẹmpli ehe go?

‘Zannu Dopo Ma Na Yin Jijodai to Awetọ Ji’

To whenuena Jesu to alọdlẹndo tẹmpli he tin to Jelusalẹm, e dọna devi etọn lẹ dọmọ: “Yè ma to na jo zannu dopo dai to awetọ ji, ehe yè ma na họ́ liai.” (Matiu 24:1, 2) Sọgbe hẹ ohó enẹlẹ, nọtẹn he ko yin yinyọnẹn na owhe kanweko susu taidi ahọnkan sinsẹ̀n-bibasi Jiwheyẹwhe tọn yin vivasudo to owhe 70 W.M. gbọn awhànpa Lomunu lẹ tọn he wá nado ṣimiyọ́n gufinfọn Ju lẹ tọn dali.a Tẹmpli enẹ ma yin vivọgbá gbede ba. To owhe kanweko ṣinawetọ mẹ, agbà Malenu lẹ tọn he yin yinyọnẹn taidi Ohọ̀ Osé tọn yin gbigbá do finẹ, podọ kakajẹ egbehe, e gbẹsọ tin to fie sinsẹ̀n-basitẹn Ju lẹ tọn te dai.

Tito sinsẹ̀n-bibasi tọn tẹwẹ yin zizedai na hodotọ Jesu tọn lẹ? Be Klistiani fliflimẹ tọn heyin Juvi lẹ na zindonukọn nado to Jiwheyẹwhe sẹ̀n to tẹmpli he na yin vivasudo to madẹnmẹ lọ mẹ wẹ ya? Fie wẹ Klistiani he mayin Juvi lẹ na sẹ̀n Jiwheyẹwhe te? Be sinsẹ̀nhọ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ diọtẹnna tẹmpli lọ wẹ ya? Hodọdopọ Jesu tọn hẹ yọnnu Samalianu de na mí nukunnumọjẹnumẹ do whẹho lọ ji.

Na owhe kanweko susu, Samalianu lẹ nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe to tẹmpli daho he tin to Osó Gelizimi ji mẹ to Samalia. “Otọ́ mítọn lẹ sẹ̀n to osó he ji,” wẹ yọnnu Samalianu lọ dọna Jesu, ṣigba “mìwlẹ dọmọ, Jelusalẹm mẹ wẹ otẹn ofi he jẹ gbẹtọ lẹ nado nọ sẹ̀n te.” Jesu yigbe dọmọ: “Nawe, yí mi sè, ojlẹ lọ ja, whenuena e ma na yin osó he ji, kavi Jelusalẹm mẹ wẹ mì nasọ nọ sẹ̀n Otọ́ gba.” Tẹmpli tata de ma na yin dandannu to sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn mẹ ba, na Jesu basi zẹẹmẹ dọmọ: “Gbigbọ wẹ Jiwheyẹwhe: e jẹ yé he to sinsẹ̀n ẹn lẹ ni nọ sẹ̀n ẹn to gbigbọ mẹ podọ to nugbo mẹ.” (Johanu 4:20, 21, 24) To nukọn mẹ, apọsteli Paulu dọna Atẹninu lẹ dọmọ: “Jiwheyẹwhe he basi aihọn po nuhe tin to e mẹ lẹpo po, ewọ heyin Oklunọ olọn po aihọn po tọn, ma nọ nọ̀ tẹmpli he yè yí alọ do basi lẹ mẹ gba.”—Owalọ lẹ 17:24.

E họnwun dọ sinsẹ̀nhọ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ma tindo kọndopọ depope hẹ tito tẹmpli Ojlẹ he jẹnukọnna Klistiani tọn lẹ tọn gba. Podọ Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ ma tindo whẹwhinwhẹ́n depope nado vọ́ ofi mọnkọtọn lẹ dó gba. Nalete, to okú apọsteli lẹ tọn godo, kinklan sọn nuplọnmẹ nugbo mẹ tọn lọ heyin didọdai—yèdọ atẹṣiṣi lọ—sọawuhia. (Owalọ lẹ 20:29, 30) Na owhe susu whẹpo Awhàngán Lomu tọn Constantin tlẹ do yin didiọ do sinsẹ̀n Klistiani tọn mẹ to 313 W.M., mẹhe ylọ yede dọ Klistiani lẹ ko jẹ kọlẹ sọn nuhe Jesu ko plọnmẹ lẹ mẹ ji.

Constantin doalọ to “sinsẹ̀n Klistiani tọn” dindọn ṣakadopọ hẹ sinsẹ̀n kosi Lomunu lẹ tọn mẹ. The Encyclopædia Britannica dọmọ: “Constantin degbè dọ sinsẹ̀nhọ Klistiani tọn daho blibata atọ̀n ni yin gbigbá do Lomu: Saint-Pierre, S. Paolo Fuori le Mura, po S. Giovanni po to Laterano. E . . . wleawuna aliho họgbigbá tọn he lẹzun nujinọtedo de na ṣọṣi he tin to whèyihọ-waji Europe tọn lẹ to Ojlẹ Daglamẹ tọn lẹ mẹ.” Sinsẹ̀nhọ daho Saint-Pierre heyin vivọgbá to Lomu gbẹ́ nọ yin pinpọnhlan taidi ahọnkan Ṣọṣi Katoliki tọn.

“Ṣọṣi lọ kẹalọyi aṣa sinsẹ̀n tọn po aliho sinsẹ̀n-bibasi tọn delẹ po he gbayipe to Lomu to ojlẹ [kosi] he jẹnukọnna Klistiani tọn lẹ mẹ,” wẹ whenuho-kàntọ Will Durant dọ. Ehe bẹ “aliho he mẹ sinsẹ̀nhọ daho lọ yin gbigbá te” hẹn. Sọn owhe kanweko 10tọ jẹ 15tọ, ṣọṣi po sinsẹ̀nhọ daho susu po wẹ yin gbigbá, podọ aliho he mẹ yé yin gbigbá te wẹ nọ yin nina ayidonugo hugan. Ojlẹ enẹ mẹ wẹ susu sinsẹ̀nhọ Mẹylọhodotọklisti tọn he nọ yin pinpọnhlan todin taidi anazọnwiwa hohowhenu tọn lẹ wá aimẹ te.

Be gbẹtọ lẹ nọ saba mọ kọfanamẹ po tulinamẹ gbigbọmẹ tọn po to sinsẹ̀n-bibasi to ṣọṣi-họ̀ de mẹ ya? “Na yẹn, ṣọṣi ko lẹzun apọṣimẹnu po agbọ́pemẹnu po,” wẹ Francisco dọ sọn Brésil. “Amísa yin hùnwhẹ ovọ́ dọvọdọ tọn he ma nọ hẹn pekọ wá na nuhudo tangan ṣie lẹ. Kọgbọ wẹ e nọ yin to whenuena amísa fó.” Etomọṣo, yisenọ nugbo lẹ yin gbedena nado nọ pli dopọ. Tito pipli dopọ tọn tẹwẹ yé dona hodo?

“Agun He Tin to Owhé Yetọn Gbè”

Tito pipli dopọ tọn he Klistiani lẹ dona hodo họnwun eyin mí gbadopọnna lehe yisenọ owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ nọ pli do. Owe-wiwe dohia dọ yé nọ saba pli to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè. Di apajlẹ, apọsteli Paulu wlan dọmọ: “Mì dọnudo Pliskila po Akuila po, yé alọgọnamẹtọ ṣie lẹ to Klisti Jesu mẹ: . . . mì dọnudo agun he tin to owhé yetọn gbè.” (Lomunu lẹ 16:3, 5; Kọlọsinu lẹ 4:15; Filemọni 2) Hogbe Glẹki tọn na “agun” (ek·kle·siʹa) yin lilẹdo “ṣọṣi” to lẹdogbedevomẹ Biblu tọn delẹ mẹ, taidi La Sainte Bible.

Nawẹ opli lẹ nọ yin anadena to agun Klistiani fliflimẹ tọn lẹ mẹ gbọn? Devi Jakobu yí hogbe Glẹki tọn de zan, yèdọ sy·na·go·geʹ nado dlẹnalọdo opli Klistiani tọn de. (Jakobu 2:2) Hogbe Glẹki tọn ehe zẹẹmẹdo “nado pli dopọ” bosọ yin yiyizan de-do-detẹnmẹ po ek·kle·siʹa po. Ṣigba, to nukọn mẹ, hogbe lọ “sinagọgu” wá zẹẹmẹdo nọtẹn kavi ohọ̀ he mẹ opli lọ nọ yin bibasi te. Klistiani tintan heyin Juvi lẹ jẹakọhẹ nuhe nọ jọ to sinagọgu mẹ.b

To whenue Ju lẹ nọ pli to tẹmpli he tin to Jelusalẹm mẹ na hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn yetọn lẹ, sinagọgu lẹ nọ yin yiyizan taidi nọtẹn lẹdo tọn lẹ nado plọnnu dogbọn Jehovah dali bo tindo nukunnumọjẹnumẹ Osẹ́n lọ tọn. Nuyiwa voovo he nọ yin bibasi to sinagọgu mẹ lẹ dona ko bẹ dẹ̀hiho, Owe-wiwe hihia, hodọdopọ do Owe-wiwe ji po tudohomẹnamẹ po hẹn. To whenuena Paulu po mẹhe tin hẹ ẹ lẹ po yì sinagọgu mẹ to Antioku, “ogán sinagọgu tọn lẹ do omẹ hlan yé, dọmọ, Mì mẹho, mẹmẹsunnu emi, eyin mì tindo ohó homẹjlado tọn depope na gbẹtọ lẹ, mì to didọ.” (Owalọ lẹ 13:15) To whenuena Klistiani Ju owhe kanweko tintan tọn lẹ pli to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè, ayihaawe matin dọ yé hodo aliho mọnkọtọn, bọ opli yetọn lẹ nọ gọ́ na nuplọnmẹ Owe-wiwe tọn bosọ nọ jlọmẹdote to gbigbọ-liho.

Agun lẹ Tin na Mẹjlọdote

Taidi Klistiani fliflimẹ tọn lẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ pli to egbehe to sinsẹ̀n-basitẹn he bọawu lẹ mẹ nado mọ nudọnamẹ Biblu tọn yí bo duvivi gbẹdido mẹjlọdote tọn. Na owhe susu yé nọ pli to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè bo gbẹsọ nọ wàmọ to fidelẹ. Ṣigba sọha agun lẹ tọn ko jideji zẹ̀ 90 000 go todin, podọ nọtẹn tangan he yé nọ pli do lẹ nọ yin yiylọdọ Plitẹnhọ Ahọluduta tọn lẹ. Ohọ̀ ehelẹ ma tindo awusọhia adọkun-jijlá tọn kavi ṣọṣi tọn gba. Yé yin ohọ̀ jlẹkaji tọn he nọ hẹn ẹn yọnbasi na omẹ 100 jei 200 nado pli na opli sẹmẹsẹmẹ tọn lẹ nado sọgan dotoai bo plọnnu sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ.

Suhugan agun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn nọ pli whlaatọ̀n to osẹ dopo mẹ. Opli dopo yin hodidọ na mẹlẹpo do hogo ojlofọndotenamẹ tọn de ji bọ oplọn de he sinai do hosọ kavi dọdai Biblu tọn de ji to linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn mẹ nọ bọdego. Opli devo yin wehọmẹ de heyin awuwlena nado namẹ azọ́nplọnmẹ do owẹ̀n Biblu tọn zizedonukọnnamẹ ji. Opli de nọ bọdego he lẹndai etọn yin nado na ayinamẹ yọn-na-yizan lẹ do lizọnyizọn Klistiani tọn ji. Whladopo to osẹ mẹ, Kunnudetọ lẹ sọ nọ pli na oplọn Biblu tọn to pipli pẹvipẹvi lẹ mẹ to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè. Mẹlẹpo wẹ sọgan wá opli ehelẹ. Akuẹjọ de ma nọ yin ṣinṣinyan gbede.

Francisco, heyin nùdego wayi, mọdọ opli he nọ yin bibasi to Plitẹnhọ Ahọluduta tọn mẹ lẹ nọ hẹn ale daho wá. E dọmọ: “Nọtẹn opli tọn tintan he yẹn yì yin ohọ̀ dagbe de to tòhomẹ, podọ plitẹnhọ lọ yinuwado ji e to aliho dagbe mẹ. Mẹhe pli lẹ jọmẹ, podọ yẹn sọgan mọ owanyi he tin to ṣẹnṣẹn yetọn. Yẹn tin to jejeji nado lẹkọyi. Na nugbo tọn, yẹn ma ko gọ̀n opli de sọn whenẹnu gbọ́n. Opli Klistiani tọn ehelẹ nọ dozolanmẹnamẹ, podọ yé hẹn pekọ wá na nuhudo gbigbọmẹ tọn ṣie. Etlẹ yin to whenuena onú delẹ hẹn mi gbọjọ, yẹn nọ yì Plitẹnhọ Ahọluduta tọn mẹ, po jidide lọ po dọ yẹn na yin tulina.”

Oplọn Biblu tọn, gbẹdido mẹjlọdote tọn, po dotẹnmẹ hundote lọ nado pà Jiwheyẹwhe po to tenọpọn we to opli Klistiani Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ji. Mí to oylọ basina we po zohunhun po nado yì opli lẹ to Plitẹnhọ Ahọluduta tọn he sẹpọ owhé towe hugan mẹ. Homẹ towe na hùn dọ a wàmọ.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide to weda 4]

Gòhọtúntún lọ podọ to godo mẹ tẹmpli lọ yinuwa taidi ahọnkan dagbe sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn lẹ

[Yẹdide to weda 6]

Sinsẹ̀nhọ daho Saint-Pierre tọn to Lomu

[Yẹdide to weda 7]

Klistiani fliflimẹ tọn lẹ pli to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè

[Yẹdide to weda 8]

Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ basi opli Klistiani tọn lẹ to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè podọ to Plitẹnhọ Ahọluduta tọn lẹ mẹ