Otàn Gbẹzan Tọn

Ahọluduta lọ Dindin Whẹ́—Gbẹzan Ayajẹnọ He Tindo Hihọ́ De

DILE E YIN DIDỌ GBỌN JETHA SUNAL DALI

To núdùdù afọnnu tọn godo, mí se nulila lọ to ladio mẹ dọ: “Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mayin sinsẹ̀n he sọgbe hẹ osẹ́n de gba, enẹwutu azọ́n yetọn yin alọhẹndotena.”

OWHE 1950 tọn mẹ wẹ, bọ mí yọnnu ẹnẹ he tin to owhe 20 mítọn lẹ mẹ to sinsẹ̀nzọn wà taidi mẹdehlan Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to République dominicaine. Owhe he wayi mẹ wẹ mí wá finẹ.

Sinsẹ̀nzọn mẹdehlan tọn ma yin yanwle gbẹzan tọn de na mi sọn ovu-whenu gba. Nugbo wẹ dọ, yẹn nọ yì ṣọṣi to whenue yẹn tin to ovu. Ṣigba, otọ́ ṣie doalọtena ṣọṣi yìyì to Wẹkẹ Whàn I whenu. To azán he gbè yẹn yin alọkẹyi do Ṣọṣi Episcopal tọn mẹ to 1933, wefọ dopo gee wẹ sinsẹ̀ngán lọ hia sọn Biblu mẹ, enẹgodo e jẹ hodọ do tonudidọ ji. Homẹgble Mama sọmọ bọ e masọ yì ṣọṣi gbede ba.

Gbẹzan Mítọn Diọ

Mẹjitọ ṣie lẹ, William Karl po Mary Adams po tindo ovi atọ́n. Visunnu lọ lẹ wẹ Don, Joel, po Karl po. Nọviyọnnu ṣie Joy wẹ yin vipòvi, bọ yẹn yin viplọnji. Nudi owhe 13 wẹ yẹn tindo to whenuena yẹn gọ̀ sọn wehọmẹ to gbèdopo bo mọ bọ Mama to alọnuwe he Kunnudetọ Jehovah lẹ detọn de hia. Hosọ etọn wẹ Le Royaume, l’Espérance du Monde. “Nugbo lọ die,” wẹ e dọna mi.

Mama dọho na mímẹpo gando nuhe e to pinplọn sọn Biblu mẹ go. Gbọn hodidọ po apajlẹ po gblamẹ, e hẹn mí mọnukunnujẹ nujọnu-yinyin ayinamẹ Jesu tọn mẹ hezeheze dọ: ‘Mì dín ahọluduta lọ po dodo etọn po whẹ́.’—Matiu 6:33.

Yẹn ma nọ jlo nado dotoai to whepoponu. Yẹn tlẹ dọ pọ́n dọ, “Mama, gbọ kunnudena mi, e mayin mọ yẹn ma na súnsún agbán lẹ na we ba.” Ṣigba e yí zinzin do zindonukọn to hodidọ na mí mẹ. E nọ plan mí ovi lẹpo yì opli he nọ yin bibasi to owhé Clara Ryan tọn gbè to gbesisọmẹ. Clara nọ nọ̀ yakẹ owhé mítọn tọn to Elmhurst, Illinois, États-Unis.

Clara sọ nọ plọnmẹ piano hihò. Eyin wehọmẹvi etọn lẹ jihàn to nuwiwa whemẹwhemẹ tọn yetọn lẹ whenu, e nọ yí dotẹnmẹ hundote lọ do dọho gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn po todido fọnsọnku tọn po go. Na yẹn tindo ojlo to húnhiho mẹ, bo ko plọn violon hihò sọn whenue yẹn yin owhe ṣinawe mẹvi gbọ́n wutu, n’nọ dotoaina nuhe Clara dọ lẹ.

To madẹnmẹ, mí ovi lẹ jẹ opli agun tọn lẹ yì hẹ Mama ji to whèyihọ-waji Chicago tọn. Gbejizọnlin gaa de wẹ e nọ yin to ahihun de mẹ enẹgodo to pinpán tòhomẹ tọn de mẹ, ṣigba azọ́nplọnmẹ bẹjẹeji tọn de wẹ e yin na mí to Ahọluduta lọ dindin whẹ́ mẹ. To 1938, yèdọ owhe atọ̀n godo he Mama yin bibaptizi, yẹn hodo e yì plidopọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn de to Chicago. E yin dopo to tòdaho 50 heyin ṣiṣaka dopọ gbọn alokan dali nado duvivi plidopọ lọ tọn lẹ mẹ. Nuhe yẹn se to finẹ lẹ yinuwado ji e taun.

Etomọṣo, owanyi he yẹn tindo na húnhiho lọsu sinyẹn taun. Yẹn mọ gbedewema yí sọn wehọmẹ daho to 1938, bọ Papa ko basi tito na yẹn ni plọnnu to wehọmẹ he nọ yin American Conservatory of Music tọn mẹ to Chicago. Enẹwutu to owhe awe he bọdego lẹ mẹ, yẹn plọn húnhiho, bo jihàn to hànjigbẹ́ awe mẹ, bosọ lẹnnupọndo afọdidona yanwle enẹ ji.

Europe wẹ Herbert Butler, he nọ plọn mi violon tọ́nsọn nado wá nọ̀ États-Unis. Enẹwutu yẹn na ẹn alọnuwe lọ Réfugié,a po linlẹn lọ po dọ e sọgan hia ẹ. E wàmọ, bọ to nupinplọn ṣie godo to osẹ he bọdego mẹ, e dọmọ: “Jetha, a nọ hò violon ganji, podọ eyin hiẹ zindonukọn to nupinplọn towe mẹ, a sọgan mọ azọ́n to hànjigbẹ́ ladio tọn mẹ kavi nado plọnmẹ húnhiho.” Dile e to alọnuwe lọ hùn, e yidogọ dọmọ: “Ṣigba, yẹn lẹndọ owe ehe mẹ wẹ ahun towe tin te. Naegbọn hiẹ ma kúkú yí ehe do basi yanwle gbẹzan towe tọn?”

Yẹn lẹnnupọndo enẹ ji sisosiso. Kakati nado zindonukọn to wehọmẹ hànjiji tọn lọ mẹ, yẹn kẹalọyi oylọ Mama tọn nado yì plidopọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to Detroit, Michigan, to juillet 1940. Mí nọ gohọ̀ lẹ mẹ. Yẹn hẹn violon ṣie yì, bosọ jihàn to hànjigbẹ́ plidopọ tọn lọ mẹ. Ṣigba yẹn dukosọ hẹ gbehosọnalitọ (wẹndagbe-jlatọ whenu-gigọ́ tọn) susu to osla adọtẹn tọn lọ mẹ. Yemẹpo to ayajẹ taun. Yẹn basi dide nado yin bibaptizi podọ nado ze yinkọ dai na sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn. Yẹn hodẹ̀ dọ Jehovah ni gọalọna mi nado zindonukọn to lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn mẹ to gbẹzan ṣie lẹpo mẹ.

Yẹn jẹ gbehosọnalitọ basi ji to otò ṣie mẹ. To nukọn mẹ, yẹn sẹ̀n to Chicago. To 1943, n’sẹtẹn yì Kentucky. To alunlun enẹ mẹ, yèdọ tlolo jẹnukọn plidopọ agbegbe tọn, yẹn yin oylọ-basina nado yì klasi awetọ Wehọmẹ Giliadi tọn, to fie yẹn na yin azọ́nplọn na azọ́n mẹdehlan tọn te. Klasi lọ na bẹjẹeji to septembre 1943.

To plidopọ lọ whenu to alunlun enẹ mẹ, yẹn nọ̀ Kunnudetọ de dè he dọ dọ yẹn sọgan yí nudepope he jlo mi sọn avọ̀-sẹdotẹn viyọnnu etọn tọn mẹ. Viyọnnu etọn ko lẹzun awhànfuntọ de, bo ko dọna onọ̀ etọn dọ e ni má nutindo emitọn lẹpo na mẹdevo lẹ. Na yẹn, ehe yin hẹndi opagbe Jesu tọn dọ: “Mì dín ahọludu Jiwheyẹwhe tọn, po dodo etọn po whẹ́; onú helẹ pó wẹ yè na dogọ hlan mì.” (Matiu 6:33) Osun atọ́n he yẹn yizan to Giliadi juwayi to niyaniya mẹ, bọ to gbedewema yíyí to 31 janvier 1944 godo, yẹn to jejeji nado biọ sinsẹ̀nzọn mẹdehlan tọn mẹ.

Yé Lọsu De Sinsẹ̀nzọn Whenu-Gigọ́ Tọn

Mama ko biọ sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn mẹ to 1942. To ojlẹ enẹ mẹ, nọvisunnu ṣie atọ̀n lẹ gọna nọviyọnnu ṣie gbẹ́ to wehọmẹ yì. Mama nọ saba pé yé to wehọmẹ godo bo nọ plan yé tọ́n na lizọnyizọn kunnudegbe tọn. E sọ plọn yé nado nọ gọalọ to whégbè-zọ́n lẹ mẹ. Ewọ lọsu nọ saba nọ nukle jẹ zánhomẹ nado lì avọ̀ lẹ bo wazọ́n devo lẹ na e nido sọgan tọ́n na lizọnyizọn lọ to okle.

To janvier 1943, dile yẹn to gbehosọnalitọ basi to Kentucky, nọvisunnu ṣie Don lọsu bẹ gbehosọnalitọ bibasi jẹeji. Ehe hẹn Papa jẹflumẹ taun, na linlẹn etọn wẹ yindọ ovi etọn lẹpo na yì wehọmẹ daho, dile ewọ po Mama po wà do. To whenuena Don ko basi gbehosọnalitọ na nudi owhe awe godo, e yin oylọ-basina nado zindonukọn to lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn etọn mẹ taidi hagbẹ whẹndo tatọ́-tẹnnọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to Brooklyn, New York.

Joel jẹ gbehosọnalitọ basi ji to juin 1943 to whenue e gbẹ́ pò to whégbè. E tẹnpọn nado diọ linlẹn na Papa nado yì plidopọ de to ojlẹ enẹ mẹ ṣigba e ma tindo kọdetọn dagbe. Nalete, to whenuena Joel ko tẹnpọn nado bẹ plọnmẹ Biblu dopo jẹeji to lẹdo lọ mẹ bo ma pé e go, Papa yigbe dọ e ni plọnnu hẹ emi to owe “La vérité vous affranchira” mẹ. E nọ na gblọndo lẹ po awubibọ po, ṣigba e nọ tẹkudeji dọ Joel ni na kunnudenu Owe-wiwe tọn na nuhe yin didọ to owe lọ mẹ. Enẹ gọalọna Joel nado yí nugbo Biblu tọn lẹ do ahun mẹ.

Joel lẹndọ Azọ́nwatẹn Otò tọn he nọ de mẹde taidi lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n tọn ma nado yì awhàn, he ko de yinkọ Don tọn sẹ taidi lizọnyizọnwatọ de na wà nudopolọ na emi. Ṣigba na yé mọdọ Joel pò to jọja gbau wutu, yé gbẹ́ nado kẹalọyi i taidi lizọnyizọnwatọ de bosọ dọna ẹn dọ e ni sọawuhia na sinsẹ̀nzọn awhàn tọn. Na e gbẹ́ nado yì wutu, gbedewema yin nina nado wle e. To whenuena ponọ-zọ́nwatọ FBI tọn lẹ mọ ẹn, e yí azán atọ̀n zan to ganpa Cook County tọn mẹ.

Papa yí owhé mítọn do súafà nado de e tọ́n. Enẹgodo, e wà nudopolọ na Kunnudetọ jọja devo he pehẹ ninọmẹ mọnkọtọn lẹ. Whẹdida mawadodo tọn lọ gblehomẹna otọ́ ṣie taun, bọ e plan Joel yì Washington, D.C., nado yì dindona eyin e yọnbasi nado vọ́ owhẹ̀ ylọ. Joel mọ tundote yí to godo mẹ taidi lizọnyizọnwatọ de, bọ whẹho lọ sọ yin jijodo. Otọ́ ṣie wlanwe hlan mi to azọndenamẹ mẹdehlan tọn ṣie mẹ dọ, “Yẹn lẹndọ Jehovah wẹ mí dona dopẹna na awhàngbigba ehe!” Sẹpọ vivọnu août 1946 tọn, Joel lọsu ko yin oylọ-basina nado lẹzun hagbẹ whẹndo tatọ́-tẹnnọ Brooklyn tọn de.

Karl nọ basi gbehosọnalitọ to gbọjẹ wehọmẹ tọn lẹ whenu whlasusu whẹpo do fó wehọmẹ daho to bẹjẹeji 1947 tọn bosọ biọ sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn mẹ. Agbasalilo Papa tọn ko to didepo niyẹn, enẹwutu Karl gọalọna ẹn to ajọ́ etọn mẹ na ojlẹ de whẹpo do biọ sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn mẹ to fidevo. Sẹpọ vivọnu 1947 tọn, Karl kọnawudopọ hẹ Don po Joel po to tatọ́-tẹnnọ Brooklyn tọn mẹ taidi hagbẹ whẹndo Bẹtẹli tọn de.

Joy lọsu biọ sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn mẹ dile e fó wehọmẹ daho. Enẹgodo, e kọnawudopọ hẹ nọvisunnu etọn lẹ to Bẹtẹli to 1951. E wazọ́n họmẹ-jijlado tọn bosọ wazọ́n to Azọ́nwatẹn Akuẹdida tọn. To 1955, e wlealọ hẹ Roger Morgan, heyin hagbẹ whẹndo Bẹtẹli tọn de. To owhe ṣinawe godo, yé tọ́nsọn Bẹtẹli na yé jlo na jivi wutu. To nukọn mẹ, yé jivi awe, bọ yé omẹ awe lẹ sọ to Jehovah sẹ̀n.

To whenuena ovi lẹpo ko biọ sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ, Mama na tuli Papa, bọ ewọ lọsu klan ede do wiwe hlan Jehovah bo yin bibaptizi to 1952. Na owhe 15, kakajẹ okú etọn whenu, e nọ dín aliho dagbe lẹ mọ nado má nugbo Ahọluduta tọn hẹ mẹdevo lẹ, dile etlẹ yindọ awutu hẹn nuhe e sọgan wà tindo dogbó.

Mama doalọtena gbehosọnalitọ bibasi na ojlẹ gli de na awutu Papa tọn wutu, enẹgodo e zindonukọn to sinsẹ̀nzọn lọ mẹ kakajẹ okú etọn whenu. E ma tindo gbẹduhun de pọ́n; mọ e ma nọ kùn kẹkẹ. Mama yin omẹ gli de bo nọ zọ̀nafọ yì filẹpo, bo nọ saba yì gbétatò lẹ mẹ nado deanana plọnmẹ Biblu lẹ.

Lizọnyizọn Mẹdehlan Tọn mẹ Bibiọ

To gbedewema yíyí sọn Wehọmẹ Giliadi tọn godo, delẹ to mí mẹ basi gbehosọnalitọ to agewaji New York City na owhe dopo whẹpo do mọ owe gbejizọnlin bibasi yì tògodo tọn lẹ yí. To godo mẹ, mí yì azọndenamẹ mítọn mẹ to Cuba to 1945, bosọ diọada vudevude sọgbe hẹ gbẹzan yọyọ lọ. Omẹ lọ lẹ kẹalọyi yẹwhehodidọ mítọn ganji, bọ mímẹpo jẹ anadena plọnmẹ Biblu susu ji to madẹnmẹ. Mí wadevizọn to finẹ na nudi owhe ẹnẹ. Enẹgodo mí yin didohlan République dominicaine. Yẹn dukosọ hẹ yọnnu de to gbèdopo, he dotuhomẹna mi nado dla ahisinọ etọn yọnnu Flansenu de pọ́n he nọ yin Suzanne Enfroy. Suzanne jlo alọgọ nado mọnukunnujẹ Biblu mẹ.

Juvi de wẹ Suzanne yin, bọ asu etọn sẹtẹn na ẹn po ovi yetọn awe lẹ po yì otò devo mẹ to whenue Hitler tọ́n-awhàn France. Suzanne má nuhe e to pinplọn hẹ mẹdevo lẹ to niyaniya mẹ. Yọnnu he biọ dọ yẹn ni dla ẹ pọ́n lọ whẹ́ wẹ e dọho na, enẹgodo e dọho na Blanche, heyin họntọn etọn de he wá sọn France. Yé omẹ awe lẹ zindonukọn bo yin bibaptizi.

“Etẹwẹ yẹn sọgan wà nado gọalọna ovi ṣie lẹ?” wẹ Suzanne kanse mi. Visunnu etọn to dotozọ́n plọn, bọ viyọnnu etọn to wedudu plọn, po linlẹn lọ po nado wá dúwe to Núhòtẹn Ladio tọn, to New York. Suzanne do akuẹdida Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn po Réveillez-vous! po tọn hlan yé. Na enẹwutu, visunnu Suzanne tọn, asi etọn, po nọviyọnnu ahohò asi etọn tọn po lẹzun Kunnudetọ. Louis, asu Suzanne tọn to budi gando ojlo he asi etọn dohia to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ go na gandudu République dominicaine tọn ko hẹnalọdotena azọ́n mítọn to ojlẹ lọ mẹ wutu. Ṣigba to whenuena whẹndo lọ blebu sẹtẹn yì États-Unis godo, ewọ lọsu lẹzun Kunnudetọ de.

To Alọhẹndote Glọ Ṣigba to Gbehosọnalitọ Basi Zọnmii

Dile etlẹ yindọ azọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn yin alọhẹndotena to République dominicaine to madẹnmẹ he mí yin azọ́ndena yì finẹ to 1949 godo, gbemima mítọn wẹ e yin nado setonuna Jiwheyẹwhe hú gbẹtọ. (Owalọ lẹ 5:29) Mí to Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn dín whẹ́ gbọn wẹndagbe lọ lilá dali, dile Jesu degbena hodotọ etọn lẹ nado wà do. (Matiu 24:14) Ṣigba mí plọn nado “yọnnuin di odàn, bosọ do jijọ mimiọn di apoe” dile mí to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ wà. (Matiu 10:16) Di apajlẹ, violon ṣie yin alọgọ daho de. Yẹn nọ hẹn ẹn to whenuena yẹn to anadena plọnmẹ Biblu lẹ. Nuplọntọ ṣie lẹ ma plọn violon hihò gba, ṣigba whẹndo susu wẹ lẹzun devizọnwatọ Jehovah tọn!

To alọhẹndotenamẹ lọ godo, mí awhli ẹnẹ lọ lẹ—Mary Aniol, Sophia Soviak, Edith Morgan, po yẹn po—yin tẹnsẹna sọn owhé mẹdehlan tọn he tin to San Francisco de Macorís gbè yì dehe tin to alahọ mẹ to Santo Domingo. Ṣigba yẹn nọ yì aigba-denamẹ dai tọn mítọn ji whladopo to osun dopo mẹ nado yì plọnmẹ húnhiho. Enẹ hẹn ẹn yọnbasi na mi nado nọ hẹn núdùdù gbigbọmẹ tọn yì na mẹmẹsunnu mítọn lẹ to apò violon tọn ṣie mẹ bosọ nọ hẹn linlin sinsẹ̀nzọn kunnudegbe tọn yetọn lẹ lẹkọ.

To whenuena mẹmẹsunnu San Francisco de Macorís tọn lẹ yin zizedo ganpamẹ to Santiago na kadaninọ Klistiani tọn yetọn wutu, yẹn yin azọ́ndena nado nọ hẹn akuẹ yì na yé, gọna Biblu eyin e yọnbasi, bo hẹn linlin lẹ lẹkọwa na whẹndo yetọn lẹ. To ganpa Santiago tọn mẹ, to whenue ponọ lẹ mọ bọ yẹn hẹn apò violon tọn ṣie do awa mẹ, yé kanse dọ, “Etẹwẹ a jlo na yí enẹ do wà?” Yẹn gblọn dọ, “Nado hẹn yé deayidai.”

Dopo to ohàn he yẹn ji lẹ mẹ wẹ dehe Kunnudetọ de kàn to whenuena e tin to osla yasanamẹ Nazi tọn mẹ. Ohàn enẹ yin sọha 11tọ to ohanwe (Gungbe tọn) Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn mẹ todin. Yẹn ji i na mẹmẹsunnu he tin to ganpamẹ lẹ nido sọgan plọn lehe e nọ yin jiji do.

Yẹn se dọ susu Kunnudetọ lẹ tọn ko yin tẹnsẹna yì ogle Trujillo, togán lọ tọn mẹ. E sẹpọ ali-tó, wẹ yé dọna mi. Enẹwutu to nudi whèmẹ, yẹn jẹte sọn mọto mẹ bo kàn ali he yì ogle lọ mẹ biọ. Mẹhe tindo nusatẹn pẹvi de dlẹnalọdo osó delẹ godo bosọ dọ emi na na mi osọ́ emitọn po visunnu he na plan mi yì po eyin yẹn na jo violon ṣie dai.

To osó enẹlẹ godo, mí dona dasá tọ̀sisa de, bọ mí omẹ awe lẹ sinai do osọ́ lọ ji dile e gbọn tọ̀sisa lọ mẹ tọ́n. Mí mọ kísẹ lẹ to finẹ, bọ yé tindo ofún amamú po juju po he to sisẹ́ to owhè-nù. Yé yọnwhanpẹ taun! Yẹn hodẹ̀ dọ: “Yẹn dopẹna we Jehovah, dọ a basi yé bọ yé yọnwhanpẹ sọmọ.” Mí jẹ ogle lọ mẹ to ogàn ẹnẹ mẹ whèmẹ. Awhànfuntọ he tin to finẹ lọ na mi dotẹnmẹ nado dọho hẹ mẹmẹsunnu lẹ, e sọ dike bọ yẹn na yé nuhe yẹn hẹnwa lẹpo, gọna Biblu pẹvi de.

To kọlilẹ whenu, yẹn hodẹ̀ susu na zinvlu ko dó wutu. Mí lẹkọwa nusatẹn lọ mẹ, bọ jikun ko yọ̀n mí. Na ahihun godo tọn ko yì wutu, yẹn biọ dọ mẹhe tindo nusatẹn lọ ni dó mọto he juwajei dopo ote na mi. Be yẹn sọgan zọ̀n mọto lọ mẹ hẹ sunnu awe he tin to e mẹ lẹ ya? Dopo to yé mẹ kanse mi dọ: “Be a yọ́n Sophie ya? E plọn Biblu hẹ nọviyọnnu ṣie.” Yẹn mọdọ gblọndo Jehovah tọn wẹ ehe yin hlan odẹ̀ ṣie! Yé ze mi jẹ Santo Domingo awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.

To 1953, yẹn tin to mẹhe tọ́nsọn République dominicaine bo yì plidopọ akọjọpli Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to Yankee Stadium to New York lẹ mẹ. Whẹndo ṣie blebu wẹ tin to finẹ, gọna otọ́ ṣie. To linlin nina do nukọnyiyi azọ́n yẹwhehodidọ lọ tọn ji to République dominicaine godo, mẹdehlan-gbẹ́ ṣie Mary Aniol, po yẹn po tindo adà kleun de to tito-to-whinnu lọ ji nado basi wadohia lehe mí nọ dọyẹwheho to alọhẹndotenamẹ glọ do.

Ayajẹ Vonọtaun Azọ́n Tomẹyiyi Tọn Lẹ

To alunlun enẹ mẹ, yẹn dukosọ hẹ Rudolph Sunal, he lẹzun asu ṣie to owhe he bọdego mẹ. Whẹndo etọn lẹzun Kunnudetọ lẹ tlolo bọdo Wẹkẹ Whàn I go to Allegheny, Pennsylvanie. To ojlẹ de yiyizan to ganpamẹ na kadaninọ Klistiani tọn wutu to Wẹkẹ Whàn II whenu godo, e biọ sinsẹ̀nzọn Bẹtẹli tọn mẹ to Brooklyn, New York. To madẹnmẹ to alọwle mítọn godo, e yin oylọ-basina nado nọ dla agun lẹ pọ́n taidi nugopọntọ tomẹyitọ de. Na owhe 18 he bọdego lẹ, yẹn zọ̀n hẹ ẹ to agun lẹ didlapọn mẹ.

Azọ́n ehe hẹn mí yì Pennsylvanie, West Virginia, New Hampshire, po Massachusetts po, gọna fidevo lẹ. Mí nọ saba nọ owhé mẹmẹsunnu Klistiani mítọn lẹ tọn gbè. Ayajẹ daho wẹ e yin nado jẹakọhẹ yé ganji bo sẹ̀n Jehovah dopọ hẹ yé. Owanyi po johẹmẹ yetọn po nọ saba yin zohunhun tọn bo nọ wá sọn ahun mẹ. To whenuena Joel wlealọ hẹ Mary Aniol heyin mẹdehlan-gbẹ́ ṣie dai tọn godo, yé yí owhe atọ̀n zan to azọ́n tomẹyiyi tọn mẹ, bo nọ dla agun lẹ pọ́n to Pennsylvanie po Michigan po. Enẹgodo, to 1958, Joel yin yiylọ lẹkọ do Bẹtẹli whladopo dogọ, gọna asi etọn todin.

Karl ko nọ̀ Bẹtẹli na nudi owhe ṣinawe whẹpo e do yin dide do azọ́n lẹdo didlapọn tọn mẹ na osun vude nado tindo numimọ dogọ. Enẹgodo e lẹzun nuplọnmẹtọ de to Wehọmẹ Giliadi tọn. To 1963, e wlealọ hẹ Bobbie, he sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po to Bẹtẹli kakajẹ okú etọn whenu to octobre 2002.

To owhe susu he Don yizan to Bẹtẹli lẹ whenu, e basi gbejizọnlin yì otò voovo lẹ mẹ taidi nugopọntọ pọ̀nla tọn nado gọalọna mẹhe to azọ́nwa to wekantẹn alahọ tọn lẹ mẹ gọna mẹdehlan lẹ. Azọndenamẹ etọn ko hẹn ẹn yì Otò Whèzẹtẹn tọn lẹ mẹ, Aflika, Europe, po otò Amelika tọn voovo lẹ po mẹ. Asi nugbonọ Don tọn, Dolores, nọ saba zọ̀n hẹ ẹ.

Ninọmẹ Mítọn lẹ Diọ

To awutu ojlẹ gaa tọn de godo, otọ́ ṣie kú, ṣigba e dọna mi whẹpo do kú dọ homẹ emitọn hùn dọ mí de nado sẹ̀n Jehovah Jiwheyẹwhe. E dọ dọ mí ko mọ dona susu yí hugan dehe mí na ko mọyi eyin mí ko doafọna wepinplọn wehọmẹ daho tọn dile emi lẹndo jẹnukọn. To whenuena yẹn gọalọna Mama nado sẹtẹn yì nọtẹn de he sẹpọ fie Joy, nọviyọnnu ṣie tin te godo, asu ṣie po yẹn po kẹalọyi azọndenamẹ gbehosọnalitọ tọn to New England na mí nido sọgan sẹpọ onọ̀ etọn, he tindo nuhudo alọgọ mítọn tọn to whenẹnu. To okú onọ̀ etọn tọn godo, onọ̀ ṣie nọ̀ hẹ mí na owhe 13. Enẹgodo, e dotana azọndenamẹ aigba ji tọn etọn to 18 janvier 1987, to owhe 93-mẹvi mẹ.

Gbọzangbọzan, eyin họntọn lẹ pà ẹ na nugopipe etọn nado plọn ovi etọn lẹpo whẹ́n nado yiwanna Jehovah bo sẹ̀n ẹn, Mama nọ gblọn po whiwhẹ po dọ: “Yẹn tindo ‘aigba’ dagbe lọ nado wazọ́n deji poun wẹ.” (Matiu 13:23) Dona nankọ die nado tindo mẹjitọ he dibusi Jiwheyẹwhe he ze apajlẹ dagbe dai na mí to zohunhun po whiwhẹ po mẹ lẹ!

Ahọluduta lọ Gbẹ́ Tin to Otẹn Tintan Mẹ

Mí ko zindonukọn nado to Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn zedo otẹn tintan mẹ to gbẹzan mítọn lẹ mẹ bo ko sọ tẹnpọn nado yí ayinamẹ Jesu tọn gando onú lẹ mimá hẹ mẹdevo go do yizan mẹ. (Luku 6:38; 14:12-14) Taidi kọdetọn de, Jehovah ko wleawuna nuhudo mítọn lẹ to susugege mẹ. Mí ko tindo gbẹzan ayajẹnọ he tindo hihọ́ de.

Rudy po yẹn po ma ko hẹn ojlo he mí tindo na húnhiho bu gba. Ojlẹ awuvivi tọn wẹ e nọ yin eyin mẹhe yiwanna hànjiji devo lẹ wá owhé mítọn gbè to whèjai de bọ mí hò hànjinu mítọn lẹ dopọ. Ṣigba húnhiho mayin yanwle ṣie to gbẹzan mẹ gba. E nọ hẹn gbẹzan vivi dogọ poun wẹ. Todin homẹ yẹn po asu ṣie po tọn nọ hùn eyin mí mọ sinsẹ́n he lizọnyizọn gbehosọnalitọ tọn mítọn detọ́n lẹ, enẹwẹ mẹhe mí ko gọalọna to owhe susu gblamẹ lẹ.

Mahopọnna nuhahun agbasalilo tọn lẹ todin, yẹn sọgan dọ dọ gbẹzan mítọn yin ayajẹ tọn bosọ tindo hihọ́ taun na nuhe hugan owhe 60 ehelẹ to lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn mẹ. Afọnnu lẹpo he yẹn fọ́n, yẹn nọ dopẹna Jehovah dọ e na gblọndo odẹ̀ he yẹn hò to whenuena n’biọ lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn mẹ to owhe susu die wayi. Todin, lẹnpọn ṣie nọ yin, ‘Nawẹ yẹn sọgan dín Ahọluduta lọ whẹ́ gbọn to egbehe?’

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 24]

Whẹndo mítọn to 1948 (amiyọn yì adusi): Joy, Don, Mama, Joel, Karl, yẹn, po Papa po

[Yẹdide to weda 25]

Mama ze apajlẹ zohunhunnọ de dai to lizọnyizọn lọ mẹ

[Yẹdide to weda 26]

Karl, Don, Joel, Joy, po yẹn po to egbehe, to nuhe hugan owhe 50 godo

[Yẹdide to weda 27]

Amiyọn yì adusi: Yẹn, Mary Aniol, Sophia Soviak, po Edith Morgan po taidi mẹdehlan lẹ to République dominicaine

[Yẹdide to weda 28]

Hẹ Mary (amiyọn mẹ) to Yankee Stadium, 1953

[Yẹdide to weda 29]

Hẹ asu ṣie to whenue e yin nugopọntọ lẹdo tọn