Jesu Klisti—Kunnudenu lẹ Dọ E Nọ̀ Aigba Ji Pọ́n

BE HIẸ yise dọ dawe de he nọ yin Albert Einstein nọgbẹ̀ pọ́n ya? Hiẹ sọgan yigbe po awubibọ po dọ mọwẹ, ṣigba etẹwutu? Suhugan gbẹtọ lẹ tọn ma mọ ẹn pọ́n. Ṣogan, linlin dejidego nuwadotana etọn lẹ tọn dohia dọ e nọgbẹ̀ pọ́n. Nuyiwadomẹji etọn sọgan yin mimọ gbọn yizan dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn etọn lẹ gblamẹ. Di dohia, mẹsusu wẹ to alemọyi sọn miyọ́n lẹtliki tọn mẹ, ehe nuplọnmẹ diyin Einstein tọn hẹn yọnbasi.

Nulẹnpọn dopolọ gando Jesu Klisti, yèdọ dawe he yinuwadomẹji hugan to whenuho mẹ lọ go. Nuhe yin kinkàn gando ewọ go po kunnudenu yinukundomọ nuyiwadomẹji etọn tọn po dohia hezeheze dọ e nọ̀ aigba ji pọ́n. Dile etlẹ yindọ dodinnanu nukinkan whenuho-kinkàn dòkunkun Jakobu tọn heyin mimọ to agọe, he hosọ he jẹnukọn lọ basi zẹẹmẹ etọn fọnjlodotenamẹ do sọ, nugbo-yinyin whenuho Jesu tọn ma sinai do ehe kavi anazọ́n devo ji gba. Nugbo lọ wẹ yindọ, mí sọgan mọ kunnudenu lẹ dọ Jesu nọ̀ aigba ji pọ́n to nuhe whenuho-kàntọ aihọn tọn lẹ wlan gando ewọ po hodotọ etọn lẹ po go mẹ.

Kunnudenu Whenuho-Kàntọ lẹ Tọn

Di dohia, lẹnnupọndo kunnudenu Flavius Josèphe, heyin whenuho-kàntọ owhe kanweko tintan tọn heyin Falesi de tọn ji. E dlẹnalọdo Jesu Klisti to owe lọ Antiquités Judaïques mẹ. Dile etlẹ yindọ mẹdelẹ tindo ayihaawe gando nugbo-yinyin alọdlẹndonu tintan tọn he mẹ Josèphe donù Jesu go taidi Mẹssia lọ go te, Wesetọ Louis H. Feldman Wehọmẹ Alavọ Yeshiva tọn dọ dọ mẹsusu wẹ yí alọdlẹndonu awetọ lọ se. Josèphe dọ to finẹ dọ: “[Ananus yẹwhenọ daho] bẹ whẹdatọ Tohodọtọ Ju lẹ tọn pli bo hẹn dawe de, he yinkọ etọn yin Jakobu, nọvisunnu Jesu mẹhe yin yiylọdọ Klisti tọn, wá nukọn yetọn.” (Antiquités Judaïques, XX, 200) Mọwẹ, Falesi de, heyin dopo to pipli he susu yetọn yin kẹntọ Jesu tọn lẹ mẹ, kẹalọyi gbẹninọ “Jakobu, nọvisunnu Jesu” tọn tọn.

Nuyiwadomẹji gbẹninọ to aigba ji Jesu tọn yin didohia to nuwiwa hodotọ etọn lẹ tọn mẹ. To whenue apọsteli Paulu yin zizedo ganpamẹ to Lomu to nudi owhe 59 W.M., sunnu nukundeji Ju tọn lẹ dọna ẹn dọmọ: “Míwlẹ yọnẹn dọ ofi popo wẹ yè to ohó ylankan dọ do [pipli ehe] go te.” (Owalọ lẹ 28:17-22) Yé ylọ devi Jesu tọn lẹ dọ ‘pipli ehe.’ Eyin filẹpo wẹ yè to ohó ylankan dọ do yé go te, e yọnbasi dọ whenuho-kàntọ lẹ na na linlin gando yé go, be e mayin mọwẹ ya?

Tacite, heyin jiji to nudi owhe 55 W.M. bo nọ yin pinpọnhlan taidi dopo to whenuho-kàntọ daho hugan aihọn tọn lẹ mẹ, donù Klistiani lẹ go to Annales etọn mẹ. To kandai he mẹ Néron gblewhẹ miyọ́n daho he fiọ Lomu to owhe 64 W.M. tọn do yé te, e wlan dọmọ: “Néron sawhẹdokọna yé bosọ saya kanlinjọmẹ tọn lẹ na pipli de heyin wangbẹna tlala, he tòvi lẹ nọ ylọ dọ Klistiani lẹ. Klisti, yèdọ mẹhe dè yinkọ lọ wá sọn, yin hùhù to gandudu Tibeliu tọn whenu gbọn ogán mítọn lẹ dopo dali, heyin Pọntiu Pilati.” Zẹẹmẹ kandai ehe tọn lẹ sọgbe pẹpẹ hẹ nuhe Biblu dọ gando Jesu go.

Wekantọ devo he dọhodo hodotọ Jesu tọn lẹ ji wẹ Pline le Jeune, heyin togán Bitinia tọn. To nudi owhe 111 W.M., Pline wlanwe hlan Ahọluigbagán Trajan, bo kàn lehe e na yinuwa hẹ Klistiani lẹ do se. Pline wlan dọ mẹhe yè gbọn lalo dali sawhẹdokọna dọ yé yin Klistiani lẹ nọ sabogbè hlan yẹwhe lẹ bo nọ basi sinsẹ̀n hlan boṣiọ Trajan tọn, kiki nado dohia dọ yé mayin Klistiani lẹ. E zindonukọn dọ: “Ṣigba e yin didọ dọ, mẹde ma sọgan hẹn Klistiani nugbo lẹ gánnugánnu nado wà onú mọnkọtọn lẹ gba.” Ehe do kunnudenu hia dọ Klisti, mẹhe hodotọ etọn lẹ wleawufo nado yí ogbẹ̀ yetọn do sanvọ́ na yé yise to ewọ mẹ nugbonugbo wutu lọ nọ̀ aigba ji pọ́n.

To whenuena The Encyclopædia Britannica (vọkan 2002) ko basi bladopọ alọdlẹndonu he whenuho-kàntọ owhe kanweko awe tintan tọn lẹ basi hlan Jesu Klisti po hodotọ etọn lẹ po godo, e dotana dọmọ: “Kandai voovo ehelẹ dohia dọ mẹhe tlẹ jẹagọdo sinsẹ̀n Klistiani tọn to hohowhenu lẹ ma tindo ayihaawe depope gando nugbo-yinyin whenuho Jesu tọn go, ehe yin nudọ̀ndeji to tintan whenu to dodonu he ma dolido lẹ ji to vivọnu owhe kanweko 18tọ tọn, to 19tọ whenu, podọ to bẹjẹeji 20tọ tọn mẹ.”

Kunnudenu Hodotọ Jesu Tọn lẹ Tọn

“Alẹnu Yọyọ lọ dibla na kunnudenu lẹpo gando gbẹninọ to aigba ji pọ́n Jesu tọn po nuhe jọ do e go lẹ po go gọna zẹẹmẹ fliflimẹ tọn Klistiani lẹ tọn gando nujọnu-yinyin etọn go,” wẹ The Encyclopedia Americana dọ. Ayihaawe tindotọ lẹ sọgan nọma kẹalọyi Biblu taidi kunnudenu lọ dọ Jesu nọ̀ aigba ji pọ́n. Etomọṣo, aliho nulẹnpọn tọn awe he sinai do kandai Biblu tọn lẹ ji gọalọ taun nado dohia dọ Jesu nọ̀ aigba ji pọ́n nugbonugbo.

Dile mí ko mọ do, nuplọnmẹ daho Einstein tọn lẹ dohia dọ ewọ nọgbẹ̀ pọ́n. Mọdopolọ, nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ dohia dọ ewọ lọsu nọ̀ aigba ji pọ́n nugbonugbo. Di apajlẹ, lẹnnupọndo Yẹwhehodidọ Osó ji tọn, yèdọ hodidọ he diyin taun he Jesu dọ lọ ji. (Matiu, weta 5-7) Apọsteli Matiu wlan nuyiwadomẹji yẹwhehodidọ enẹ tọn dọmọ: “Avò vò gbẹtọ lẹ do nuplọnmẹ etọn go: na e to yé plọn di mẹhe tindo aṣẹ.” (Matiu 7:28, 29) Gando nuhe hodidọ lọ ko yiwa do gbẹtọ lẹ ji to owhe kanweko lẹ gblamẹ go, Wesetọ Hans Dieter Betz dọmọ: “Nuhe Yẹwhehodidọ Osó ji tọn yiwa do gbẹtọ lẹ ji to paa mẹ zẹ̀ dogbó sinsẹ̀n Ju lẹ tọn po sinsẹ̀n Klistiani tọn po, kavi aṣa otò he hunnukun lẹ tọn go taun.” E yidogọ dọ yẹwhehodidọ ehe “vivi sise na mẹlẹpo lẹdo aihọn pé.”

Gbadopọnna hodidọ kleun po nuyọnẹn tọn po he bọdego heyin mimọ to Yẹwhehodidọ Osó ji tọn mẹ lẹ: “Mẹdepope he hò alaka adusi tọn na we, lẹ́ amiyọn tọn hlan ẹn ga.” “Mì payi dọ mì wà dodo mìtọn to gbẹtọ nukọn [blo].” “Mì yin vivẹnunọ na osọ̀ blo: na osọ̀ na yin vivẹnunọ na ede.” “Mì . . . yí pale mìtọn lẹ dlan nukọn na ohàn lẹ blo.” ‘Mì to bibiọ zọnmii, yè nasọ na mì.’ “Onú depope mìwlẹ jlo gbẹtọ ni wà hlan mì, mọkẹdẹ wẹ mì ni wà hlan yé.” “Mì gbọn họ̀ntonu bibó mẹ biọ whégbè.” “Mì na yọ́n yé gbọn sinsẹ́n yetọn mẹ.” “Atin dagbe lẹpo nọ hẹn sinsẹ́n dagbe jẹgbonu.”—Matiu 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.

Matin ayihaawe hiẹ ko se delẹ to hodidọ ehelẹ mẹ kavi nuagokun yetọn lẹ pọ́n. Vlavo yé ko lẹzun oló lẹ to ogbè towe mẹ. Yemẹpo yin dide sọn Yẹwhehodidọ Osó ji tọn mẹ. Nuhe yẹwhehodidọ ehe ko yiwa do gbẹtọ po aṣa susu po ji dekunnu tlọlọ dọ “mẹplọntọ daho lọ” nọ̀ aigba ji pọ́n.

Mí ni dọ dọ mẹde wleawuna gbẹtọ de heyin yiylọdọ Jesu Klisti. Mí ni dọ dọ omẹ lọ bikan sọmọ nado wleawuna nuhe Biblu dọ dọ Jesu plọnmẹ lẹ. Be omẹ lọ ma na ko wleawuna Jesu po nuplọnmẹ etọn lẹ po nado vivi sise na gbẹtọ lẹ to paa mẹ dile e sọgan yọnbasi do ya? Etomọṣo, apọsteli Paulu dọmọ: “Ju lẹ to ohia biọ, Glẹki lẹ sọ to nuyọnẹn dinpé: ṣigba míwlẹ to yẹwheho Klisti [mẹwhedoatingo] tọn dọ, zannu ahlida de hlan Ju lẹ, podọ hlan Glẹki lẹ onulu.” (1 Kọlintinu lẹ 1:22, 23) Owẹ̀n Klisti heyin whiwhedo atin go tọn lọ ma dọ̀n Ju lẹ kavi kosi lẹ dogo gba. Ṣigba, Klisti enẹ lọ wẹ Klistiani owhe kanweko tintan tọn lẹ lá. Etẹwutu apajlẹ Klisti heyin whiwhedo atin go tọn yin yiyizan? Zẹẹmẹ pekọnọ dopo akàn lọ wẹ yindọ mẹhe wlan Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ kàn nugbo lọ gando gbẹzan aigba ji po okú Jesu tọn po go.

Aliho nulẹnpọn tọn devo he nọgodona nugbo-yinyin whenuho Jesu tọn yin mimọ to aliho he mẹ hodotọ etọn lẹ dọyẹwheho nuplọnmẹ etọn lẹ tọn matin nuṣikọ te. Nudi owhe 30 godo poun he Jesu bẹ lizọnyizọn etọn jẹeji, Paulu sọgan dọ dọ wẹndagbe lọ ‘ko yin yẹwheho etọn dọ hlan nudida he tin to olọn glọ lẹpo.’ (Kọlọsinu lẹ 1:23) Mọwẹ, nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ gbayipe yì aihọn hohowhenu tọn lọ blebu mẹ mahopọnna homẹkẹn. Paulu, he ewlọsu yin homẹkẹndo taidi Klistiani de, wlan dọmọ: “Eyin yè ma [ko] ze Klisti tite, be ovọ́ wẹ yẹwhehodidọ mítọn yin, ovọ́ wẹ yise mítọn sọ yin ga.” (1 Kọlintinu lẹ 15:12-17) Eyin yẹwheho Klisti he ma ko yin finfọnsọnku tọn didọ na yin ovọ́, yẹwhehodidọ gando Klisti he ma ko nọ̀ aigba ji pọ́n de go na tlẹ yin ovọ́ humọ. Dile mí hia to linlin Pline le Jeune tọn mẹ do, Klistiani owhe kanweko tintan tọn lẹ jlo nado kú do yise he yé tindo to Jesu Klisti mẹ tamẹ. Yé ze ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ na Klisti na e yin omẹ nujọnu tọn wutu; e ko nọ̀ aigba ji pọ́n dile owe Wẹndagbe tọn lẹ basi kandai etọn do.

Hiẹ Ko Mọ Kunnudenu Lẹ

Klistiani lẹ dona tindo yise to fọnsọnku Jesu Klisti tọn mẹ whẹpo do sọgan dọyẹwheho etọn. To nukun ayiha towe tọn lẹ mẹ, hiẹ lọsu sọgan mọ Jesu heyin finfọnsọnku lọ gbọn mimọ nuhe e to yiyiwado gbẹtọ lẹ ji to egbehe dali.

Ojlẹ kleun de whẹpo Jesu do yin whiwhedo atin go, e dọ dọdai gbloada de gando tintin tofi sọgodo tọn etọn go. E sọ dohia ga dọ emi na yin finfọnsọnku bo na sinai to adusilọ Jiwheyẹwhe tọn mẹ bo nọtepọn ojlẹ lọ nado yinuwa hẹ kẹntọ emitọn lẹ. (Psalm 110:1; Johanu 6:62; Owalọ lẹ 2:34, 35; Lomunu lẹ 8:34) Enẹgodo, e na yinuwa bo na yàn Satani po aovi etọn lẹ po sọn olọn mẹ.—Osọhia 12:7-9.

Whetẹnu wẹ enẹ lẹpo na jọ? Jesu dọ ‘ohia tintin tofi etọn po vivọnu titonu ehe tọn po’ na devi etọn lẹ. Ohia tintin tofi mayinukundomọ etọn tọn lẹ bẹ awhàn daho lẹ, núdùdù whedomẹ, aigba sisọsisọ, awusọhia yẹwhegán lalonọ lẹ tọn, jideji sẹ́nhẹngba tọn, po azọ̀nylankan sinsinyẹn lẹ po hẹn. Nujijọ ylankan mọnkọtọn lẹ dona yin nukundo, na yinyan sọn olọn mẹ Satani Lẹgba tọn na zẹẹmẹdo “dindọn hlan aihọnmẹnu lẹ.” Lẹgba ko wá aigba ji “po homẹgble daho po . . . na e yọnẹn dọ whenu gli de wẹ e tindo.” Dogọ, ohia lọ bẹ yẹwheho wẹndagbe Ahọluduta tọn didọ “to aigba fininọ lẹpo mẹ na okunnu de hlan akọta lẹpo” hẹn.—Matiu 24:3-14; Osọhia 12:12; Luku 21:7-19.

Dọdai nuhe Jesu dọ lẹ tọn ko to jijọ. Sọn gbigbajẹgbonu Wẹkẹ Whàn I tọn to 1914 gbọ́n, mí ko mọ kunnudenu pọmẹ tọn tintin tofi mayinukundomọ Jesu Klisti tọn lẹ. E ko to gándu taidi Ahọlu Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn bo to nuyiwadomẹji daho tindo do gbẹtọ lẹ ji. Nugbo lọ dọ linlinnamẹwe ehe tin to alọ towe mẹ yin kunnudenu dọ azọ́n yẹwhehodidọ Ahọluduta lọ tọn tọn to yinyin wiwà to egbehe.

Nado mọnukunnujẹ nuhe tintin Jesu tọn sọgan yiwa do jiwe yinukọn dogọ mẹ, hiẹ dona plọn Biblu. Naegbọn a ma kàn zẹẹmẹ gigọ́ lẹ se Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ gando tintin tofi Jesu tọn go?

[Yẹdide to weda 5]

Josèphe, Tacite, po Pline le Jeune po dlẹnalọdo Jesu Klisti po hodotọ etọn lẹ po

[Asisa Yẹdide tọn]

Yẹdide atọ̀n lẹpo: © Bettmann/CORBIS

[Yẹdide to weda 7]

Klistiani fliflimẹ tọn lẹ yin nujikudonọ dọ Jesu tin nugbonugbo